Býgin Qazaqstan Respublikasynyng Konstitusiya kýni. Qazirgi qoldanystaghy Ata Zang 1995 jyly 30 tamyzda qabyldanghan. Ol 9 tarau 98 baptan túrady. 2022 jylgha deyin Konstitusiyagha Parlament bes ret ózgeris engizgen. Biyl Preziydent Qasym-Jomart Toqaevtyng bastamasymen Konstitusiyagha ózgerister engizu boyynsha jalpyhalyqtyq referendum ótti. Nәtiyjesinde Konstitusiyanyng 33 babyna 56 týzetu jasaldy.

Biz Qazaqstannyng Konstitusiya kýnine oray, elimizding Ata Zany turaly sarapshylardyng oi-pikirin bildik.

Dos Kóshim, sayasatker:

- Bizding Konstitusiyamyzgha biylikting de, halyqtyng da kónili tolmaytyn shyghar dep oilaymyn. Kónili tolatyn bolsa 60-qa juyq ózgeris engizbeydi ghoy. Ata Zanymyz ózining Konstitusiyalyq statusyn oryndap otyr dey almaymyn. Referendum arqyly bolsyn, Parlament arqyly bolsyn qayta-qayta ózgerte beru Ata Zandy qúraq kórpege ainaldyrdy. Mening oiym, Konstitusiya qaytadan jazyluy kerek. Búl pisip jetilgen mәsele.

Songhy Konstitusiya boyynsha ótken referendumda elu-alpys súraqqa bir ghana «iyә», «joq» degen tandau berildi, aqylgha qonbaytyn dýniye. Keybir ózgeristi qoldaugha bolady, keybirin qoldaugha bolmaydy. Tehnologiyalyq jaghynan alyp qaraghanda, halyqty aldau siyaqty kórindi.  Konstitusiyalyq referendum arqyly biylik jýieni demokratiyalyq baghytqa alyp keldi degenge de senbeymin. Sebebi, búrynghy zanda Konstitusiyalyq sottyng 10 adamyn Parlament saylaytyn. Al, múnda onyng tórteuin Preziydent saylaydy. Búl avtoritarlyq jýiege jaqynday týsu degendi bildiredi. Mening oiymsha, songhy referendumgha qatysqan adamdardyng 99 payyzy ózgeristerding ne beretinin, qanday týzetu ekenin tolyq týsingen joq. Sondyqtan múnyng bәri, sayasy tәsil, oiyn bolyp qaldy.

Biraq mәsele Konstitusiyada da emes. Keybir elderde, mysaly, Angliya, Izrailide Konstitusiya joq. Konstitusiya – panaseya emes. Keybir memleketterding Konstitusiyasy bizdiki siyaqty biylikke qajet kezde ózgeriske týsedi. Sondyqtan qoghamda Konstitusiya degen sózding mәni kete bastaghan siyaqty. Oghan arnap bir kýndi qoi, aspandata kóteru  –  Kenes ýkimetinen qalghan iydeologiya. Kenes ýkimeti kezinde jazylghan Konstitusiya sóz jýzinde keremet bolatyn, al is jýzinde totalitarlyq rejimde ómir sýrdik. Áriyne, Konstitusiyanyng janadan jazylghany dúrys. Biraq búl zannyng baghytyn anyqtaytyn abstraktili dýniye. Key elderde tipti Konstitusiyada belgilengen zangha qarsy zang jobalaryn úsynyp jatady. Konstitusiya qatyp qalghan nәrse emes, ony zaman talabyna, ekonomikalyq-sayasy kezenge say jazyp shyghugha bolady.

Abzal Qúspan, zanger:

- Konstitusiya eng birinshi zanger ýshin, zanger bolmasa da Qazaqstannyng әr azamaty ýshin sózsiz meyram. Biz keyde synap-mineymiz dep kez-kelgen nәrseni mazaqqa ainaldyryp jatamyz. Biraq Qazaqstan degen memleket birinshiden qazaqqa kerek. Sondyqtan әr qazaq balasy ýshin Ata Zandy qabyldaghan kýnimiz – eng úlyq mereke boluy kerek den esepteymin. Búl zanger ýshin eki ese manyzdy kýn. Songhy referendum arqyly Konstitusiyagha engizilgen ózgeristerdi, óz basym, óte qatty qoldadym. Degenmen, Konstitusiyalyq týzetulerding qoldanysqa enip ketui onay sharua emes. Sebebi, Negizgi Zang belgili bir qoghamdyq qatynastardy tikeley rettemeydi – jalpylama normalardy retteydi. Ózgeristerdi jýzege asyru ýshin tiyisti zannamalyq aktilerdi qabyldau kerek: Zan, kodeks nemese Ýkimetting qaulylary retinde. Songhy referendum ótkennen keyin Parlament deputattary kezekti demalysyna ketti. Qazir deputattar júmys ornyna oralyp jatyr. Ata Zangha úsynylghan ózgeristerdi qoldanysqa engizu prosesi endi bastalmaq. Mysaly, birinshi Preziydent-Elbasy turaly Konstitusiyalyq zang әli kýshin joyghan joq. Konstitusiyadaghy normany alyp tastaghan son, búl zang kýshin joyady.

Biz myna nәrseni týsinuimiz kerek:  Shyghys halyqtary erteden bir patshany saylaydy da, býkil jauapkershilikti sonyng moyynana artyp tastaghymyz keledi. Ózimiz jauapkershilik arqalaghymyz kelmeydi. Qazir sol psihologiyadan arylghanymyz jón. Eng útymdy memlekettik basqaru stiyli Europa, Amerika siyaqty Batys elderine tәn. Ol jerde әrbir azamat elding zanyn jýzege asyrugha atsalysady. Bizder de sol jauapkershilikti sezinsek degim keledi. Konstitusiyadaghy zannyng oryndaluyna әrbir azamat atsalysuy kerek.

Ayjan Temirhan

Abai.kz