Júma, 29 Nauryz 2024
Ádebiyet 4257 3 pikir 26 Tamyz, 2022 saghat 11:48

Álem halyqtarynyng ertegileri (ekinshi bólim)

Birinshi bólim:  Álem halyqtarynyng ertegileri

Amerika halyqtarynyng ertegileri

QOYaNNAN QORYQQAN KOYOT

(soltýstikamerikalyq ýndister ertegisi)

Erte, erte, ertede bir týp búta týbinde búqqan qoyan shóp, jemis-jiydek terip jep, jan-jaghyna emin-erkin jayylyp jýredi. Zer salyp qarasa koyot* jortyp barady eken. Qoyan túra qashady, al koyot bolsa ony izinen quady. Qoyan inine sýngiydi. Jyrtqysh ang inge syimay qatty qinalady. Sodan, amal qylyp, ayaghyn salyp, qaza bastaydy. In asa tereng emes-ti. Mine-mine, koyottyng jemine jeter týri bar.

Qoyan jyrtqyshtyng ayaghyna qarap otyryp, ne istesem eken dep qalyng oigha qalady. Qulyqqa baru kerek, basqa әdisi – joq.

– Janyma jiylyndar, qane! – dep aighay salady, qoyan. – Koyot inimizge ayaghyn súqty. Ústalghan jeri – osy!

Negizinde, qoyan jarbiyp jalghyzdan-jalghyz otyrghan edi. Sondaghysy, koyot qoryqsyn, seskensin, búnda antalaghan ang bar eken dep oilasyn degeni ghoy.

– Al, olay bolsa ayaghynan shap berinder! – deydi qoyan dausyn zoraytyp.

Sóitip, ol:

– Ústa, ústa! – deydi ózdi-ózine.

Ayaghynan qapsyra ústap alady. – Jiberme! Bosatpa! – deydi qoyan batyrlanyp, kýsh alyp. – Tirsegin qiyndar!

Zәresi úshqan koyot ayaghyn júlqy tartyp ap, aulaqqa qasha jóneledi. Birshama úzaghan song ghana baryp búrylyp qarasa eshkim joq eken. Ang atauly artynan jýgirdi dese kerek.

*Koyot – Soltýstik hәm Ortalyq Amerikany meken etetin, qasqyr túqymdas jyrtqysh an. Atauynyng týp-tamyry astek tilder tobyna tiyesili (astek, naua, nauatli, pipili, istmo, t.b.) coyotl sózinen shyqqan-dy. Kóbinekey, ol navaho, neperse, chinuki, kus, yakama, vasko taypalarynyng mifologiyasynda kezdesedi jәne qayyrymdy, janashyr, halyq jay-japsaryn oilaushy esebinde sipattalady.


Aziya halyqtarynyng ertegileri

OYLY ÚL

(monghol ertegisi)

Este joq erte zamanda shal men kempir ómir sýripti. Jeti jasar úly bar eken, jandarynda. Bayaghydan bergi jighan-tergen bar mýlki: bir ayaqtan aqsaytyn aq boz at, siniri qatqan, ap-aryq, qap-qara ýsh eshki men tozyghy jetken, kónergen kiygiz ýi. Shalekeng shattyq kórmey, biytin syghyp, qanyn jalaghan taqyr kedey bolsa da, úly epti de zerek bop ósedi.

Bir kýni solardyng kiygiz ýiine alystan kelgen atqaminer týsedi. Búl – esim-soyyn estise auyl-aymaq seskenetin arsyz da aibarly adam edi. Ol ishke engende kiygiz ýstine jayghasqan jetidegi bala ýlken tostaghanmen qymyz iship otyrady. Álgi әkimsymaq balagha qarap kýlip jiberedi.

– Mynauyng tostaghan emes, naua ghoy!

Bala susyn ishuin dogharyp, tandanghan kýii beytanystyng betine tesireye qaraydy.

– Asa qúrmetti myrza, osynday «nauadan» su ishetin malynyz az ba edi?

Múndaydy kýtpegen biyshikesh tosylyp qalady.

Tanerteng әlgi әkimsymaq jolgha shyghayyn dese týn aua eshkiler atynyng tartpasyn shaynap tastapty. Ashu shaqyrghan ol shalgha bylay deydi:

– Shyghyndy óte, onda ondyrmaymyn!

Oyly úl әkesin jaqtap әlek:

– Mәrtebeli meyman! Ayyldy shaynaghan eshkiler, sondyqtan... qúnyn solar tólesin.

Biyshikesh ýnsiz ghana jylqygha qarghyp minip, shoqyraqtap shaba jóneledi. Attyng ayaghy kórtyshqan inine kirip, er-toqym úshyp jerge týsedi. Ábden yza bughan atqaminer jylqysyn qamshynyng astyna alady.

Múny kórgen bala kýle bastaydy.

– Nemenene jetisip túrsyn, aqymaq? – deydi ol.

– Kýlmey qayteyin? El ishinde: «Ótirikke qúmar jannyng aty týbi kórtyshqan inine sýrinip, ózi jerge qúlaydy» degen tәmsil bar edi. Demek, siz – ótirikshisiz, aldampazsyz, qusyz, súmsyz!

Oryndy aitylghan sózge qarsy uәj tappaghan әkimsymaq jylqysyn jetektegen qalpy óz jayymen ketedi.

Sóitip, oily úl úyatsyz biyshikeshti útymdy sheneydi.


Aziya halyqtarynyng ertegileri

 SAYRAMPAZ QÚS

(tay ertegisi)

Ertede dausy zor kishkene ghana qús bolypty. El-júrt oghan «Búl – meniki» dep at qoyyp, aidar taghypty, sebebi ol әrkez egistik pen ózender ýstinen úshyp óterde:

– Búl – meniki, búl – meniki! – dep sanq ete qalatyn úqsaydy.

Birde әlgi qús pisken jemis aghashyn tauyp alady. Jemisting kóptigi sonsha, ol bir jylda da tauysyp bitire almas edi. Aghash manynda birde-bir qanatty bolghan joq.

Túrqy shaghyndau qús taban astyndaghy oljasyna tanyrqap, aghashqa qona ketip, bútaqtan bútaqqa sekirip, ondy-soldy, aldy-artyndaghynyng bәrin tegis shoqyp, shamaly uaqyttan keyin toyaty qanady. Alayda, ol ózge de qústar bilip qoyady dep seziktense kerek:

– Búl – meniki, búl – meniki, – dep jan-jaqty janghyrta sanqyldaydy kep.

Dausynyng qatty estilgeni sonday, býkil qús atauly ne bolghanyn bilu múratynda sol jerge jiylady. Álgilering ghajayyp, shyryndy, әri nәrli jemisterdi kórgen boyda-aq kózderi oinaqshyp, jazday jadyrap, shoqyp-shoqyp, pyr-pyrlap úsha jóneledi.

Aghashty ainalshyqtaghan bayqús qús baghanaghy әuenge basty deysin:

– Búl – meniki, búl – meniki!

 


Aziya halyqtarynyng ertegileri

SARANG SOPY

(tay ertegisi)

Aulaqtaghy bir monastyri aulasynda biyik aghash ósip túrdy. Ondaghy jemis jetilip-pisip, keybiri shiruge ainalghanyna qaramastan ghibadathana basshysy eshkimge ýzip jeuge rúqsat etpedi. Ol – toyymsyz әri ózimshil-túghyn. Sóitip, eki sharua eptilik tanytyp, sol sarang sopyny aldap soghyp, shyryndy mәueni jiyp aludy kózdedi. Bireui soghan kep, birneshe miuany terip almaq niyette ekendigin aitady.

– Joq, – dep qatqyldau jauap qatty, sopy. – Ózime kerek.

– Siz meni dúrys týsinbediniz, myrzam, – dedi sharua shattanyp. – Búghy etinen dayyndalghan *keng asynan dәm auyz tiyip shyqsyn dep shaqyrghaly kelgem, negizi. Al, jemis túzdyq ýshin qajet.

– Erterek aitpaymysyn, bú turaly! – dedi quanyshy qoynyna syimaghan, monastyri basshysy. – Qalauynsha al.

Qapty toltyrghan diqan keshqúrym keletindigin eskertedi. Artynsha-aq ghibadathanagha ekinshi sharua enip, birsypyra jemis almaq oida ekendigin jetkizedi. Sarang sopy rúqsat bermegen son, ol ony keshke tauyq etinen jasalghan kengten auyz tiige shaqyrady. Riza bolghan basshy qalaghanynsha teruin búiyrady. Ol da ontayly sәtti jibermes, sebetti toltyrghan song ketip qalady. Kesh batqanda qos sharuager sopyny qonaqqa shaqyrady. Ol ghibadathanadan shyghyp, auylgha aparatyn soqpaqpen artynan ilesip otyrady. Torapqa kelgende bir sharuakesh:

– Áueli, mening ýiime jýriniz, myrzam. Ol joldyng ong jaghynda ornalasqan, – dedi.

– Joq, – dedi ekinshisi. Aldymenen, menikine soghynyz. Otbasym dastarqan basyna jayghasty.

Eki diqan eregiskensip, onyng qolynan ústap, әr tarapqa tarta bastaydy. Sharuagerler shatynay daulasyp, toyymsyz monahty silkiley beredi, silkiley beredi, sonda ol jalyna-jalbaryna býy deydi:

– Jayyma qaldyryndarshy! Búghydan әzirlengen kengke de, tauyqtan jasalghan kengke de tәbetim shappay túrghany. Jiberindershi, ótinem!

Qos diqan auylgha oralghan song sarang sopyny әbden ajua qyp, raqattana kýledi. Sóitse, keng túrmaq, saytan da joq eken.

*Keng – tay elining últtyq taghamy. Ony kýrishten, úsaqtap turalghan et, qús ya balyqtan әzirleydi, ishine dәmdeuish, kók qosady. 

AUDARMA

ÁLEM HALYQTARYNYNG ERTEGILERI

Audarghan: Álibek BAYBOL, Qazaqstan Jazushylar odaghynyn, Qazaqstan avtorlary qoghamynyn, «Qyr balasy» qoghamdyq qorynyng mýshesi, jazushy-dramaturg, әdebiyettanushy, synshy, audarmashy.

Audarma Qazaqstan avtorlary qoghamynyng qorghauynda. Kóshirip basugha rúqsat joq!

Abai.kz

3 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1571
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2265
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3565