Tәuelsizdik úghymy Hasan Oraltay ýshin asa mәndi, asa qasterli úghym. Bala jasynan azat bolyp ómir sýrudin, tәuelsiz el boludyng ne ekenin bilip ósti. Últ-azattyq jolynda kýresken, elin qúldyq ómirden azat etken batyr Qaliybek Hakimning aqyl-parasatyn, kemenger tereng oiyn úghynyp ósti.1947 jyldyng basynan beri Hasan Oraltaydyng әkesi Qaliybek Hakimning Ýrimjimen sóilesulerining birinde: «Ol kezdesuge әkem tórt altyn, eki kýmis barlyghy alty medalin taghyp barady. Ony kórgen Sheju Jan: «Ne degen kóp medaliniz bar» deydi. Ákem oghan: «Búl medalidardy maghan halqyma ókil bolyp kelgendikterin aitqan týrli toptar taqty. Men búlardy maghan taghushylardan góri, osy medalidardyng ýstindegi belgi rәmizder men jazulargha layyq bolugha tyrysudamyn» dep jauap qayyrghan(Olardyng ýstinde ai-júldyz belgisi jәne tәuelsizdik, janqiyarlyq, azattyq degen siyaqty sózder bar-dy) (Elim-aylap ótken ómir, Almaty, 2005. B.53.) Taghy bir sәt elmen qoshtasyp, Kóklikten kósher aldyn, el arasynda «Qayda baramyz?», «Barghan jerimizde qalay jan baghamyz?» degen siyaqty oryndy saual qoyylghanda,  әkesi Qaliybek Hakim: «Qúl bolyp, hayuan malgha úqsap ómir sýrgenshe, qúldyq astynda ólgenshe, erikti ómir sýru, erikti-azat adam bolyp ólu ýshin kýresu taghy iygilikti. Alladan basqa sýienerimiz joq...» Búdan neni kóruge bolady?

Tәuelsizdik úghymy Hasan Oraltay ýshin asa mәndi, asa qasterli úghym. Bala jasynan azat bolyp ómir sýrudin, tәuelsiz el boludyng ne ekenin bilip ósti. Últ-azattyq jolynda kýresken, elin qúldyq ómirden azat etken batyr Qaliybek Hakimning aqyl-parasatyn, kemenger tereng oiyn úghynyp ósti.1947 jyldyng basynan beri Hasan Oraltaydyng әkesi Qaliybek Hakimning Ýrimjimen sóilesulerining birinde: «Ol kezdesuge әkem tórt altyn, eki kýmis barlyghy alty medalin taghyp barady. Ony kórgen Sheju Jan: «Ne degen kóp medaliniz bar» deydi. Ákem oghan: «Búl medalidardy maghan halqyma ókil bolyp kelgendikterin aitqan týrli toptar taqty. Men búlardy maghan taghushylardan góri, osy medalidardyng ýstindegi belgi rәmizder men jazulargha layyq bolugha tyrysudamyn» dep jauap qayyrghan(Olardyng ýstinde ai-júldyz belgisi jәne tәuelsizdik, janqiyarlyq, azattyq degen siyaqty sózder bar-dy) (Elim-aylap ótken ómir, Almaty, 2005. B.53.) Taghy bir sәt elmen qoshtasyp, Kóklikten kósher aldyn, el arasynda «Qayda baramyz?», «Barghan jerimizde qalay jan baghamyz?» degen siyaqty oryndy saual qoyylghanda,  әkesi Qaliybek Hakim: «Qúl bolyp, hayuan malgha úqsap ómir sýrgenshe, qúldyq astynda ólgenshe, erikti ómir sýru, erikti-azat adam bolyp ólu ýshin kýresu taghy iygilikti. Alladan basqa sýienerimiz joq...» Búdan neni kóruge bolady?

«Týrkistan halqynyng qol jetkizu ýshin kýresip jýrgen negizgi mәsele-si Týrkistannyng últtyq tәuelsizdigi. Búny osylaysha ashyq aitu kerek. Kommunizmning qandy shengelindegi Otandaryn tәuelsizdikke jetkizu ýshin kýresti jәne kýresude, búdan bylay da sol jolda kýrese beredi...

Týrkistan halqy últtyq tәuelsizdik jolyndaghy kýresinde Týrkistannyng últtyq tәuelsizdigin moyyndap tanymastan, halqymyzdyng ol joldaghy isine kedergi bolatyn әreketter jasaytyndardy eshuaqytta da keshirmeydi».

«TÁUELSIZDIK», «ALASh», «ALAShORDA» úghymy jazushy Hasan Oraltay ýshin bir-birinen ajyramas úghymdar. Onyng dәleli bala kezinen qúlaghyna qúiyp ósip, jýreginde tereng iz qaldyrghan әke armanyn jýzege asyru nәtiyjesinde býkil dýniyejýzilik dengeyge jetkizdi, kitap jazdy.

«ALASh - Týrkistan týrikterining últ-azattyq úrany» atty shet elde qazaq týrikteri turaly jazylghan túnghysh kitabynda(Stambúl, 1973) Hasan Oraltay Alash múrattaryna qyzmet etu maqsatymen jazylghan. 1973 jyldarda batysta ALASh, ALAShORDA jóninde kitap týgili maqala da jazylmaghan kezen. Tek Zәky Uәlidy Toghan kitaptary men Mústafa Shoqaydyn  maqalalarynda qysqasha aitylghan-dy. Hasan Oraltaydyng atalghan kitabyna  әr taraptan shabuyldar jasaldy, shyndyqty búrmalaghysy keletinder tabylyp jatty. Al Týrkiyanyng kórnekti  jazushylary men belgili ghalymdary, qogham qayratkerleri, jurnalisteri jyly lebizderin bildirgen. Jalpy kitapta «Alash» atauyna jan-jaqty týsinik berilgen. Sonymen birge býkil Týrkistan tarihynda manyzdy oryn alghan Alash partiyasy men ALAShORDA ýkimeti turaly qysqasha mәlimetter keltirilgen. Alash múrattary jolynda qyzmet etken azamattardyng bir toby jayynda qysqa da bolsa da arnayy mәlimetter berilgen.

60-jyldardyng ortasynda Munihen qalasynda qazaqtardyng qoghamy retinde qúrylghan Týrkeli komiytetinde 1968-1970 jyldardyng ayaghyna deyin hatshylyq qyzmet atqarady.  Osy kezende ALAShORDA Últtyq ýkimetining 50-jyldyq mýshelinin  Munihen qalasynda atalyp ótiluine jәne ol turaly Týrkiyanyng týrli baspasóz oryndarynda kólemdi maqalalar shyghuyna tikeley múryndyq bolghan. 1968 jyly ALAShORDA Últtyq ýkimeti jóninde bayandama jazyp, ony týrikshege audaryp, Týrkiyanyng baspasózderin-de(«Otýken», «Feday», «Milly Yshyq», «Milly Áreket» atty jurnaldarda) jariyalanghan. Sonymen birge ony jeke kisilerge hat arqyly da taratqan. Týrkeli komiytetining 1986 jylghy 16-18 jeltoqsan oqighasyna da jauyzdyqqa dushar bolghan qazaq halqynyn, qazaq jastarynyng qamqorshysy bolugha tyrysqan isterine Hasan Oraltaydyng enbegi zor. Sonyng nәtiyjesinde 1988 jyly Stambúlda «1986 jylghy 17-18 jeltoqsandaghy Qazaqstan oqighalary» atty kitaby jaryq kórdi.

«Azattyq» radiosynda istegen 28 jylgha juyq ómirinde Hasan Oraltay әr jylghy jeltoqsan aiyn mindetti týrde arnauly maqala, súhbattarmen atap ótudi daghdygha ainaldyrghan. Ol habarlar: 10-jeltoqsan -  «Týrkistan Múhtariyaty» ýkimetinin(10.12.1917) qúrylghan kýnine arnap, onyng bastyqtary bolghan Múhametjan Tynyshbayúlyn, Ábdirahman Orazayúlyn, Mústafa Shoqayúlyn eske alu kýni; 13- jeltoqsan - 1917 jyly qúrylghan ALAShORDA Últtyq ýkimetining qúrylghan kýnin últtyq mereke retinde atap ótu; 17-18 jeltoqsan - Jeltoqsan oqighasyna arnalghan baghdarlamalar; 27-jeltoqsan - Mústafa Shoqaydyng qaza bolghan kýnine oray dayyndalghan baghdarlamalar.  Ol kisi basshylyqtan ketkennen son, búl daghdy búzylghandyghyn «Elim-aylap ótken ómir» kitabynda bylay deydi: «Ókinishke oray, úzaq jyldardan bergi «Azattyq» radiosy qazaq bólimining sol bir daghdysy, jeke-jeke jәne bәrine birdey san ret atap tapsyryp, qaghazgha jәne taspagha jazylghan barlyq qajetti dayyn materialdardy qoldaryna ústata otyryp: « Osy daghdyny berik úlastyryndar. Búl Otany, últy ýshin jәne últtyq tәuelsizdigi ýshin kýresip, qaza bolghandargha da, tiri qalghandargha qúrmet sanalady. Jas úrpaq, jana buyngha ónege bolady...» dep qiyla ótinuime qaramastan, «Azattyq» radiosy qazaq bólimine Almatydan baryp, Pragada qyzmetker bolghan qazaq qandy azamattar 1995 jyldyng jeltoqsanyn ýnsiz ótkizdi.» «Azattyq» radiosynda istep jýrgen kezende Qazaqstannyng óz tәuelsizdigin jariyalau baqytyna ie boldym dep erekshe quanyshpen eske alady. Qazaqstan Odaqtan taraghannan keyin tәuelsizdigin dereu jariyalamaghany bizdi shynynda da ýreylendirip edi deydi.1991 jyly 16-jeltoqsan, dýisenbi radioda júmys kýni bolmauyna qaramastan júmysqa baryp, Almatydaghy tilshilerine núsqau berip: «Jogharghy Keneske bar, Qazaqstan tәuelsizdigin jariyalasa, dereu maghan habarla», -dep tapsyrady. Qazaqstannan sýiinshi  habar estigende quanghanymnan jylap jiberdim. Dereu asyghys týrde 5 minuttyq habar dayyndap, ózim oqyp Qazaqstannyng tәuelsizdigin qúttyqtadym: «Qazaqstannyng tәuelsizdigi býkil Qazaqstan júrtshylyghyna qútty bolsyn! Ásires úzaq ghasyrlardan beri patshalyq Reseydin, sonday-aq sovettik imperiyanyng otarshyldyq-qanaushy, tipti mýldem qyrghyndap joyyp jiberu sayasatynyng qúrbany bolghan, ana tili men últtyq tarihy, últtyq әdet-ghúrpy men dini әdeyi ógeysitilip, týbegeyli týrde  orystandyru sayasatyna tap bolghan qazaq halqy ýshin qayta órleuding qútty qadamy bolsyn! Bir elding tәuelsizdigine iyelenui onyng eng tabighy húqy...» Múnday tebirenis halqyn shyn sýigen, tәuelsizdikti jyldar boyy ansaghan ALASh azamatynyng ghana qolynan keletindigining dәleli. Sol sýisingen kiyeli tәuelsizdik úzaghynan bolghay!  Hasan Oraltay jalghastyrghan ALASh iydeyasyn birtútas qazaq iydeyasy desek, onda әlemning qay shetinde bolmasyn qazaq elining azattyghy ýshin kýresken әrbir qazaqty, әrbir batyrdy, әrbir qalamgerdi - qazaqtyng birtútas últ-azattyq kýresining ardageri dep tanuymyz kerek.

Keler 2013 jyly Hasan Oraltaydyng 80 jyldyq mereytoyy. «Elim-aylap ótken ómirindegi» istegen enbekterin zerttep, tәuelsizdik,azattyq jolyndaghy kýresin baghalap, jaryqqa shygharsaq, keler úrpaqqa ónege bolary haq. Soghan Alash azamattaryn atsalysugha shaqyramyn.  

Almaty, 13.12.2012

«Abai.kz»