III

Tang atarda úiyqtap, sәskede oyanyppyn. Biraq, búl joly óz erkimmen emes, kórpeden shyghyp jatqan bilegime iri tamshy tamyp oyatty. Jalt qarasam, omyrauyna tógilgen buryl shashyn juyp tarap, jalanbas, ish kóileksheng ghana túrghan Kýlәn, tósegimning aldynda maghan qarap, ýnsiz jylap túrypty. Kóz jasyn jasyrugha ýlgere almay:

- Túra ghoy, bauyrym! - dep qaldy. Ózimen jastas maghan «bauyrym» degen jana atauyn búl joly sasqanynan qosqanyn bile qoydym da shәp berip qúshaqtay aldym. - Qoy, qoy, Bighash, múnyng ne! - Tartyna berdi. Men kókiregime tarta sóiledim.

- «Bauyrymyn» ne? Myna týgel agharghan shashymmen bauyryng bolmaqpyn ba! - Toq omyrauy kókiregime onay tirelse de, kýshpen jetken ystyq erni miyghymdy oqys sýikep ótip, ózining qalyng shashyna tyghyla qaldy. Súghanaq ernim sol jaq búrymynyng astynan shyqshytyn әreng tauyp edi.

- Ýi, ýi, úyat qoy mynauyn, qoya ber, Maqpal esinde bar ma! - dep qalghanynda qúshaghym bosap sala berdi de, Kýlәsh sytylyp shygha berdi. Eski qara koftasyn kie sala, jaghasyn týimelep, qonyr jaulyghyn jamyla qoydy. Syrt qarap solqyldap jiberdi de, lóngimen basyp aldy kózin.

- Endi nege jylaysyn, qoya berdim ghoy! - dep kýbirledim. - Betinnen de sýie almay qaldym!

III

Tang atarda úiyqtap, sәskede oyanyppyn. Biraq, búl joly óz erkimmen emes, kórpeden shyghyp jatqan bilegime iri tamshy tamyp oyatty. Jalt qarasam, omyrauyna tógilgen buryl shashyn juyp tarap, jalanbas, ish kóileksheng ghana túrghan Kýlәn, tósegimning aldynda maghan qarap, ýnsiz jylap túrypty. Kóz jasyn jasyrugha ýlgere almay:

- Túra ghoy, bauyrym! - dep qaldy. Ózimen jastas maghan «bauyrym» degen jana atauyn búl joly sasqanynan qosqanyn bile qoydym da shәp berip qúshaqtay aldym. - Qoy, qoy, Bighash, múnyng ne! - Tartyna berdi. Men kókiregime tarta sóiledim.

- «Bauyrymyn» ne? Myna týgel agharghan shashymmen bauyryng bolmaqpyn ba! - Toq omyrauy kókiregime onay tirelse de, kýshpen jetken ystyq erni miyghymdy oqys sýikep ótip, ózining qalyng shashyna tyghyla qaldy. Súghanaq ernim sol jaq búrymynyng astynan shyqshytyn әreng tauyp edi.

- Ýi, ýi, úyat qoy mynauyn, qoya ber, Maqpal esinde bar ma! - dep qalghanynda qúshaghym bosap sala berdi de, Kýlәsh sytylyp shygha berdi. Eski qara koftasyn kie sala, jaghasyn týimelep, qonyr jaulyghyn jamyla qoydy. Syrt qarap solqyldap jiberdi de, lóngimen basyp aldy kózin.

- Endi nege jylaysyn, qoya berdim ghoy! - dep kýbirledim. - Betinnen de sýie almay qaldym!

- Tez kiyine ghoy! - dedi, jylay sóilese de tez bekuge tyrysyp, kýlimsiregeni bilindi. - Kózing qarayghan eken! Kýn sәskege kóterilip qaldy. Shay iship ap, avtobusqa ýlgeruimiz kerek!

- Qayda barugha?

- Qayynbiykeng bastaghan jaqqa, men saghan eshqashan jamandyq oilamaytynyma senetin shygharsyn?

- Sengenimmen kelinshekterinning keregi joq maghan!

- Tam sýze jazdaghan mandayyna gýl tóseymin!

- Árkimning óz gýli ózine!

- Ha-ha-ha-ha-ha...a.., múny Shayardaghy «baqana», Lobnordaghy jaydary biykene aitsang edi!

- Múny saghan taghy da Aqiya tantyq jetkizgen eken-au!

- Búdan basqa da estigenim jeterlik. Biraq... bәri de kózinning qarayghandyghynyng әlemeti! Saghan ne payda-ne ziyan ekendigin, әz basyna ne layyq-ne layyqsyz ekendigin biletin, osy jerde menen jaqyn janashyryng bar ma, sony aitshy!.. Ayaghyna shógir qadalatyn jolgha bastamaytynyma, týpkilikting týbinde kesir bolatyn iske seni zorlamaytyndyghyma senemisin?

- Búrynnan-aq senemin ghoy, biraq...

- Sensen, «biraq» degendi qoy, jýresing menimen birge!

Basyma su qúiyp juyndyryp, qolyma oramal bergenin de sezbey qalyppyn. Shashymdy tarap alyp, shaygha otyrdym. Týiile oilanyp otyryp, bal men sary mayly shaydan qansha ishkenimdi bilmeymin. Týregele bergenimde jana beshpetimdi әperdi. Búrq ete týsti iyis may.

- Múnyng ne? Tórt balaly, auruly Nazarbek osylay búrqyray ma eken! Sezilip qalmaymyn ba?

- Sezilmeysin, Qúljagha alghash kelgen Nazarbek aghasyn qaryndasy men bauyrynyng qalay kýtetindigine eshkim tergey qaramaydy.

- Jana ghana әpke bolyp túryp, endi qaryndas bola qalghanyn, birese qyzay jigit, birese qyzay kempir bolyp shyghatyn әdetine baqqanyng ba?

Qarqyldasyp kýle shyqtyq syrtqa. Quyrshaqtay jasanyp, iyis maygha bókken kishkene jiyenin qolynan jetektey ergen Kýlәnning kiyimine kózim endi týsti. Keshe tanerteng kir jughandaghy bәz qalpy eken. Qatpar-qatpar kóne beshpet qana kiyipti ýstine. Jyrtylyp tozghan eski shúlyq, eski etik, talay auyr jyldardy basynan keshirgen kók beldemshe, qalagha menimen birge jýrgen Kýlәshimdi tipti shýmpiytip kórsetti. Onyng ýstine buryl shashyn mandayyna qobyrata jamylghan jaman jaulyghyn taghy da iyeginen short baylay salypty.

- Apam qayyrshy kempir siyaqty! - dep syqylyqtady kishkene qyz. - Atam әdemi bolypty! - Búl synshygha Kýlәnning ózi qosyla kýldi de, enkeyip,betinen sýidi. Jasyr týri joq. Auqan men әmengerlerinen ghana emes, ózinen meni de jiyrendirip, eleusiz tynyshtyghyn saqtap qalghysy kelgeni shyghar. Áyteuir maghan kórsetpek súlularyn aishyqtap, ózinen ýzdik kórkem etip kórsetkisi kelgeni anyq. Meni bireuine qosu niyetine myqtap bekigen kórinedi. «Múnysy nesi? Maqpalgha qastyq isteu oiy bar ma?.. Joq-joq-joq, jýregine ol sinlisi jóninde tittey kinarat saqtauy mýmkin emes!.. Ras, keshe týndegi aitqanynday Maqpaldyng qasynda bolmaghanyma jiyrma jyl ótti ghoy, jas әiel qalay shydap kýte alsyn!... Ol jaqqa ótip alyp kýte-kýte kózi shyghatyn bolghan song bireumen ketken-aq shyghar!»

- Meni qayyndatyp, әldekimning bazaryna salugha apara jatyrsyn-au! - degenimde ýnim dirildep әreng shyqty. Tynysym taryla qalghanday. Soza kýrsindim. - Áttegene! - dep qalyppyn sonynan.

- Bighash, ony oiyna alyp óksy bermey, sabyr men kýtuing ýshin jaqsy bireumen kónil júbata túrghanyng dúrys! - dep Kýlәn da kýrsindi. - Barghan song kór, qaysysy bolsa da qolyna týsirip bere alamyn!

- Ózing de solay «kónil júbatumen» kýn ótkizip jýrsin-au, tegi?

- Jogha, mening kónilim, kýieu óltire-óltire әbden toryghyp, ólgen kónil ghoy!.. Ras aitam, senen jasyrarym joq. Yntyqbaydan da aiyrylghan song qorlanuym sonsha, nәpsim ózdiginen joghaldy. Ondaydan qazir tipti namystanamyn. Sóz aitqandardy basynghanday kórip, óshigetin boldym.

- Erden zaryqqan әielderge bir týrli sýzilgen sary auru payda bolady eken, ras pa?

- Ras. Biraq, ol auru albasty siyaqty. Mazaghyna kóngen - taghaty kem, erki әlsiz әielderdi ghana basady. Nәpsige baylanysty auru eken. Al, qyryqtan asqan әielderding kóbine onday auru jolamaydy!

Bir belden, tigilirek taghy bir moynaqtan asyp baryp saygha týstik. Tas jol punktining aldynda túrghan avtobus biz jetisimizben ot aldy. Bos túrghan eki oryndyqqa bólinip otyrdyq.

Kýn enkeye jettik Qúljagha. Avtobustan týsip, eki kóshe ailanyp baryp Sayranyng otauyn taptyq. Kishileu taqtay qaqpadan kirisimizben jýgirip kelip sheshesin qúshaqtay alghan Sayra maghan Yntyqbaysha sýze qaraghanyna kýle-emirene baryp, mandayynan sýidim.

- Qayran dosymnyng kózi-au! - degenimde kózimnen jas ytqyp ketti. Kýlәnning 1944 jyly men alghash kórgendegi mýsinindey tolyqsha omyrauly, appaq mandayly kelinshek maghan anyra qaraghanda sheshesi, «Bighabil aghan» dep kýbirledi. Bauyryma kire ketip solqyldady Sayra. Iyghyna tógile qyrqylghan qoI qonyr shashyn, mandayynan tartyp sylay berippin.

- Jylama, Sayrashym, men jylasam uata almay qalasyn! - dep әreng kýbirledim. Basqalargha sezilip qaluymnan qauiptengen Kýlәn quzap aiyryp, ýige kirgizip әketti...

Janasha әdemi otaudyng jasau-jabdyqtaryna qarap, «tórt kónenin» biri atalyp órtelgen mәdeniyet jihazdarynyng búl qalada qaytadan qadirli mýlikke ainala bastaghanyn bayqay otyrdym. Oyly syrmaq, qazaqy kesteli kiyim japqysh, órnekti tereze perdesi, orys skameykasy, stoly, aishyqty shkaf jaltyrap - týgel janadan jasalypty. Búl, mәdeniyet topalannyng adyra qala bastaghanyna sendirdi meni.

- Myna «kónelikterine» Auqan tónkerisshi tiyispedi me? - dep Kýlәn sóz arasynda qyzynan súrady.

- Ol bizding ýige tiyispeydi! - dep jymiya kýldi Sayra. - Qazir ózi de jiydinkirep qalghan siyaqty!

Otyz jasqa iline qoymaghan súnghaq boyly qaratory jigit kirip kelip, aldymen maghan býgile sәlem berdi de qos qolyn soza úsyndy. Eki ezui eki qúlaghyna ketken, quanyshy bar kórinedi. Amandyghymdy tәptishtep qaytalap-qaytalap súrady.

- Tipti quanyshtymyn, agha!

- Tanisyng ba ózin? - dep Kýlәn súrady kýieu balasynan.

- Auyz ýide Sayradan estidim. Kórmesem de tanyspyn ghoy búl kisimen. Álige deyin osy kisining oqulyqtarynan paydalanamyz!

Kýieu jigit bizben birge bir shyny shaydy asygha iship, auyz ýige shyqty. Sayramen kýbirleskeni de estildi.

- Býgin-aq keshkilik toy jasaymyn deydi anau! - dey kirdi Sayra.

- Qashqyngha toy jaraspaydy, balalar! - dep kýle eskerttim men. - Toy, jiyn deytindi osy aulagha kirgizbey qoya túryndar! Kýlәn men Ybyraydyng Ýrimjiden bu arasangha kelgen kóne syrqatty aghasymyn. Atym Nazarbek bolyp atalady. Úqtyng ba, Sayrash?

- Úghamyz! - dep kýldi Sayra. - Keluinizden búryn-aq solay atalyp jýrsiz.

Shay qúiyp otyrghan Kýlәn qyzyn qasyna shaqyryp otyrghyzyp alyp, úzaghyraq sybyrlasyp shyghardy.

- Ne aittyn? - dep súradym Sayra ketken song ózinen.

- «Agha», sen býginshe auyrmay-aq qoy! Syily qonaqsyng ghoy, bizding ózara sybyrymyzgha da qúlaq salma!

- «Qaryndas», olay bolsa, «aghandy» namystandyrmay ózing tәuirirek kiyinshi!... Jesir qaryndasyna aghasynyng әkelgen kiyimi osy ma dep jýrmesin!

- Ákelgeninning bәri tauda qalmady ma! Ishimnen býrip әketip barady dep bebeulegen son, emshige kórseteyin dep ala jóneldim ghoy! - Saqyldap kýlip jiberip, auzyn basa qoydy Kýlәn. - Mening osylay jýre beretin sebebimdi bәri biledi! - dep kýrsindi sonson. - Al, býgin saghan amandasugha senimdi adamdardan tórt-besi ghana keledi...

Kýn bata ónderi jalt qaratatynday eki jas әiel kelip amandasty da, auyz ýige qayta shyghyp, kýtushige ainalyp ketti. Ymyrt týse qyryqtar shamasyndaghy ýsh erkek kelip kóristi. Biri, Lobnordaghy asharshylyqta menimen birge isip, o dýniyege menen búrynyraq jóneletindigin aityp aryzdasqan Shayzada eken. Qúshaqtasa ketip, arqamyzdan qaghysyp, úzaghyraq kýlistik. Qalghan ekeui - institutty Shayzadalardan birer jyl búryn bitirip, Qúljagha «stili týzetu» nauqany bastaludan búrynyraq kelip alghan múghalimder eken. Bighabilindi kórmedik te bilmedik dep, mening «úiymym» men «bloktarymnan» mýlde beyhabaryn aita qarghanyp jýrip, bir-bir týn ghana aspaqqa asylyp qútlypty. Áyteuir múghalimdik qyzmet oryndarynda qalghan eken. Al, Shayzada, Tarym maydanyndaghy qaterli týrmeden mening aqtauym arqyly qútylysymen zytyp, aulyna kelip alypty. Kele sala ýilenip, kelinshegi men óz tuysqandarynyng kómeginde Qúljagha sinipti de, qala many kommunasynyng úsaq-týiek júmysyna ornalasa qoyypty.

Búlardan keyinirek kelgen bir jastau әiel, búryn tanystyghy bolmasa da kýle-jylay amandasyp, Kýlәnning ornalastyruymen maghan qatar oryndyqqa tizelese kelip otyrdy. Tómengi oryndyqtargha syrylyp, oghan tórden oryn núsqaghan múghalimderding tanystyruynsha osy qaladaghy bir qúrmetti aghartushynyng әieli eken. Eri 62-shi jylghy kóshe ereuilinde oq tiyip ólipti.

- Sizben tústas, ýsh aimaq azattyghynyng alghashqy kezinde múghalim bolghan, marqúm sizdi auzynan týsirmeushi edi! - dep bir múghalim kýrsinip jibergende, әiel kóz jasyn taghy da aghytyp qalyp, qol oramalymen sýrte kýbirledi:

- Sizben týidey jastymyn deytin! «Kebenek kiygen keledi» degen osy. Áyteuir densaulyq jaghynan qúramay jýripsiz! Sizdin... «asharshylyqtan ólipti» degen jansaq habarynyz kelgende qatty ashynyp edi. Ile-shala shekara mәselesinen oqigha tuylghanda... oq tiyip, ózi óldi! - Qara kózding túnyq jasyn taghy bir aghytyp jibergen qúrdas jesirining qolyn qos qolymmen qysa ústap, qaytalap kónil aittym:

- Bireu erte, bireu kesh, bәrimiz de basatyn jol, baratyn jerimiz ghoy ol, myqty bolynyz! Kýlәsh ekeumiz jylasaq, sizden ýsh-tórt ese kóbirek tógip jiberermiz! - degenimde otyrghandar kýrsinisip alyp, Kýlәngha qarap jymiysty.

Mol dastarqangha quyrdaq ýsh jerden qoyylyp, araq qúiyldy. Aldaryna aljapqysh tartyp, aq bilekterin sybanyp alghan eki kelinshek, stol tórindegi mening qarsyma qoyylghan oryndyqtargha shaqyrylyp kelip otyrdy. Múghalimderding birining «ólgenimiz tirilip, óshkenimiz jandy» degendey asa quanyshty qarsy alu sózi, saqtyqty bәseng ýnde sóilenip bolysymen bәri týregeldi de menimen ydys qaghystyryp, tost kóteristi. Qasymdaghy súluym da aldyndaghy ýzim araghyn qaghystyryp jiberip erin tiygizip qana stolgha qayta qoydy. Men onymen arnayy qaytalap qaghystyryp, birge júttym.

Tóbedegi obajurly elektr shyraq, qarsymnan jaynaghan eki әielding núrymen kýsheygendey jarqyray qalypty. Birining alqyzyl, birining aq jibek kóilegi, alqa, syrgha, aq bilekteri ghana emes, «mәdeniyet tónkerisi» qyryqqan qap-qara shashtary da shyraqpen shaghylysyp, núr atady. Janarly kózderi әredik-әredikte eleusiz ghana qarap qoyyp, tónkerilip, iyә, jalt bere jóneldi. Úzyn kirpik, qoiy qastary «naghyz súlu múnda» deskendey meni de jalt qaratqanymen kýngirt kýdik, sýrkey qauip qaranghylatyra berdi kónilimdi. Súraghandaryna jauap berip te, jauap alyp ta sóilesip otyrmyn. Úsynghandarymen qaghystyryp, iship te, jep te otyrmyn. Súr búlt orap alghan alay-dýley jýregimdi tynyshtandyru ýshin tyrysamyn. «Joq, ol meni tastap, eshkimge barmaydy. Jiyrma jyl ghana emes, tipti ómir boyy kýtetin bekem niyette bolatyn. «Suretindi sýiip qana ótemin, alang bolma» dep keterimde de aitqan! Mektebinen jarym saghat bosasa-aq alqyna jetip, «әkelshi!» deytin de, ernime jabysa qalyp, eki-ýsh ret soryp qana qayta jóneletin. Onyng bar tirshiligi mening qamym men zor bilim alu talabyna ghana jinaqtalghan, ghylym adamy. Úsaq-týiek kónil men nәpsige boy úrmaydy ol!...»

Biraq, myna iship otyrghan kýshti araghym jylu bergendey emes, dastarqandastarym qyzara bórtip, serpilgen sayyn basyla týskendeymin. Tizeles jesirimning tómengi jaghynda otyrghan jýdeubas Kýlәngha qarap qoyamyn. Ol tipti salmaqty, appaq qalpy. Qonyr jaulyghy iyghyna týsip, buryl shashy jelkesine sonyng ýstinen tógilipti. Eki kelinshekting aq kóilektisi, ózi kóp ataghan Nәzipa ekendigin, sonymen jiy kýbirlesuinen anyqtadym. Ózimdi de eki-ýsh ret qaratyp qoyghan sonysy bolatyn. Úyaly, oily qara kózi Maqpalymnyng keng sharaly kózinshe parasat bayqatady. Biraq, túnyq aspanday emes, qaraqattay móldireydi. Ishimnen oghan qaydan jetsin degendey qynjyla elestetemin Maqpaldy.

Ishimdikpen qyza kele dastarqandastardyng kýlki-qaljyndary da shygha bastady. Bәrine aralasyp, әielder jaghyna tiyetin sózge qarymjy qaytaryp otyrghan Nәzipa, súlu ghana emes, siltegeni qúr ketpeytin mergen tildi eken. Birinshi ret kórisip otyrghan qonaq aldynda tosyrqaghany ma eken, ekeuinen әn talap etilgende ghana tartyndy da, bayau ghana әuenmen Kýlәn bastap berisimen qasyndaghy jas kelinshekke iyek qaghyp erte jóneldi. Dauysy da sybyzghyday kórinedi.

Dombyramen qostap otyrghan múghalim bir-eki ret әn salyp, búl salada ózining de qabiletti ekendigin bayqatyp edi. Qonaghasy tabaqtan song otyrys taraytyn shaqta qoyyn dәpterin shyghardy da, maghan arnalghan bir ólenin oqyp berip, bәrimizdi jalt qaratty. Dastarqandastar qayta talap etip, ekinshi ret oqytyp, maqtap kótermelep alghystaryn aitty. Men, qyzaraqtap kýle qol berdim. Tóselgen aqyn ekendigin búryn eshqaysysy bilmeydi eken. Kýlәn men Shayzada bir-birine qarasyp, sony aitysqanda tipti oily pikir kórsetti ózi:

- Tasyghan aqyndyghym emes, azamat ansauym ghoy. Ansau men arman tasqyndy bolady eken! - degeninde ýni jasyp, sәl dirilmen shyqty. Kýlәn syrt qaray berdi. Irkile qalghanyn jasyryp, qonyr jaulyghynyng shalghayymen ghana qaghyp tastasa kerek...

Qonaqtar taraghan song maghan arnalghan tósek Kýlәnning bólmesine salynyp, ózi otaugha jatyp edi. Sәskege taman kelip oyatty meni. Keshegi taudan kelgendegiden sәl býtinirek eskilerin kiyipti býgin. Sonda da qonyr jaulyghyn tastamay, moynyna salynypty. Týndegi qúrdastyng jesiri býgin týstikke shaqyryp ketkenin aityp oyatty. Balalary qyzmetterine ketken eken. Kishkene jiyendi aramyzgha alyp shay iship bolghanymyzsha týs boldy. Sәl erterek kelgen Sayra sheshesine qalanyng tipti tynyshtalyp qalghandyghyn, qonaqqa jaqsyraq kiyinip baruyn, sәl qyzghysh tarta ótindi. «Sizding myna kiyiminizden biz úyalady ekenbiz!» dedi sonynda. Men qostadym búl pikirdi. Kýlәn qyzyna kýle jauap qatty:

- Búl qalanyng jyny ústamaly jyn! Maghan alang bolma, jaryghym, búlay kiyinuimmen senderge úyat keltirmeymin!.. Al, sen ekeuing «Nazarbek» aghang men maghan mýlde qatyssyz adamsha jasap, qyzmetterindi istey berinder! Bizdi izdemender, úqtyng ba?

Kishkene jiyenin jetektep, meni taghy da bastay jóneldi.

Qúrby jesir bizdi qaqpasynyng aldynan jarqyldap qarsy aldy. Tipti súlu kórindi ózi. Týndegi dastarqandastaryna tuys jaqyndarynan eki adam qosyp shaqyrypty. Asa senimdilikterinen, qamsyz syrlasa beruimdi aityp kirgizdi ýiine. Nәzipa men Gýlsim auyz ýiden, Shayzada men ýsh jigit tórdegi ýiden qarsy aldy. Eki beytanys qúshaqtasyp kórisip tanysty menimen. Biri orman basqarmasynyn, biri astyq mekemesining qyzmetkeri, jas shamalary Shayzada tústas kórinedi. Lezde ishtesip, syrlasyp ketti. Ótken keshte dastarqandas bolghan eki múghalim bizden keyin keldi. Olar kóne dosqa ainalyp, tipti jaqyn kórindi kózime. Eki súlu taghy da qarsyma otyrdy. Sәl túiyqtau kóringen Gýlsim de qaryndasymsha tartynyssyz-irkilissiz kýlimdep sóz qatady. Bir-eki ret araq qaghystyrghan song kýnning ystyqtyghyn aityp, men de syragha auysyp edim. Jesirler stakandaryn kezek-kezek shaqyldatyp quzay berdi.

Otyrysty kýn bata әreng ayaqtattyq. Qonaq iyesi bolghan qúrby jesir qaytarymda qolymdy ala sóilep qaldy:

- Qúrdas, dosynyzdyng ýii osy. Eger ózi tiri bolsa, qashan ketkeninizshe osy ýiinde bolasyng dep zorlap ornalastyrar edi! - dep kózine jas aldy. - Álde de eki balasy men men barmyn. Ornyn ógeysitpey, úmytpay, әr kýni kelip túrynyz, óz ýiinizdey kóriniz! - qolymdy qatty qysa ótindi. «Maqúl, maqúl» dey berippin.

Eki kelinshek Kýlәndi ortagha alyp kóshe búrlysynan ótip barady eken. Shayzada ekeumiz ýy iyelerine rahmet aityp, jýruge bet alysymyzben anaday jerde bizdi tosyp túrghan eki múghalim de jýrip ketti. Ayaq alystarynan sәl mastanghandyqtary bayqalady.

- Bighang endi osy súlulardyng birimen tezdetip ýilenip aluy kerek! - dep qalghan birining sózin qúlaghym shalyp qalyp, qalt jibermey tynday ayandadym sondarynan. - Búl kisige qaysysy bolsa da tiyedi! - degendi eselep qosty sózine.

- Almatydaghy әielining bireuge tiyip ketkenin estigen shyghar ózi, bir jyl bolypty ghoy?

- Ýrimji jaqtan estimese kelgennen beri Kýlәn aitpady deymisin. Endeshe, mine, degendey boy týzep alypty, búryn qarapayym ghana kiyinetin kisi deytin.

- Auqannyng rejiymindegi myna kelinshekter de jasanghan-aq eken. Qaytsin, eri ólgen jesirge, qanshalyq súlu bolghanymen múnday kýieu tabyla qoyar ma!

Qasymdaghy Shәizada kóz qyrymen maghan jaltaqtap qaray berdi. Jýzim ona qalghanyn bayqady bilem, qaqyrynyp, aldynghy sóilesip bara jatqandargha dybys berdi. Olar jalt-jalt qarap, sózden tiyla qaldy.

Bozdap jiberetin bala emes, tisimdi-tisime basyp óte bergenimde, qatarlasyp birge jýrdi. Ishimdegi órtten ys shygharmaugha tyrysyp, múnarlanyp dymdanghan kózimdi jerden aiyrmay, tyghyla týstim. Múghalimder basqa әngimege kóship, maghan súrau qoyghanyn da sezbeppin. Ýsheui de ýnildi jýzime.

- Bigha, óniniz bozaryp ketipti. Syra kóterildi ghoy deymin. Qúsqynyz kelse, әneu terek daldasyna baryp otyrasyz ba? - dep súrady aqyn múghalim. Shayzada onyng bileginen qysyp qalghanday boldy.

- Joq, basym auyryp keledi! - Ýnimning dirilin sezdirmeu ýshin estiler-estilmes qana kýbirledim. Ekeui eki jaghymnan qoltyqtay ayandady. Mas bolghanday kórinbeu ýshin ayaghymdy jenil alyp, jedeldete bastym. Sýiemelderinen ajyrap, óz erkimmen jýrip kettim. Kýlәndar qay kóshemen ketkenin bilmey qalyppyn. Ymyrt jabyla jettim qaqpagha. Joldastaryma rahmet aityp, qol berip qaytardym da, Kýlәn kórinbegen song esik aldyndaghy sement baspaldaqqa kelip otyra kettim. Kýlәn óz bólmesinen shyqty.

- Ýi, Bighash, jerge otyryp qapsyng ghoy!

- Ras, taqyr jerge otyryp qalyppyn! - dep qalghanymda kóz jasym aghytyla jóneldi.

- Sabyr et, Bighash, sabyr! Áy balalar, oryndyq әkelindershi! - Kýlәnning dybystauymen kýieu balasy oryndyq kóterip shyqty ýiden. Meni ekeulep kótermelep otyrghyzdy oryndyqqa.

- Anau qular aityp qoyypty-au! - Kýlәn syrt qarap kýbirlegende artynan Sayranyng ýni estildi:

- Taudaghy ýide estirtpep pe edin, apa? - degeninde mandayymdy qolymen tirep, óksip-óksip qaldym.

- Estirtuden jýdep qalar dep ayap, keyin jaylap týsindiremin dep jýr edim! Sayrash, bizge dastarqandy myna onasha ýige jasandar endi!

Sayra aldymnan jylay ótip, Kýlәnning bólmesine kirdi.

- Agha, sizge biz aqyl aita almaymyz. Múndayda sabyrdyng qanshalyq qajet bolatyndyghyn úmyta kórmessiz! - Kýieu jedel basyp óz otauyna kirdi de oryndyq, dastarqan siyaqty qonaq kýtimine kerekti nәrselerin sol bólmege tasydy. Qarsy aldymda kóz jasyn ýnsiz aghytyp túrghan Kýlәn qol jaulyghymen tómen qarap otyrghan mening kózim men bet-auzymdy sýrtuge kiristi. Jalt qaradym ózine:

- Aldymen óz jýzindi sýrtip al! - degenimde kenk ete týsti de óksy jóneldi. - Mening aiyrylghan ayaulylarymnyng bәrine ózindi jauapker sanaytyn әdeting bar eken ghoy! 45-shi jyly Núriyanyng óliminde de jasyryn jylap jýrip, óz kóz jasyng tausylghanda әreng estirtip edin, al, jylap bolshy! Men jylamay-aq qoydym endi!

- Sóitshi, sen jylamashy! Jylap ýirengen men-aq jylayyn!

- Maqpal Núriyashsha mening namysym ýshin qúrban bolghan emes, men jylamayyn, sen de jylama!

Otau esigining mandayynda shyraq janyp túr. Kýlәn óksuin toqtata qoydy. Qol oramalymmen onyng kóz jasyn men sýrttim. Ómiri jylaumen ótip kele jatqan dosymnyng kózi men mening kózim toghysa qalghanda mening kózimnen taghy da aghytylyp ketken eken. Endi ol sýrtti kózimdi. Ózinikinen irkile qalghanyn men sýrttim...

Sóitip kezek sýrtisip otyrghanymyzda syrtqa qyz ben kýieu shyghyp qarap túrghanyn sezbey qalyppyz.

- Sen, búl aiyrylysuyna Maqpaldy kinәli dep oilaymysyn? -dep súrady Kýlәn.

- Joq, ol da, men de kinәli emespiz. Býkil ómirimiz bolyp esepteletin jiyrma jyldyq jastyq dәurenimiz sergeldenmen ótti ghoy! Men óldi dep jariyalaghan ýsh retki qastyqtyng biri oq bolyp tiygen shyghar oghan!

- Bәse, dúrys oilay aldyn, Bighash!

Mening kóz jasym taghy da ytqy jóneldi.

- Sheshimin ózing aita túryp, endi nege jylaysyn? -Kózimdi taghy da sýrte túryp súrady Kýlәn.

- Qimaydy ekenmin!

Kýlәn óksip-óksip qaldy búl jauabyma.

- Endi sen nege jylaysyn, neshe kýnnen bergi jylauyng jetpedi me! - onyng kózin men de sýrte túryp súradym.

- Men tipti qimaymyn ghoy! Bir tuysqannan da jaqyn sinlim ghoy! Núriyashymnyng dәl óz beynesimen endi kim kóriner kózime!

- Al, apa, agha, ýy dayyn boldy, kirip otyryp sóilesinder! - dedi kýieu.

Tórge kilem jayylyp, ýstine kórpe salynghan eken. Shaghyn stoldy bosagha jaqqa qoyyp, eki kisilik qana dastarqan jayypty. Men bir shetindegi oryndyqqa otyrysymen, Kýlәn tereze aldyndaghy termosty әkelip, shay qúidy da, ózi bir oryndyqqa otyrdy.

- Kýlәsh, maghan molyraq bir stakan araq bershi! -dep kýrsine ótindim.

- Býgin ishpey-aq qoy, Bighash!

- Qonaq bolghan ýide az ishkenmin, onashada bir tartyp alayyn!

Sayra ysytylghan bir tabaq et әkelip, dastarqangha qoyysymen kýieu jigit jarty bótelke әkelip, eki ydysymen aldyma qoydy da araq qúidy.

- Aghagha ózim bir qúiyp bereyinshi!

- Ózing birge ala ghoy, balam! - dep enesi rúqsat etisimen sóiledi kýieu jigit:

- Agha, búryn kórispesem de sizding tileuinizdi tileytinmin. Men ghana emes, býkil sau aqyldy aghartushylar tileydi sizding tileuinizdi. Tirek sanaytynymyz... búl jaqta... óziniz ghana! Siz ýshin qazirgi eng qajeti densaulyghynyz ýshin bir ret rumka qaghystyruyma rúqsat etiniz!

Ydysty әdeppen ghana týiistirip ishtik.

- Rahmet, balam! - desimen shyghyp ketuge bettegen kýieu balasyna Kýlәn, «bizge endi alang bolmaulary» jónin tapsyryp shyghardy. Birazdan song Sayra kirip, Kýlәnning kereueti astyna birdeme qoydy da, tereze perdesin qymtay jauyp qaytty.

- Sen bótelkege qaraghyshtab otyrsyn, taghy da ishetin siyaqtysyn! - dep týregelgen Kýlәn, tósek astynan Sayranyng qoyyp ketken, gazetke orauly nәrsesin alyp kelip otyrdy. Kishkene bótelkeli vino eken. - Kel ekeumiz endi bir-bir ydys qana qaghysalyq ta, býginshe jylaudy da, ishudi de toqtatalyq!

Aqtan toltyra qúiyp mening aldyma qoydy da, qyzylmen óz ydysyn toltyryp qoya sóiledi:

- Bighash, sen ýshin myltyqty jaumen soghysyp, atylyp ólgen Núriyashtyng kýiiginen de aman qalyp edik qoy. Al, tiri Maqpaldyng seni on toghyz jyl kýtip, basqa bireuge lajsyz tiyip ketui, biz ýshin dәl Núriyashtyng qazasynday auyr bolmasa kerek! Sen de sonyng ózinen qalyspaytyn bireumen bas qosyp alsan, eseng ketpes! Sening densaulyghyng men múnan songhy baqytynnyng bayandy boluyn tileymin!

- Men, senin... ómirlik tileules, tendessiz adal dosymnyng densaulyghyn tileymin! - Ekeumiz qaghystyryp jiberip, qatar ishtik. Kýlәn eki bótelke men eki ydysty jiystyryp aparyp tósek astyna tyqty. Qalghan etting betin jauyp, dastarqanmen oray saldy da tórge qatar tósek saldy. Qoltyghymnan tartyp aparyp jatyn ornyma otyrghyzdy da tufliyimdi sheship, syrt kiyimimdi sypyryp, kórpe japty.

- Úiyqtay ghoy endi, qatty sharshadyn! - dey sala esik ilgegin salyp, shyraqty óshirdi. Ózi etigin ghana sheship qatarymdaghy jertósekke kiyimsheng qisaya ketti.

- Keng jerde neshe qaytalap súraghanymda nelikten aitpadyn, Kýlәsh?

- Sening qinalysyndy, jan kýizelisindi kórgim kelmedi. Sondyqtan ózim qinalyp, jylay berdim. Sen mening sonymnan sekem alyp, súray berdin. Sonda da jasyra túrghym keldi. Búl kýiigine ara týsip jenildetuge, bos qalghan kónilge medeu bolyp, dertine dәrmen bolugha óz qabiletimning jetpeytindigi belgili... Bir kónildener shaghyna jetkende estirtpek edim. Býgin qasynda qalghan múghalimder anghaldyq etip qoyypty! Búl suyq habardy birinshi ret ózderinen ghana estip qalghandyghyndy bildirding be olargha?

- Joq, syradan basym auyryp qaldy dep qana aiyrylystym.

- Jaqsy bolypty, múnan song da jabyq qalpynda qala túrsyn! Bәri de óz ishterinen biledi.

- Búl habardy kimnen estip eding ózin?

- Osy jaqynda ghana júrt auzynan әmengerler men Auqannyng qyspaghynan qútylyp, taugha qaytarymda ghana estigenmin. Búlar, Sovet odaghynan jasyryn ótip jýrgen bireuden osy jazghytúrym estipti. Maqpal byltyr ghana túrmystanghan eken!

-  Soghan men әlde de senbeymin! - dep kýrsindim.

-  Neghúrlym jansaq habar bolsyn-au, biraq, alghash estigenimde men de senbegenmin. Qaysysy qay jerde, kimnen estigendigin qua jýrip súrap sendim. Ol jaqtan kelgen adam, tiygen kýieuining atyn da aitypty. Maqpaldyng ózining qyzmetke ornalasqan mektebining oqu mýdiri eken. Asqaryng sol mektepti bitiripti. Solardyng qolynda túrady eken.

Osy habargha kelgende, kórpeden shyghyp jatqan Kýlәnning bileginen ústay alyp eniredim. Asqardyng «әke, әke, jýi-jýi!» dep shyrqyrap jylap aiyrylsqany elestedi kózime. Kýlәn meni qúshaqtay alyp solqyldady. Mandayymnan sýie, toqtau aita enirep jiberip, ózin jiya qoydy. Men qaytalap súrau qoya qúshtym:

- Jetpis besinshi jyly Ýrimjige barghanynda sol jaqtan ne habar estip baryp edin?.. Aqiyagha «Bighabil Qazaqstangha ótpek bolsa, maghan jolyqpay ketpesin!» depsing ghoy?

- Onda Maqpal jóninen de esh habar ala almay, keuinning habaryndy da Ýrimjiden estirmin dep barghanmyn. Eger sen bosap, Sovetke ketu jaghdayyng bolsa, Auqandardyng qaterinen qútylu ýshin erip ketpek bolghanmyn. Al, biyl Maqpaldyng myna suyq habaryn estigennen beri jylaudamyn. Seni búl ahualdy estimey ótip keter me eken dep qatty tynyshsyzdandym. Estimey baryp, Maqpaldy bireuding qoltyghynan kórsen, asa qauipti oqigha tuylar edi. Shýkirshilik, әiteuir endi jýdetpeytin, Maqpalgha da keshirim әperetin ornyndy tauyp qoydym! Ýi, Bighash, múnyng ne, ornyna jata ghoy! - Kiyimsheng Kýlәn qúshaghymnan serpilip shyghyp, óz ornyma jatqyzdy da, kórpemdi japty.

- Maghan dәrmen bolyp, Maqpalgha keshirim әperetin ornym qaysy sonda?

- Erten-aq! Al, úiyqtay ghoy! Biraq, býgin seni zorlap úiyqtatu qiyn shyghar. Ózinmen ózing kenesseng ghana kenip, úiyqtay alasyn!

- Qalay keneseyin?

- Ózing Maqpaldan bes-alty jas ýlken bola túra әiel jóninen oghan adal qalpyndy saqtay almay kelgenindi aittyng ghoy. Al, jap-jas Maqpaldy kinәlap, shiryghyp qapalanyp jatqanyng әdildik pe? On toghyz jyl kýtipti ghoy seni, odan artyq qaytpek!

- Ony kinәlauym emes, biraq, ómirdegi eng jaqyn serigin ólimge kim qiya qoymaq!.. Basqagha ketuine qimaymyn ony! - Kókiregimdi qos qolymmen qysa týstim. - Ol mening aspanymday keng tynysty, qaytalanbaytyn zerdeli, kórki men bilimi teng jaralghan daryndy jar bolghan ghoy, mine, endi kimge ketti! - Jýregime biz qadalghanday, qan atqylaqtaghanday sezildi. Demim syghylyp, túnshyghyp bara jattym. Dónbekshy jónelippin.

Kýlәn kórpesin serpip tastay kelip, basymdy bilegine aldy da qasyma jata qaldy. Eki shekemdi uqalay berdi. Kókiregimnen qolymdy aiyryp, ózi sylady.

- Sabyr etshi, Bighash, pikirimdi endi bir tyndashy! Sening Maqpaldy qimay qinalatynyn, onyng basqa bireumen túrmystanyp ketkeni ghana ghoy, onysyn óz tabighatynyng aldynda jenilgen opasyzdyghy delikshi. Al, sen óz tabighatynnyng aldynda jenilmey kelgen batyrymbysyn? - Kýlәnning búl jazghyruyna kýlip jiberdim. - Bәse! - dedi mandayymnan sýiip. - Búl, seni tabalauym emes, minezine qaynasyp bitken syn qabyldaghysh, turashyl әdetine qarap aityp jatqanym. Seni sonau jana óspirim kezinde Núriyashynnyng jataghynda alghash kórgenimnen-aq sonday adamgershilik artyqshylyghyndy sezip edim. Sodan bastap... eng jaqyn... eng jaqyn dosym sanaghanmyn. Ár sózinnen sap júparday әdilet anqyp túratyn ghoy. Sonyndy myna eng qatty kýizelis kezinde úmytyp qalmashy! Maqpalyng kim edi, Tarymda jolyqqan jezókshelering kim? Parqy aspan men jerdey emes pe! Sol saldaqylargha bylghanghanyn, Maqpalyndy qimaytyndyghynnan boldy ma? Biz tabighatty jenemiz - qúldanamyz deymiz ghoy, sóitse te tabighat zanyna qúl bola jýrip batyrsynatyndyghymyzdy úmytpalyq! Onyng ýstine jas Maqpaldyng tabighaty senen әldeqayda әlsiz ekendigin úmytpalyq!..

Osy bir asa sýiikti filosofymdy qúshaqtay alghanymdy taghy da sezbey qalyppyn. Mamyqtay júmsaq, kesek shoqtay ystyq kókiregine jýregim sinip bara jatqanday tyghyla berippin.

- Mine, erkek tabighatynyng essiz ýkimine taghy da bas ie qaldyng batyrym, al, qatynyng qalay jenilmesin! - dep Kýlәn, jalyn atqan nyghyz denesin menen qashyra kýldi de, qúshaghymnan búlqynyp shyghyp týregelip aldy. Shyraqty jaghyp jiberip, eki stakan araq әkeldi de qaghystyryp ishti. - Saghan bәri de dayyn. Jalghyz-aq qosylysyp-basylysqannan song opyq jegizbeytin, eski jarandy janghyrtyp qayghyrtpaytyn bireumen ghana bol! Maqpaldy endi oilap qoidan qashyr ózindi, «qoldan kelmeytin iske qúryshtan berik bol» deytin sóz bar ghoy! Osy kórgenderinning ishinde odan qalyspaytyn sanalysy baryn әli kórip bolghan joqsyn. Mening jay ermek ýshin ghana kórsetpegendigimdi týsinesin, qalpaghyndy aspangha atyp quanasyng әli!

- Kýlәsh, múndaylardy tóndire bermeshi maghan! Qasiretti jenildetu ýshin әlgi aitqan әdileting de jetkilikti. Búl apat habardy sening qasynda estigenim qanday jaqsy bolghan! Kezinde kórermiz, boldy, endi qynsylamayyn!

- O, janym-au, «qynsylamayyn» deuin! Men de qoydym endi ýgitti!

Sonda da tang bozara úiyqtadyq. Ekeumizding bir qolymyz sozylyp, ústasyp jatqanyn bir-aq bilippiz, Kýlәn shoshyna oyanyp tartty qolyn.

Tanertengilik shaydy balalarmen birge otau ýide ishtik. Saghat ondar shamasynda aqyn múghalim kelip, ýiine qonaqqa shaqyrdy. Kýndiz qydyru jaghynan múnan song saqtanudyng qajettigin eskertip:

- Kýndiz kózge týse beruding maghan jaqpaytyndyghy bar! - dep edim, múghalim kýle týsindirdi:

- Nazeke, búl qalada kýndiz qydyrudan qauipsizi joq! Andushy-tintushilerimiz týgel ýki, japalaq, jarghanat siyaqty, ynghay týn kezedi. Kóshening soqtyqpaly soyqan-soghystary da týn jamylyp jýrgiziledi.

- Olay bolsa jón eken! - dedim de, búl qalada meni tanysa, oqu-aghartu men mәdeniyet salalaryndaghy kóne qyzmetkerler tanityndyghyn, solardyng Jaubasar men Auqandargha jaqyn jýretinderine kórsetip aludan saq boluyn eskerttim....

Osy shaqyryludan song әr kýni qonaqqa týs uaqytynda baryp, aqsham týse qaytyp jýrdik. Ár kýngi qonaq iyesi ózdi-ózining eng senimdi dostaryn qosa shaqyryp, tanystyra berdi. Qastyq isteytin jat niyettilerge bildirmeu jóninde ant aitysqan tamyr-tanystarym kóbeye týsti sóitip. Bәri de «Nazarbek», «Nazeke» ataydy. Qaysy ýige barsaq ta, alghash tanysqan ýsh jesir birge shaqyrylady. Olarmen etimiz de - betimiz de ýirenisip, kóne dostarsha sóilesetin boldyq. Auqannyng qysaspen shektep, ýilerine baqylau qoyghan әielder bolghandyqtan Nәzipa men Gýlsimning ýiine qonaq bolyp shaqyrylmauymyzdy eskertip qoydyq. Olardyng ýileri, qonaqtan Kýlәn ekeumiz onasha qaytqanda ghana jol jónekey dem alyp, shay iship shyghatyn beketimiz bolyp qaldy. Jolymyzgha qaysysynyng ýii jaqyn bolsa, sol tartynbay bastap әkete berdi. Keyde ymyrt týse, keyde el jata qaytyp jýrdik «beketimizden».

Keshirek qaytqanymyzda Qúlja kóshesinen órip jýrgen janjal men soyqan kóretin bolghandyghymyzdan óz ýiimizge neghúrlym erterek qaytyp alugha tyrysamyz.

Menimen qatar tósek salyp úiyqtap jýrgen Kýlәn súghanaq qolymdy qatty tergedi bir kýni tanerten: úiyqtasymyzben kórpe syrtyna shyghyp ústasa qalatyn eki qoldyng instinktik jaqyndyghyna keshirim etip jýr edi. Sol kýni tentek qolym, kórpesining ishine kirip, «basqa shauyp, tóske órlep» mazasyn ala beripti.

- Qolynnyng búlay jortuy meni qorsynghany ekendigin bildim! - dep ókpeley qarady maghan.

- Qorsynghany emes, tandaghany shyghar!

- Ne tandamaq mendey kempirden. Kýndiz keshke deyin qorshauyna alyp jýrgen jas súlulardyng birine sybyrlay saludan úyalasyng da, keshinde meni sipalaysyn! Bәrinen onayy, qory osy deytin shygharsyn! Mende seni júbata alatyn eshtene joq, maghan senuing kerek! Maqpalyndy ansatyp qasiretke batyra beruden basqa eshqanday kónildilik bere almaytyndyghymdy bile túryp, ermek etpekpisin?! Anau ýsheuining birin tandaytyn uaqytyng boldy. Qaysysy bolsa da saghan dayyn ekendigin bayqatyp jýr. Mening ýsh-tórt bay óltirgen uyma әuestenbe!.. Menimen jaqyndasyp qoysan-aq qatty janylasyn, manayynnan hor qyzdaryn ýrkitip alasyn!...

Sol kýni týs uaqytynda Shayzadanyng ýiinde bolyp edik, «ýsh hor qyzy» taghy da birge barghan bolatyn. Nәzipa eki saghat qana otyrdy da, eleusiz ghayyp boldy.

Otyrysymyz kýn bata ayaqtaldy. Qonaqtar tarap bara jatqanda Kýlәn maghan tosa túrudy aitty da Shayzadanyng kelinshegimen onasha sóilesken bolyp, qarsy ýiine kirip aldy. Dastarqandastar týgel tarap, qaytyp bolghan shaqta shyqty da, jetektey jóneldi. Meni býgin Nәzipanyng ýiine eshkimge kórsetpey ertip aparmaq eken. Bir onasha kóshemen apaq-sapaqta ailanyp ótip, maghan tanys bolyp qalghan qaqpanyng aldyna jetip bardyq. Óz ýiining esik aldynan qarap túrghan Nәzipa jýgire jetip, Kýlәndi qúshaqtay aldy.  Kýlәn óz ýiine qaytyp ketpek bolyp shegine bergeninde dedektetip ala jóneldi Nәzipa. Maghan jýriniz degendey ymdap qoyyp, Kýlәndi jetektedi. Janasha kiyimmen jasanghandaghy tipti erekshe symbat tapqan túlghasyna qaray-qaray ilestim. Shaghyn ghana eki bólmeli, әdemi jasauly ýiine Kýlәndi aldygha salyp kirgizdik. Jas súludyng onasha ýiine jalghyz kiruden men de sonshalyq úyalatyn siyaqtymyn. Stol tórindegi oryndyqqa «jengeni» otyrghyzyp, qarama-qarsy eki oryndyqqa taghy da ekeumiz otyrdyq. Ózining tuysqan әpekesinen asyrap alghan 14-15 jastar shamasyndaghy qyzy shay qúiyp, kýtushi bolyp jýr.

Nәzipanyng býgingi jasanuy kózimdi suyryp әketetindey kórindi: ýsh jaghy ghana búiralanghan qoi jyltyr qara shashy tip-tik eki iyghynan aldyna, toq omyrauyna tógilipti. Aldy ashyq aq jibek kofta men sol qolang qara shash alqyzyl almaday jýzin asha týsip, mol kirpikpen kómkerilgen móldir qara kózin tipti jaynatyp túr. Týp-týzu týsken qyr múrny men qyp-qyzyl erni súlulyqtyng eng tandauly qalpyna qúiylyp shyqqanday, orta boyly kelisken denesine erekshe sәulet bergendey, kóz toqtatyp qaratpaytynday kórindi. Talma belin búralta týregelip baryp, shkabynan shampan alghanda keremetteri taghy da ottay basyldy kózime. «Keremetteri» deytin sebebim, syrt jaq mýsini túp-tura Maqpaldyng túlghasynan aumaydy eken. Júqa shúghadan tigilgen shaq qana qimaly beldemshe sol úqsastyghyn aiqyn әigilep túr: jazyq jayaly keng myqyn, búratylghan ash bel, aiyrym qúiylghan kýmistey oiyq qylta, toq baltyr, kerme yyq - bәri de búryn ózim kórgendey, saghynyshty mýsin.

Estetikanyng siqyrly perishtesi kózimdi qanshalyq tartsa da, Kýlәnnan úrlap, ynsappen ghana qarap qoyyp otyr edim, shampan bótelkesin ashu mindeti maghan tapsyryldy. Ýsh ydysqa toltyra-toltyra qúiyp, eki jesirding aldyna qoya asyqtyrdym:

- Qane, tezirek tartyp jiberelik! - degenimde, Kýlәn kýlip jiberdi:

- Neghúrlym tezirek tartyndar! - Kýlәnning búl kýlkisinen Nәzipa maghyna izdey kýlimsiredi de, iship alyp, bótelkeni ózi alyp qúidy:

- Áreng kelgen Bighang men әpkem búiyryp otyrghanda mening tartpaytyn lajym qaysy, al, tarttyq! - Nәzipa qonaq ydystaryna qaghystyryp jiberip júta sala ymmen quzady bizdi.

- Al, Kýlәsh, - dedim men. - Endi ekeumiz tezdetip tartpasaq bolmay qaldy!

- Endi ekeuing tarta berinder, mening mas bolmay qaytuym kerek! - dep kýrsindi Kýlәn. - Býgin bizding ýige qayyndarym kelemiz depti. Olargha Auqan ere kelui mýmkin. Bighash býgin osynda bolsyn!

Nәzipa oilanbay-aq razylyq bildirdi qonyp qaluyma. Biraq, qyzghysh tarta jauap qatty:

- IYe, búl da óz ýii ghoy. Ol ýige jat adamdar kelgen bolsa, býgin osynda bolsyn!

- Búl ýy baqylau astynda ekendigin estiymin, - dep qonbaudyng syltauyn men de taba qoydym. - «Kýlәn men Ybyraydyng aghasy» kelgenin bәri estip jýr. Mening ol ýiden kórinuim ghajaptanarlyq mәsele emes. Al, oilarynda joqta búl ýiden kózge týssem, qatty tergelemiz. Aytar syltauymyz joq. Nazykeshke úyat keltirgim kelmeydi, qaytqanym dúrys!

- Baqylaushylar týnde búl ýige kirmeytin! - qyzara sóiledi Nәzipa. - Sizding qolgha týsu haupinizge qaraghanda maghan keletin úyat eshtene emes!

- «Anau Nazarbektin» búryn tanyspaytyn Nәzipanyng ýiinen shyghuy, meni iyisshil Auqannyng ýlken tergeuine týsiredi, Nazykesh, keshir Kýlәnmen birge qaytyp barayyn!

- Olay bolsa, óziniz bil! - dep Nәzipa óz erkime salghan song Kýlәngha ere jóneldim. Bylay shygha bere Kýlәn bilegimnen shymshyp alyp, kýbirledi:

- Sen ýshin ózim sóilesip, ony kóndirip, iyliktirip qoyghanmyn. Osynday әiel túrghanda... kempirding qasynda neng bar? «Áreng kelgen Bighang men әpkem búiyryp otyrghanda mening tartpaytyn lajym qaysy!» dep qúlshynghany kóngeni emey ne! «Sizding qolgha týsip qalu qaupinizge qaraghanda maghan keletin úyat eshtene emes!» degeni, tipti, qúrbandyghyng bolayyn degeni emes pe! Búdan endi tartynudy qoy, Bighash!

- Meni әiel kórmegen bala dep tәrbiyeleysing be, Kýlәsh? - Men kýlip jibergende ol tómen qarap kóz jasyn tógip jiberdi. - Nәzipanyng qasyna jatpady dep jylap kelemising ózin?

- Ekeumizdi osynday sózge keltirgen taghdyrgha jylaymyn da!.. Nәzipadan ne min taptyn?

- Onda min joq, syrtynan ishi kórinip túratyn gauharday әiel!..

- Olay bolsa, ózine baqa ghana qajet bolghany ma? - Saqyldap kýldi Kýlәn. Qaranghy kóshemen jasyrynyp kele jatqanymyzdy eskertip kýlkiden silkilep toqtattym da, onyng ózi iyismaylap bergen qol oramalyn alyp, kóz jasy qolyma tamdy. Taghy da sýrtip tastap, betinen shymshyp qaldym. Onyma qarsylyq bildirmegen song qúshaqtap tartyp, sýiip almaq bolghanymda serpip tastady.

- Menen aulaq bol, senen kóri maghan búlt jaqyn! - Ýnining qatqyl shyqqanyn estigenim osy edi.

- Meni ras jaqtyrmaymysyng ózin? - dep men de resmy súradym.

- Jaqtyrmaymyn!

Aralyq tastap, sәl alystay jýrip edim. Ózi jaqyndap, qoltyqtay ayandady.

- Ras aitam! - dedi sonson. - Men ejelden jaryng emes, dosynmyn. Dosyng bolyp qana ótemin!

Múnan song sóilespey, ýnsiz qoltyqtasyp jettik ýige. Balalardyng dayyndap qoyghan shayyn iship, taghy da qatarlasa jattyq. Úiyqtaghanymyzda tabysa qoyatyn qoldarymyz da jaqyndaspapty. Kýlәn qyzmetke ketetin balalaryn jóneltip, kishkene jiyenin juyndyryp, kiyindirip alyp kirgeninde oyandym.

- Túra ghoy, Bighash, shay ishelik! - dedi. Kiyinip túrysymmen kýndegi әdetinshe ornymdy jiystyrdy da, qolyma su qúiyp juyndyryp, oramal ústatty. Kirbeng qabaqtau kórindi kózime. Dastarqandy tórge jasap, shay qúidy. Aramyzdaghy kishkene qyzdyng sózine birge kýlgenimiz bolmasa men de beyjay edim.

Keshe keshtegi jasanghan qalpymen jaynap Nәzipa kirip kelgende, ekeumiz de ashyla qaldyq.

- Kele ghoy, kele ghoy, Nazykesh! - Ornymnan ytyp týregelgenimde eki jesir qatar kýldi. Qolynan tartyp әkelip, ózimning tór jaghyma zorlap otyrghyzdym. Nәzipa beldemshe kóilegining etegi tarlyghynan jaysyzdanghanday, qyzghysh tarta bir jambastap, men jaqqa qisaya otyrdy.

- Týnde búl ýige tintushi kirdi me? - dep súrady Kýlәnnan.

- Joq! - Kýlәn oghan anyra qarady.

- Olay bolsa, aghanyng bizding ýige qonbay qaytuy óte dúrys bolypty!.. Týn ortasyna taman esik shaqyldatyp oyatty meni. Qyzym shoshyp oyanyp mening irge jaghyma kirip aldy. «Núpos[1] tekseremiz» dedi syrttaghylar. Shyraq jaghyp týregelip, esik ashyp berip edim. Sanaq kineshkemdi súrap alyp kórdi de stolgha tastay salyp, jýk artyna, ýy búryshtaryna, stol astyna deyin ýnilip qarap shyqty. Auyz ýidi de qaltarys qaldyrmay tekserdi de, shyghyp jýre berdi. Týrlerin búzyp alghan ba, men tanymaytyn ýsh sary kiyimdi, hanzu siyaqty!

- Bizding barghanymyzdy Auqan bilip qoyghan eken ghoy! - dep Kýlәn maghan ýdireye qaraghanda, Nәzipa sóilep ketti:

- Jalpylyq tekseru jýrgizilmegenin qoshnalardan súrap bildim. Basqa ýilerge kirmepti. Auqannyng ghana isi, «Kýlәnning ýiine kelgen kim?» dep әrkimnen súrastyryp jýrgen kórinedi! - Bir shyny shaydy asygha ishken Nәzipa Kýlәngha ymday týregelip, tereze jaq búryshtaghy oryndyqqa baryp otyrdy. Kýlәn qasyna baryp otyrysymen sybyrlasa ketti ekeui.

- Meni jasyrasyndar ma? - jymiya qaradym.

- Qamsyz bolynyz, agha! - Nәzipa jymiya qarady maghan. - Sizdi eshkimge bere qoymaspyz, alang bolmanyz!

Ekeui bir-birine kezek sybyrlap, nedәuir sóilesip aldy. Bir sózderinen «qoyshy әpketay!» dep Nәzipanyng qyzara qalghanyn ghana bayqadym. Betin alaqanymen bir basyp, Kýlәnning keyingi sózine moyynsal bolghanday bas iyzese de, tomsaryp, oilanyp qaldy. Onan songhy sózderi basqa taqyrypqa auysqandyghyn da bayqadym. Sybyrlasa kýrsinise berdi. Kóp sóilegeni Nәzipa boldy. Jaysyz habar estigen siyaqty, ónderi súrlana týsti. «Sodan týni boyy úiyqtay almay shyqtym!» dep kýbirledi sonynda Nәzipa.

Danyshpan tergeushim, «qylmystynyng arty quys» bolatyndyghyn ózinizge búryn-aq mәlimdep edim ghoy. Al, myna altyn jesirlerimning arty tipti qaterli quys ekendiginde sóz bar ma. Erkekterin óltirip, erekshe qaterlige ainaldyryp otyrghan sizderding arttarynyz ózderinikinen әldeqayda qaterli quys ekendigin eskerip, qaltyray qopaqtaydy. Joydaqsyz ýngirlerinizden әldenelerinizdi tógip bastyryp tastar ma eken dep qorqady. Búl jesirlerding quystaryn etekterinizben jaba almay otyrghandarynyzda myna beymәlim qonaqtan qyzghanyp, sonday soyqan tudyratyndyqtarynyz ras qoy! Al, búl qonaqtyng qylmys jidashysy bolyp  jetilip alghan Bighabilding dәl ózi ekendigin sezsenizder, tipti, ishek-qaryndarynyzdy qosa tóguden ayanarsyzdar ma. Sasqalaqtaghan shaqtarynyzda «dýnie mýlde malamatan bolyp ketti»[2] dep sasyta salmaushy ma edinizder!

(Jalghasy bar)

«Abai.kz»

---

[1] Núpús - sanaq (jan sany). Adam sanyn tekseru tizimdigi.

[2] Mauzydúng sózi.