قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
ءىىى
تاڭ اتاردا ۇيىقتاپ، ساسكەدە ويانىپپىن. بىراق، بۇل جولى ءوز ەركىممەن ەمەس، كورپەدەن شىعىپ جاتقان بىلەگىمە ءىرى تامشى تامىپ وياتتى. جالت قاراسام، ومىراۋىنا توگىلگەن بۋرىل شاشىن جۋىپ تاراپ، جالاڭباس، ءىش كويلەكشەڭ عانا تۇرعان كۇلان، توسەگىمنىڭ الدىندا ماعان قاراپ، ءۇنسىز جىلاپ تۇرىپتى. كوز جاسىن جاسىرۋعا ۇلگەرە الماي:
- تۇرا عوي، باۋىرىم! - دەپ قالدى. وزىمەن جاستاس ماعان «باۋىرىم» دەگەن جاڭا اتاۋىن بۇل جولى ساسقانىنان قوسقانىن بىلە قويدىم دا ءشاپ بەرىپ قۇشاقتاي الدىم. - قوي، قوي، بيعاش، مۇنىڭ نە! - تارتىنا بەردى. مەن كوكىرەگىمە تارتا سويلەدىم.
- «باۋىرىمىڭ» نە؟ مىنا تۇگەل اعارعان شاشىممەن باۋىرىڭ بولماقپىن با! - توق ومىراۋى كوكىرەگىمە وڭاي تىرەلسە دە، كۇشپەن جەتكەن ىستىق ەرنى ميىعىمدى وقىس سۇيكەپ ءوتىپ، ءوزىنىڭ قالىڭ شاشىنا تىعىلا قالدى. سۇعاناق ەرنىم سول جاق بۇرىمىنىڭ استىنان شىقشىتىن ارەڭ تاۋىپ ەدى.
- ءۇي، ءۇي، ۇيات قوي مىناۋىڭ، قويا بەر، ماقپال ەسىڭدە بار ما! - دەپ قالعانىندا قۇشاعىم بوساپ سالا بەردى دە، كۇلاش سىتىلىپ شىعا بەردى. ەسكى قارا كوفتاسىن كيە سالا، جاعاسىن تۇيمەلەپ، قوڭىر جاۋلىعىن جامىلا قويدى. سىرت قاراپ سولقىلداپ جىبەردى دە، لوڭگىمەن باسىپ الدى كوزىن.
- ەندى نەگە جىلايسىڭ، قويا بەردىم عوي! - دەپ كۇبىرلەدىم. - بەتىڭنەن دە سۇيە الماي قالدىم!
ءىىى
تاڭ اتاردا ۇيىقتاپ، ساسكەدە ويانىپپىن. بىراق، بۇل جولى ءوز ەركىممەن ەمەس، كورپەدەن شىعىپ جاتقان بىلەگىمە ءىرى تامشى تامىپ وياتتى. جالت قاراسام، ومىراۋىنا توگىلگەن بۋرىل شاشىن جۋىپ تاراپ، جالاڭباس، ءىش كويلەكشەڭ عانا تۇرعان كۇلان، توسەگىمنىڭ الدىندا ماعان قاراپ، ءۇنسىز جىلاپ تۇرىپتى. كوز جاسىن جاسىرۋعا ۇلگەرە الماي:
- تۇرا عوي، باۋىرىم! - دەپ قالدى. وزىمەن جاستاس ماعان «باۋىرىم» دەگەن جاڭا اتاۋىن بۇل جولى ساسقانىنان قوسقانىن بىلە قويدىم دا ءشاپ بەرىپ قۇشاقتاي الدىم. - قوي، قوي، بيعاش، مۇنىڭ نە! - تارتىنا بەردى. مەن كوكىرەگىمە تارتا سويلەدىم.
- «باۋىرىمىڭ» نە؟ مىنا تۇگەل اعارعان شاشىممەن باۋىرىڭ بولماقپىن با! - توق ومىراۋى كوكىرەگىمە وڭاي تىرەلسە دە، كۇشپەن جەتكەن ىستىق ەرنى ميىعىمدى وقىس سۇيكەپ ءوتىپ، ءوزىنىڭ قالىڭ شاشىنا تىعىلا قالدى. سۇعاناق ەرنىم سول جاق بۇرىمىنىڭ استىنان شىقشىتىن ارەڭ تاۋىپ ەدى.
- ءۇي، ءۇي، ۇيات قوي مىناۋىڭ، قويا بەر، ماقپال ەسىڭدە بار ما! - دەپ قالعانىندا قۇشاعىم بوساپ سالا بەردى دە، كۇلاش سىتىلىپ شىعا بەردى. ەسكى قارا كوفتاسىن كيە سالا، جاعاسىن تۇيمەلەپ، قوڭىر جاۋلىعىن جامىلا قويدى. سىرت قاراپ سولقىلداپ جىبەردى دە، لوڭگىمەن باسىپ الدى كوزىن.
- ەندى نەگە جىلايسىڭ، قويا بەردىم عوي! - دەپ كۇبىرلەدىم. - بەتىڭنەن دە سۇيە الماي قالدىم!
- تەز كيىنە عوي! - دەدى، جىلاي سويلەسە دە تەز بەكۋگە تىرىسىپ، كۇلىمسىرەگەنى ءبىلىندى. - كوزىڭ قارايعان ەكەن! كۇن ساسكەگە كوتەرىلىپ قالدى. شاي ءىشىپ اپ، اۆتوبۋسقا ۇلگەرۋىمىز كەرەك!
- قايدا بارۋعا؟
- قايىنبيكەڭ باستاعان جاققا، مەن ساعان ەشقاشان جاماندىق ويلامايتىنىما سەنەتىن شىعارسىڭ؟
- سەنگەنىممەن كەلىنشەكتەرىڭنىڭ كەرەگى جوق ماعان!
- تام سۇزە جازداعان ماڭدايىڭا گۇل توسەيمىن!
- اركىمنىڭ ءوز گۇلى وزىنە!
- حا-حا-حا-ھا-ھا...ا..، مۇنى شايارداعى «باقاڭا»، لوبنورداعى جايدارى بيكەڭە ايتساڭ ەدى!
- مۇنى ساعان تاعى دا اقيا تانتىق جەتكىزگەن ەكەن-اۋ!
- بۇدان باسقا دا ەستىگەنىم جەتەرلىك. بىراق... ءبارى دە كوزىڭنىڭ قارايعاندىعىنىڭ الەمەتى! ساعان نە پايدا-نە زيان ەكەندىگىن، ءاز باسىڭا نە لايىق-نە لايىقسىز ەكەندىگىن بىلەتىن، وسى جەردە مەنەن جاقىن جاناشىرىڭ بار ما، سونى ايتشى!.. اياعىڭا شوگىر قادالاتىن جولعا باستامايتىنىما، تۇپكىلىكتىڭ تۇبىندە كەسىر بولاتىن ىسكە سەنى زورلامايتىندىعىما سەنەمىسىڭ؟
- بۇرىننان-اق سەنەمىن عوي، بىراق...
- سەنسەڭ، «بىراق» دەگەندى قوي، جۇرەسىڭ مەنىمەن بىرگە!
باسىما سۋ قۇيىپ جۋىندىرىپ، قولىما ورامال بەرگەنىن دە سەزبەي قالىپپىن. شاشىمدى تاراپ الىپ، شايعا وتىردىم. تۇيىلە ويلانىپ وتىرىپ، بال مەن سارى مايلى شايدان قانشا ىشكەنىمدى بىلمەيمىن. تۇرەگەلە بەرگەنىمدە جاڭا بەشپەتىمدى اپەردى. بۇرق ەتە ءتۇستى ءيىس ماي.
- مۇنىڭ نە؟ ءتورت بالالى، اۋرۋلى نازاربەك وسىلاي بۇرقىراي ما ەكەن! سەزىلىپ قالمايمىن با؟
- سەزىلمەيسىڭ، قۇلجاعا العاش كەلگەن نازاربەك اعاسىن قارىنداسى مەن باۋىرىنىڭ قالاي كۇتەتىندىگىنە ەشكىم تەرگەي قارامايدى.
- جاڭا عانا اپكە بولىپ تۇرىپ، ەندى قارىنداس بولا قالعانىڭ، بىرەسە قىزاي جىگىت، بىرەسە قىزاي كەمپىر بولىپ شىعاتىن ادەتىڭە باققانىڭ با؟
قارقىلداسىپ كۇلە شىقتىق سىرتقا. قۋىرشاقتاي جاسانىپ، ءيىس مايعا بوككەن كىشكەنە جيەنىن قولىنان جەتەكتەي ەرگەن كۇلاننىڭ كيىمىنە كوزىم ەندى ءتۇستى. كەشە تاڭەرتەڭ كىر جۋعانداعى ءباز قالپى ەكەن. قاتپار-قاتپار كونە بەشپەت قانا كيىپتى ۇستىنە. جىرتىلىپ توزعان ەسكى شۇلىق، ەسكى ەتىك، تالاي اۋىر جىلداردى باسىنان كەشىرگەن كوك بەلدەمشە، قالاعا مەنىمەن بىرگە جۇرگەن كۇلاشىمدى ءتىپتى ءشۇمپيتىپ كورسەتتى. ونىڭ ۇستىنە بۋرىل شاشىن ماڭدايىنا قوبىراتا جامىلعان جامان جاۋلىعىن تاعى دا يەگىنەن شورت بايلاي سالىپتى.
- اپام قايىرشى كەمپىر سياقتى! - دەپ سىقىلىقتادى كىشكەنە قىز. - اتام ادەمى بولىپتى! - بۇل سىنشىعا كۇلاننىڭ ءوزى قوسىلا كۇلدى دە، ەڭكەيىپ،بەتىنەن ءسۇيدى. جاسىر ءتۇرى جوق. اۋقان مەن امەڭگەرلەرىنەن عانا ەمەس، وزىنەن مەنى دە جيرەندىرىپ، ەلەۋسىز تىنىشتىعىن ساقتاپ قالعىسى كەلگەنى شىعار. ايتەۋىر ماعان كورسەتپەك سۇلۋلارىن ايشىقتاپ، وزىنەن ۇزدىك كوركەم ەتىپ كورسەتكىسى كەلگەنى انىق. مەنى بىرەۋىنە قوسۋ نيەتىنە مىقتاپ بەكىگەن كورىنەدى. «مۇنىسى نەسى؟ ماقپالعا قاستىق ىستەۋ ويى بار ما؟.. جوق-جوق-جوق، جۇرەگىنە ول ءسىڭلىسى جونىندە تيتتەي كىنارات ساقتاۋى مۇمكىن ەمەس!.. راس، كەشە تۇندەگى ايتقانىنداي ماقپالدىڭ قاسىندا بولماعانىما جيىرما جىل ءوتتى عوي، جاس ايەل قالاي شىداپ كۇتە السىن!... ول جاققا ءوتىپ الىپ كۇتە-كۇتە كوزى شىعاتىن بولعان سوڭ بىرەۋمەن كەتكەن-اق شىعار!»
- مەنى قايىنداتىپ، الدەكىمنىڭ بازارىنا سالۋعا اپارا جاتىرسىڭ-اۋ! - دەگەنىمدە ءۇنىم دىرىلدەپ ارەڭ شىقتى. تىنىسىم تارىلا قالعانداي. سوزا كۇرسىندىم. - اتتەگەنە! - دەپ قالىپپىن سوڭىنان.
- بيعاش، ونى ويىڭا الىپ وكسي بەرمەي، سابىر مەن كۇتۋىڭ ءۇشىن جاقسى بىرەۋمەن كوڭىل جۇباتا تۇرعانىڭ دۇرىس! - دەپ كۇلان دا كۇرسىندى. - بارعان سوڭ كور، قايسىسى بولسا دا قولىڭا ءتۇسىرىپ بەرە الامىن!
- ءوزىڭ دە سولاي «كوڭىل جۇباتۋمەن» كۇن وتكىزىپ ءجۇرسىڭ-اۋ، تەگى؟
- جوعا، مەنىڭ كوڭىلىم، كۇيەۋ ولتىرە-ولتىرە ابدەن تورىعىپ، ولگەن كوڭىل عوي!.. راس ايتام، سەنەن جاسىرارىم جوق. ىنتىقبايدان دا ايىرىلعان سوڭ قورلانۋىم سونشا، ءناپسىم وزدىگىنەن جوعالدى. وندايدان قازىر ءتىپتى نامىستانامىن. ءسوز ايتقانداردى باسىنعانداي كورىپ، وشىگەتىن بولدىم.
- ەردەن زارىققان ايەلدەرگە ءبىر ءتۇرلى سۇزىلگەن سارى اۋرۋ پايدا بولادى ەكەن، راس پا؟
- راس. بىراق، ول اۋرۋ الباستى سياقتى. مازاعىنا كونگەن - تاعاتى كەم، ەركى ءالسىز ايەلدەردى عانا باسادى. ناپسىگە بايلانىستى اۋرۋ ەكەن. ال، قىرىقتان اسقان ايەلدەردىڭ كوبىنە ونداي اۋرۋ جولامايدى!
ءبىر بەلدەن، تىگىلىرەك تاعى ءبىر مويناقتان اسىپ بارىپ سايعا تۇستىك. تاس جول پۋنكتىنىڭ الدىندا تۇرعان اۆتوبۋس ءبىز جەتىسىمىزبەن وت الدى. بوس تۇرعان ەكى ورىندىققا ءبولىنىپ وتىردىق.
كۇن ەڭكەيە جەتتىك قۇلجاعا. اۆتوبۋستان ءتۇسىپ، ەكى كوشە ايلانىپ بارىپ سايرانىڭ وتاۋىن تاپتىق. كىشىلەۋ تاقتاي قاقپادان كىرىسىمىزبەن جۇگىرىپ كەلىپ شەشەسىن قۇشاقتاي العان سايرا ماعان ىنتىقبايشا سۇزە قاراعانىنا كۇلە-ەمىرەنە بارىپ، ماڭدايىنان ءسۇيدىم.
- قايران دوسىمنىڭ كوزى-اۋ! - دەگەنىمدە كوزىمنەن جاس ىتقىپ كەتتى. كۇلاننىڭ 1944 جىلى مەن العاش كورگەندەگى مۇسىنىندەي تولىقشا ومىراۋلى، اپپاق ماڭدايلى كەلىنشەك ماعان اڭىرا قاراعاندا شەشەسى، «بيعابىل اعاڭ» دەپ كۇبىرلەدى. باۋىرىما كىرە كەتىپ سولقىلدادى سايرا. يىعىنا توگىلە قىرقىلعان قويۋ قوڭىر شاشىن، ماڭدايىنان تارتىپ سىلاي بەرىپپىن.
- جىلاما، سايراشىم، مەن جىلاسام ۋاتا الماي قالاسىڭ! - دەپ ارەڭ كۇبىرلەدىم. باسقالارعا سەزىلىپ قالۋىمنان قاۋىپتەنگەن كۇلان قۋزاپ ايىرىپ، ۇيگە كىرگىزىپ اكەتتى...
جاڭاشا ادەمى وتاۋدىڭ جاساۋ-جابدىقتارىنا قاراپ، «ءتورت كونەنىڭ» ءبىرى اتالىپ ورتەلگەن مادەنيەت جيھازدارىنىڭ بۇل قالادا قايتادان قادىرلى مۇلىككە اينالا باستاعانىن بايقاي وتىردىم. ويۋلى سىرماق، قازاقى كەستەلى كيىم جاپقىش، ورنەكتى تەرەزە پەردەسى، ورىس سكامەيكاسى، ستولى، ايشىقتى شكاف جالتىراپ - تۇگەل جاڭادان جاسالىپتى. بۇل، مادەنيەت توپالاڭنىڭ ادىرا قالا باستاعانىنا سەندىردى مەنى.
- مىنا «كونەلىكتەرىڭە» اۋقان توڭكەرىسشى تيىسپەدى مە؟ - دەپ كۇلان ءسوز اراسىندا قىزىنان سۇرادى.
- ول ءبىزدىڭ ۇيگە تيىسپەيدى! - دەپ جىميا كۇلدى سايرا. - قازىر ءوزى دە جيدىڭكىرەپ قالعان سياقتى!
وتىز جاسقا ىلىنە قويماعان سۇڭعاق بويلى قاراتورى جىگىت كىرىپ كەلىپ، الدىمەن ماعان بۇگىلە سالەم بەردى دە قوس قولىن سوزا ۇسىندى. ەكى ەزۋى ەكى قۇلاعىنا كەتكەن، قۋانىشى بار كورىنەدى. اماندىعىمدى تاپتىشتەپ قايتالاپ-قايتالاپ سۇرادى.
- ءتىپتى قۋانىشتىمىن، اعا!
- تانيسىڭ با ءوزىڭ؟ - دەپ كۇلان سۇرادى كۇيەۋ بالاسىنان.
- اۋىز ۇيدە سايرادان ەستىدىم. كورمەسەم دە تانىسپىن عوي بۇل كىسىمەن. الىگە دەيىن وسى كىسىنىڭ وقۋلىقتارىنان پايدالانامىز!
كۇيەۋ جىگىت بىزبەن بىرگە ءبىر شىنى شايدى اسىعا ءىشىپ، اۋىز ۇيگە شىقتى. سايرامەن كۇبىرلەسكەنى دە ەستىلدى.
- بۇگىن-اق كەشكىلىك توي جاسايمىن دەيدى اناۋ! - دەي كىردى سايرا.
- قاشقىنعا توي جاراسپايدى، بالالار! - دەپ كۇلە ەسكەرتتىم مەن. - توي، جيىن دەيتىندى وسى اۋلاعا كىرگىزبەي قويا تۇرىڭدار! كۇلان مەن ىبىرايدىڭ ۇرىمجىدەن بۋ اراسانعا كەلگەن كونە سىرقاتتى اعاسىمىن. اتىم نازاربەك بولىپ اتالادى. ۇقتىڭ با، سايراش؟
- ۇعامىز! - دەپ كۇلدى سايرا. - كەلۋىڭىزدەن بۇرىن-اق سولاي اتالىپ ءجۇرسىز.
شاي قۇيىپ وتىرعان كۇلان قىزىن قاسىنا شاقىرىپ وتىرعىزىپ الىپ، ۇزاعىراق سىبىرلاسىپ شىعاردى.
- نە ايتتىڭ؟ - دەپ سۇرادىم سايرا كەتكەن سوڭ وزىنەن.
- «اعا»، سەن بۇگىنشە اۋىرماي-اق قوي! سىيلى قوناقسىڭ عوي، ءبىزدىڭ ءوزارا سىبىرىمىزعا دا قۇلاق سالما!
- «قارىنداس»، ولاي بولسا، «اعاڭدى» نامىستاندىرماي ءوزىڭ تاۋىرىرەك كيىنشى!... جەسىر قارىنداسىنا اعاسىنىڭ اكەلگەن كيىمى وسى ما دەپ جۇرمەسىن!
- اكەلگەنىڭنىڭ ءبارى تاۋدا قالمادى ما! ىشىمنەن ءبۇرىپ اكەتىپ بارادى دەپ بەبەۋلەگەن سوڭ، ەمشىگە كورسەتەيىن دەپ الا جونەلدىم عوي! - ساقىلداپ كۇلىپ جىبەرىپ، اۋزىن باسا قويدى كۇلان. - مەنىڭ وسىلاي جۇرە بەرەتىن سەبەبىمدى ءبارى بىلەدى! - دەپ كۇرسىندى سونسوڭ. - ال، بۇگىن ساعان امانداسۋعا سەنىمدى ادامداردان ءتورت-بەسى عانا كەلەدى...
كۇن باتا وڭدەرى جالت قاراتاتىنداي ەكى جاس ايەل كەلىپ امانداستى دا، اۋىز ۇيگە قايتا شىعىپ، كۇتۋشىگە اينالىپ كەتتى. ىمىرت تۇسە قىرىقتار شاماسىنداعى ءۇش ەركەك كەلىپ كورىستى. ءبىرى، لوبنورداعى اشارشىلىقتا مەنىمەن بىرگە ءىسىپ، و دۇنيەگە مەنەن بۇرىنىراق جونەلەتىندىگىن ايتىپ ارىزداسقان شايزادا ەكەن. قۇشاقتاسا كەتىپ، ارقامىزدان قاعىسىپ، ۇزاعىراق كۇلىستىك. قالعان ەكەۋى - ينستيتۋتتى شايزادالاردان بىرەر جىل بۇرىن ءبىتىرىپ، قۇلجاعا «ستيل تۇزەتۋ» ناۋقانى باستالۋدان بۇرىنىراق كەلىپ العان مۇعالىمدەر ەكەن. بيعابىلىڭدى كورمەدىك تە بىلمەدىك دەپ، مەنىڭ «ۇيىمىم» مەن «بلوكتارىمنان» مۇلدە بەيحابارىن ايتا قارعانىپ ءجۇرىپ، ءبىر-ءبىر ءتۇن عانا اسپاققا اسىلىپ قۇتلىپتى. ايتەۋىر مۇعالىمدىك قىزمەت ورىندارىندا قالعان ەكەن. ال، شايزادا، تارىم مايدانىنداعى قاتەرلى تۇرمەدەن مەنىڭ اقتاۋىم ارقىلى قۇتىلىسىمەن زىتىپ، اۋلىنا كەلىپ الىپتى. كەلە سالا ۇيلەنىپ، كەلىنشەگى مەن ءوز تۋىسقاندارىنىڭ كومەگىندە قۇلجاعا ءسىڭىپتى دە، قالا ماڭى كوممۋناسىنىڭ ۇساق-تۇيەك جۇمىسىنا ورنالاسا قويىپتى.
بۇلاردان كەيىنىرەك كەلگەن ءبىر جاستاۋ ايەل، بۇرىن تانىستىعى بولماسا دا كۇلە-جىلاي امانداسىپ، كۇلاننىڭ ورنالاستىرۋىمەن ماعان قاتار ورىندىققا تىزەلەسە كەلىپ وتىردى. تومەنگى ورىندىقتارعا سىرىلىپ، وعان توردەن ورىن نۇسقاعان مۇعالىمدەردىڭ تانىستىرۋىنشا وسى قالاداعى ءبىر قۇرمەتتى اعارتۋشىنىڭ ايەلى ەكەن. ەرى 62-ءشى جىلعى كوشە ەرەۋىلىندە وق ءتيىپ ءولىپتى.
- سىزبەن تۇستاس، ءۇش ايماق ازاتتىعىنىڭ العاشقى كەزىندە مۇعالىم بولعان، مارقۇم ءسىزدى اۋزىنان تۇسىرمەۋشى ەدى! - دەپ ءبىر مۇعالىم كۇرسىنىپ جىبەرگەندە، ايەل كوز جاسىن تاعى دا اعىتىپ قالىپ، قول ورامالىمەن سۇرتە كۇبىرلەدى:
- سىزبەن تۇيدەي جاستىمىن دەيتىن! «كەبەنەك كيگەن كەلەدى» دەگەن وسى. ايتەۋىر دەنساۋلىق جاعىنان قۇراماي ءجۇرىپسىز! ءسىزدىڭ... «اشارشىلىقتان ءولىپتى» دەگەن جاڭساق حابارىڭىز كەلگەندە قاتتى اشىنىپ ەدى. ىلە-شالا شەكارا ماسەلەسىنەن وقيعا تۋىلعاندا... وق ءتيىپ، ءوزى ءولدى! - قارا كوزدىڭ تۇنىق جاسىن تاعى ءبىر اعىتىپ جىبەرگەن قۇرداس جەسىرىنىڭ قولىن قوس قولىممەن قىسا ۇستاپ، قايتالاپ كوڭىل ايتتىم:
- بىرەۋ ەرتە، بىرەۋ كەش، ءبارىمىز دە باساتىن جول، باراتىن جەرىمىز عوي ول، مىقتى بولىڭىز! كۇلاش ەكەۋمىز جىلاساق، سىزدەن ءۇش-ءتورت ەسە كوبىرەك توگىپ جىبەرەرمىز! - دەگەنىمدە وتىرعاندار كۇرسىنىسىپ الىپ، كۇلانعا قاراپ جىميىستى.
مول داستارقانعا قۋىرداق ءۇش جەردەن قويىلىپ، اراق قۇيىلدى. الدارىنا الجاپقىش تارتىپ، اق بىلەكتەرىن سىبانىپ العان ەكى كەلىنشەك، ستول تورىندەگى مەنىڭ قارسىما قويىلعان ورىندىقتارعا شاقىرىلىپ كەلىپ وتىردى. مۇعالىمدەردىڭ ءبىرىنىڭ «ولگەنىمىز ءتىرىلىپ، وشكەنىمىز جاندى» دەگەندەي اسا قۋانىشتى قارسى الۋ ءسوزى، ساقتىقتى باسەڭ ۇندە سويلەنىپ بولىسىمەن ءبارى تۇرەگەلدى دە مەنىمەن ىدىس قاعىستىرىپ، توست كوتەرىستى. قاسىمداعى سۇلۋىم دا الدىنداعى ءۇزىم اراعىن قاعىستىرىپ جىبەرىپ ەرىن تيگىزىپ قانا ستولعا قايتا قويدى. مەن ونىمەن ارنايى قايتالاپ قاعىستىرىپ، بىرگە جۇتتىم.
توبەدەگى وباجۋرلى ەلەكتر شىراق، قارسىمنان جايناعان ەكى ايەلدىڭ نۇرىمەن كۇشەيگەندەي جارقىراي قالىپتى. ءبىرىنىڭ القىزىل، ءبىرىنىڭ اق جىبەك كويلەگى، القا، سىرعا، اق بىلەكتەرى عانا ەمەس، «مادەنيەت توڭكەرىسى» قىرىققان قاپ-قارا شاشتارى دا شىراقپەن شاعىلىسىپ، نۇر اتادى. جانارلى كوزدەرى ارەدىك-ارەدىكتە ەلەۋسىز عانا قاراپ قويىپ، توڭكەرىلىپ، ءيا، جالت بەرە جونەلدى. ۇزىن كىرپىك، قويۋ قاستارى «ناعىز سۇلۋ مۇندا» دەسكەندەي مەنى دە جالت قاراتقانىمەن كۇڭگىرت كۇدىك، سۇركەي قاۋىپ قاراڭعىلاتىرا بەردى كوڭىلىمدى. سۇراعاندارىنا جاۋاپ بەرىپ تە، جاۋاپ الىپ تا سويلەسىپ وتىرمىن. ۇسىنعاندارىمەن قاعىستىرىپ، ءىشىپ تە، جەپ تە وتىرمىن. سۇر بۇلت وراپ العان الاي-دۇلەي جۇرەگىمدى تىنىشتاندىرۋ ءۇشىن تىرىسامىن. «جوق، ول مەنى تاستاپ، ەشكىمگە بارمايدى. جيىرما جىل عانا ەمەس، ءتىپتى ءومىر بويى كۇتەتىن بەكەم نيەتتە بولاتىن. «سۋرەتىڭدى ءسۇيىپ قانا وتەمىن، الاڭ بولما» دەپ كەتەرىمدە دە ايتقان! مەكتەبىنەن جارىم ساعات بوساسا-اق القىنا جەتىپ، «اكەلشى!» دەيتىن دە، ەرنىمە جابىسا قالىپ، ەكى-ءۇش رەت سورىپ قانا قايتا جونەلەتىن. ونىڭ بار تىرشىلىگى مەنىڭ قامىم مەن زور ءبىلىم الۋ تالابىنا عانا جيناقتالعان، عىلىم ادامى. ۇساق-تۇيەك كوڭىل مەن ناپسىگە بوي ۇرمايدى ول!...»
بىراق، مىنا ءىشىپ وتىرعان كۇشتى اراعىم جىلۋ بەرگەندەي ەمەس، داستارقانداستارىم قىزارا ءبورتىپ، سەرپىلگەن سايىن باسىلا تۇسكەندەيمىن. تىزەلەس جەسىرىمنىڭ تومەنگى جاعىندا وتىرعان جۇدەۋباس كۇلانعا قاراپ قويامىن. ول ءتىپتى سالماقتى، اپپاق قالپى. قوڭىر جاۋلىعى يىعىنا ءتۇسىپ، بۋرىل شاشى جەلكەسىنە سونىڭ ۇستىنەن توگىلىپتى. ەكى كەلىنشەكتىڭ اق كويلەكتىسى، ءوزى كوپ اتاعان ءنازيپا ەكەندىگىن، سونىمەن جيى كۇبىرلەسۋىنەن انىقتادىم. ءوزىمدى دە ەكى-ءۇش رەت قاراتىپ قويعان سونىسى بولاتىن. ۇيالى، ويلى قارا كوزى ماقپالىمنىڭ كەڭ شارالى كوزىنشە پاراسات بايقاتادى. بىراق، تۇنىق اسپانداي ەمەس، قاراقاتتاي مولدىرەيدى. ىشىمنەن وعان قايدان جەتسىن دەگەندەي قىنجىلا ەلەستەتەمىن ماقپالدى.
ىشىمدىكپەن قىزا كەلە داستارقانداستاردىڭ كۇلكى-قالجىڭدارى دا شىعا باستادى. بارىنە ارالاسىپ، ايەلدەر جاعىنا تيەتىن سوزگە قارىمجى قايتارىپ وتىرعان ءنازيپا، سۇلۋ عانا ەمەس، سىلتەگەنى قۇر كەتپەيتىن مەرگەن ءتىلدى ەكەن. ءبىرىنشى رەت كورىسىپ وتىرعان قوناق الدىندا توسىرقاعانى ما ەكەن، ەكەۋىنەن ءان تالاپ ەتىلگەندە عانا تارتىندى دا، باياۋ عانا اۋەنمەن كۇلان باستاپ بەرىسىمەن قاسىنداعى جاس كەلىنشەككە يەك قاعىپ ەرتە جونەلدى. داۋىسى دا سىبىزعىداي كورىنەدى.
دومبىرامەن قوستاپ وتىرعان مۇعالىم ءبىر-ەكى رەت ءان سالىپ، بۇل سالادا ءوزىنىڭ دە قابىلەتتى ەكەندىگىن بايقاتىپ ەدى. قوناعاسى تاباقتان سوڭ وتىرىس تارايتىن شاقتا قويىن داپتەرىن شىعاردى دا، ماعان ارنالعان ءبىر ولەڭىن وقىپ بەرىپ، ءبارىمىزدى جالت قاراتتى. داستارقانداستار قايتا تالاپ ەتىپ، ەكىنشى رەت وقىتىپ، ماقتاپ كوتەرمەلەپ العىستارىن ايتتى. مەن، قىزاراقتاپ كۇلە قول بەردىم. توسەلگەن اقىن ەكەندىگىن بۇرىن ەشقايسىسى بىلمەيدى ەكەن. كۇلان مەن شايزادا ءبىر-بىرىنە قاراسىپ، سونى ايتىسقاندا ءتىپتى ويلى پىكىر كورسەتتى ءوزى:
- تاسىعان اقىندىعىم ەمەس، ازامات اڭساۋىم عوي. اڭساۋ مەن ارمان تاسقىندى بولادى ەكەن! - دەگەنىندە ءۇنى جاسىپ، ءسال دىرىلمەن شىقتى. كۇلان سىرت قاراي بەردى. ىركىلە قالعانىن جاسىرىپ، قوڭىر جاۋلىعىنىڭ شالعايىمەن عانا قاعىپ تاستاسا كەرەك...
قوناقتار تاراعان سوڭ ماعان ارنالعان توسەك كۇلاننىڭ بولمەسىنە سالىنىپ، ءوزى وتاۋعا جاتىپ ەدى. ساسكەگە تامان كەلىپ وياتتى مەنى. كەشەگى تاۋدان كەلگەندەگىدەن ءسال بۇتىنىرەك ەسكىلەرىن كيىپتى بۇگىن. سوندا دا قوڭىر جاۋلىعىن تاستاماي، موينىنا سالىنىپتى. تۇندەگى قۇرداستىڭ جەسىرى بۇگىن تۇستىككە شاقىرىپ كەتكەنىن ايتىپ وياتتى. بالالارى قىزمەتتەرىنە كەتكەن ەكەن. كىشكەنە جيەندى ارامىزعا الىپ شاي ءىشىپ بولعانىمىزشا ءتۇس بولدى. ءسال ەرتەرەك كەلگەن سايرا شەشەسىنە قالانىڭ ءتىپتى تىنىشتالىپ قالعاندىعىن، قوناققا جاقسىراق كيىنىپ بارۋىن، ءسال قىزعىش تارتا ءوتىندى. «ءسىزدىڭ مىنا كيىمىڭىزدەن ءبىز ۇيالادى ەكەنبىز!» دەدى سوڭىندا. مەن قوستادىم بۇل پىكىردى. كۇلان قىزىنا كۇلە جاۋاپ قاتتى:
- بۇل قالانىڭ جىنى ۇستامالى جىن! ماعان الاڭ بولما، جارىعىم، بۇلاي كيىنۋىممەن سەندەرگە ۇيات كەلتىرمەيمىن!.. ال، سەن ەكەۋىڭ «نازاربەك» اعاڭ مەن ماعان مۇلدە قاتىسسىز ادامشا جاساپ، قىزمەتتەرىڭدى ىستەي بەرىڭدەر! ءبىزدى ىزدەمەڭدەر، ۇقتىڭ با؟
كىشكەنە جيەنىن جەتەكتەپ، مەنى تاعى دا باستاي جونەلدى.
قۇربى جەسىر ءبىزدى قاقپاسىنىڭ الدىنان جارقىلداپ قارسى الدى. ءتىپتى سۇلۋ كورىندى ءوزى. تۇندەگى داستارقانداستارىنا تۋىس جاقىندارىنان ەكى ادام قوسىپ شاقىرىپتى. اسا سەنىمدىلىكتەرىنەن، قامسىز سىرلاسا بەرۋىمدى ايتىپ كىرگىزدى ۇيىنە. ءنازيپا مەن گۇلسىم اۋىز ۇيدەن، شايزادا مەن ءۇش جىگىت توردەگى ۇيدەن قارسى الدى. ەكى بەيتانىس قۇشاقتاسىپ كورىسىپ تانىستى مەنىمەن. ءبىرى ورمان باسقارماسىنىڭ، ءبىرى استىق مەكەمەسىنىڭ قىزمەتكەرى، جاس شامالارى شايزادا تۇستاس كورىنەدى. لەزدە ىشتەسىپ، سىرلاسىپ كەتتى. وتكەن كەشتە داستارقانداس بولعان ەكى مۇعالىم بىزدەن كەيىن كەلدى. ولار كونە دوسقا اينالىپ، ءتىپتى جاقىن كورىندى كوزىمە. ەكى سۇلۋ تاعى دا قارسىما وتىردى. ءسال تۇيىقتاۋ كورىنگەن گۇلسىم دە قارىنداسىمشا تارتىنىسسىز-ىركىلىسسىز كۇلىمدەپ ءسوز قاتادى. ءبىر-ەكى رەت اراق قاعىستىرعان سوڭ كۇننىڭ ىستىقتىعىن ايتىپ، مەن دە سىراعا اۋىسىپ ەدىم. جەسىرلەر ستاكاندارىن كەزەك-كەزەك شاقىلداتىپ قۋزاي بەردى.
وتىرىستى كۇن باتا ارەڭ اياقتاتتىق. قوناق يەسى بولعان قۇربى جەسىر قايتارىمدا قولىمدى الا سويلەپ قالدى:
- قۇرداس، دوسىڭىزدىڭ ءۇيى وسى. ەگەر ءوزى ءتىرى بولسا، قاشان كەتكەنىڭىزشە وسى ۇيىڭدە بولاسىڭ دەپ زورلاپ ورنالاستىرار ەدى! - دەپ كوزىنە جاس الدى. - الدە دە ەكى بالاسى مەن مەن بارمىن. ورنىن وگەيسىتپەي، ۇمىتپاي، ءار كۇنى كەلىپ تۇرىڭىز، ءوز ۇيىڭىزدەي كورىڭىز! - قولىمدى قاتتى قىسا ءوتىندى. «ماقۇل، ماقۇل» دەي بەرىپپىن.
ەكى كەلىنشەك كۇلاندى ورتاعا الىپ كوشە بۇرلىسىنان ءوتىپ بارادى ەكەن. شايزادا ەكەۋمىز ءۇي يەلەرىنە راحمەت ايتىپ، جۇرۋگە بەت الىسىمىزبەن اناداي جەردە ءبىزدى توسىپ تۇرعان ەكى مۇعالىم دە ءجۇرىپ كەتتى. اياق الىستارىنان ءسال ماستانعاندىقتارى بايقالادى.
- بيعاڭ ەندى وسى سۇلۋلاردىڭ بىرىمەن تەزدەتىپ ۇيلەنىپ الۋى كەرەك! - دەپ قالعان ءبىرىنىڭ ءسوزىن قۇلاعىم شالىپ قالىپ، قالت جىبەرمەي تىڭداي اياڭدادىم سوڭدارىنان. - بۇل كىسىگە قايسىسى بولسا دا تيەدى! - دەگەندى ەسەلەپ قوستى سوزىنە.
- الماتىداعى ايەلىنىڭ بىرەۋگە ءتيىپ كەتكەنىن ەستىگەن شىعار ءوزى، ءبىر جىل بولىپتى عوي؟
- ءۇرىمجى جاقتان ەستىمەسە كەلگەننەن بەرى كۇلان ايتپادى دەيمىسىڭ. ەندەشە، مىنە، دەگەندەي بوي تۇزەپ الىپتى، بۇرىن قاراپايىم عانا كيىنەتىن كىسى دەيتىن.
- اۋقاننىڭ رەجيمىندەگى مىنا كەلىنشەكتەر دە جاسانعان-اق ەكەن. قايتسىن، ەرى ولگەن جەسىرگە، قانشالىق سۇلۋ بولعانىمەن مۇنداي كۇيەۋ تابىلا قويار ما!
قاسىمداعى ءشايزادا كوز قىرىمەن ماعان جالتاقتاپ قاراي بەردى. ءجۇزىم وڭا قالعانىن بايقادى بىلەم، قاقىرىنىپ، الدىڭعى سويلەسىپ بارا جاتقاندارعا دىبىس بەردى. ولار جالت-جالت قاراپ، سوزدەن تيىلا قالدى.
بوزداپ جىبەرەتىن بالا ەمەس، ءتىسىمدى-تىسىمە باسىپ وتە بەرگەنىمدە، قاتارلاسىپ بىرگە ءجۇردى. ىشىمدەگى ورتتەن ىس شىعارماۋعا تىرىسىپ، مۇنارلانىپ دىمدانعان كوزىمدى جەردەن ايىرماي، تىعىلا ءتۇستىم. مۇعالىمدەر باسقا اڭگىمەگە كوشىپ، ماعان سۇراۋ قويعانىن دا سەزبەپپىن. ۇشەۋى دە ءۇڭىلدى جۇزىمە.
- بيعا، ءوڭىڭىز بوزارىپ كەتىپتى. سىرا كوتەرىلدى عوي دەيمىن. قۇسقىڭىز كەلسە، انەۋ تەرەك دالداسىنا بارىپ وتىراسىز با؟ - دەپ سۇرادى اقىن مۇعالىم. شايزادا ونىڭ بىلەگىنەن قىسىپ قالعانداي بولدى.
- جوق، باسىم اۋىرىپ كەلەدى! - ءۇنىمنىڭ ءدىرىلىن سەزدىرمەۋ ءۇشىن ەستىلەر-ەستىلمەس قانا كۇبىرلەدىم. ەكەۋى ەكى جاعىمنان قولتىقتاي اياڭدادى. ماس بولعانداي كورىنبەۋ ءۇشىن اياعىمدى جەڭىل الىپ، جەدەلدەتە باستىم. سۇيەمەلدەرىنەن اجىراپ، ءوز ەركىممەن ءجۇرىپ كەتتىم. كۇلاندار قاي كوشەمەن كەتكەنىن بىلمەي قالىپپىن. ىمىرت جابىلا جەتتىم قاقپاعا. جولداستارىما راحمەت ايتىپ، قول بەرىپ قايتاردىم دا، كۇلان كورىنبەگەن سوڭ ەسىك الدىنداعى تسەمەنت باسپالداققا كەلىپ وتىرا كەتتىم. كۇلان ءوز بولمەسىنەن شىقتى.
- ءۇي، بيعاش، جەرگە وتىرىپ قاپسىڭ عوي!
- راس، تاقىر جەرگە وتىرىپ قالىپپىن! - دەپ قالعانىمدا كوز جاسىم اعىتىلا جونەلدى.
- سابىر ەت، بيعاش، سابىر! ءاي بالالار، ورىندىق اكەلىڭدەرشى! - كۇلاننىڭ دىبىستاۋىمەن كۇيەۋ بالاسى ورىندىق كوتەرىپ شىقتى ۇيدەن. مەنى ەكەۋلەپ كوتەرمەلەپ وتىرعىزدى ورىندىققا.
- اناۋ قۋلار ايتىپ قويىپتى-اۋ! - كۇلان سىرت قاراپ كۇبىرلەگەندە ارتىنان سايرانىڭ ءۇنى ەستىلدى:
- تاۋداعى ۇيدە ەستىرتپەپ پە ەدىڭ، اپا؟ - دەگەنىندە ماڭدايىمدى قولىمەن تىرەپ، وكسىپ-وكسىپ قالدىم.
- ەستىرتۋدەن جۇدەپ قالار دەپ اياپ، كەيىن جايلاپ تۇسىندىرەمىن دەپ ءجۇر ەدىم! سايراش، بىزگە داستارقاندى مىنا وڭاشا ۇيگە جاساڭدار ەندى!
سايرا الدىمنان جىلاي ءوتىپ، كۇلاننىڭ بولمەسىنە كىردى.
- اعا، سىزگە ءبىز اقىل ايتا المايمىز. مۇندايدا سابىردىڭ قانشالىق قاجەت بولاتىندىعىن ۇمىتا كورمەسسىز! - كۇيەۋ جەدەل باسىپ ءوز وتاۋىنا كىردى دە ورىندىق، داستارقان سياقتى قوناق كۇتىمىنە كەرەكتى نارسەلەرىن سول بولمەگە تاسىدى. قارسى الدىمدا كوز جاسىن ءۇنسىز اعىتىپ تۇرعان كۇلان قول جاۋلىعىمەن تومەن قاراپ وتىرعان مەنىڭ كوزىم مەن بەت-اۋزىمدى سۇرتۋگە كىرىستى. جالت قارادىم وزىنە:
- الدىمەن ءوز ءجۇزىڭدى ءسۇرتىپ ال! - دەگەنىمدە كەڭك ەتە ءتۇستى دە وكسي جونەلدى. - مەنىڭ ايىرىلعان اياۋلىلارىمنىڭ بارىنە ءوزىڭدى جاۋاپكەر سانايتىن ادەتىڭ بار ەكەن عوي! 45-ءشى جىلى نۇريانىڭ ولىمىندە دە جاسىرىن جىلاپ ءجۇرىپ، ءوز كوز جاسىڭ تاۋسىلعاندا ارەڭ ەستىرتىپ ەدىڭ، ال، جىلاپ بولشى! مەن جىلاماي-اق قويدىم ەندى!
- ءسويتشى، سەن جىلاماشى! جىلاپ ۇيرەنگەن مەن-اق جىلايىن!
- ماقپال نۇرياششا مەنىڭ نامىسىم ءۇشىن قۇربان بولعان ەمەس، مەن جىلامايىن، سەن دە جىلاما!
وتاۋ ەسىگىنىڭ ماڭدايىندا شىراق جانىپ تۇر. كۇلان وكسۋىن توقتاتا قويدى. قول ورامالىممەن ونىڭ كوز جاسىن مەن ءسۇرتتىم. ءومىرى جىلاۋمەن ءوتىپ كەلە جاتقان دوسىمنىڭ كوزى مەن مەنىڭ كوزىم توعىسا قالعاندا مەنىڭ كوزىمنەن تاعى دا اعىتىلىپ كەتكەن ەكەن. ەندى ول ءسۇرتتى كوزىمدى. وزىنىكىنەن ىركىلە قالعانىن مەن ءسۇرتتىم...
ءسويتىپ كەزەك ءسۇرتىسىپ وتىرعانىمىزدا سىرتقا قىز بەن كۇيەۋ شىعىپ قاراپ تۇرعانىن سەزبەي قالىپپىز.
- سەن، بۇل ايىرىلىسۋىڭا ماقپالدى كىنالى دەپ ويلايمىسىڭ؟ -دەپ سۇرادى كۇلان.
- جوق، ول دا، مەن دە كىنالى ەمەسپىز. بۇكىل ءومىرىمىز بولىپ ەسەپتەلەتىن جيىرما جىلدىق جاستىق داۋرەنىمىز سەرگەلدەڭمەن ءوتتى عوي! مەن ءولدى دەپ جاريالاعان ءۇش رەتكى قاستىقتىڭ ءبىرى وق بولىپ تيگەن شىعار وعان!
- باسە، دۇرىس ويلاي الدىڭ، بيعاش!
مەنىڭ كوز جاسىم تاعى دا ىتقي جونەلدى.
- شەشىمىن ءوزىڭ ايتا تۇرىپ، ەندى نەگە جىلايسىڭ؟ -كوزىمدى تاعى دا سۇرتە تۇرىپ سۇرادى كۇلان.
- قيمايدى ەكەنمىن!
كۇلان وكسىپ-وكسىپ قالدى بۇل جاۋابىما.
- ەندى سەن نەگە جىلايسىڭ، نەشە كۇننەن بەرگى جىلاۋىڭ جەتپەدى مە! - ونىڭ كوزىن مەن دە سۇرتە تۇرىپ سۇرادىم.
- مەن ءتىپتى قيمايمىن عوي! ءبىر تۋىسقاننان دا جاقىن ءسىڭلىم عوي! نۇرياشىمنىڭ ءدال ءوز بەينەسىمەن ەندى كىم كورىنەر كوزىمە!
- ال، اپا، اعا، ءۇي دايىن بولدى، كىرىپ وتىرىپ سويلەسىڭدەر! - دەدى كۇيەۋ.
تورگە كىلەم جايىلىپ، ۇستىنە كورپە سالىنعان ەكەن. شاعىن ستولدى بوساعا جاققا قويىپ، ەكى كىسىلىك قانا داستارقان جايىپتى. مەن ءبىر شەتىندەگى ورىندىققا وتىرىسىمەن، كۇلان تەرەزە الدىنداعى تەرموستى اكەلىپ، شاي قۇيدى دا، ءوزى ءبىر ورىندىققا وتىردى.
- كۇلاش، ماعان مولىراق ءبىر ستاكان اراق بەرشى! -دەپ كۇرسىنە ءوتىندىم.
- بۇگىن ىشپەي-اق قوي، بيعاش!
- قوناق بولعان ۇيدە از ىشكەنمىن، وڭاشادا ءبىر تارتىپ الايىن!
سايرا ىسىتىلعان ءبىر تاباق ەت اكەلىپ، داستارقانعا قويىسىمەن كۇيەۋ جىگىت جارتى بوتەلكە اكەلىپ، ەكى ىدىسىمەن الدىما قويدى دا اراق قۇيدى.
- اعاعا ءوزىم ءبىر قۇيىپ بەرەيىنشى!
- ءوزىڭ بىرگە الا عوي، بالام! - دەپ ەنەسى رۇقسات ەتىسىمەن سويلەدى كۇيەۋ جىگىت:
- اعا، بۇرىن كورىسپەسەم دە ءسىزدىڭ تىلەۋىڭىزدى تىلەيتىنمىن. مەن عانا ەمەس، بۇكىل ساۋ اقىلدى اعارتۋشىلار تىلەيدى ءسىزدىڭ تىلەۋىڭىزدى. تىرەك سانايتىنىمىز... بۇل جاقتا... ءوزىڭىز عانا! ءسىز ءۇشىن قازىرگى ەڭ قاجەتى دەنساۋلىعىڭىز ءۇشىن ءبىر رەت ريۋمكا قاعىستىرۋىما رۇقسات ەتىڭىز!
ىدىستى ادەپپەن عانا ءتۇيىستىرىپ ىشتىك.
- راحمەت، بالام! - دەسىمەن شىعىپ كەتۋگە بەتتەگەن كۇيەۋ بالاسىنا كۇلان، «بىزگە ەندى الاڭ بولماۋلارى» ءجونىن تاپسىرىپ شىعاردى. ءبىرازدان سوڭ سايرا كىرىپ، كۇلاننىڭ كەرەۋەتى استىنا بىردەمە قويدى دا، تەرەزە پەردەسىن قىمتاي جاۋىپ قايتتى.
- سەن بوتەلكەگە قاراعىشتاب وتىرسىڭ، تاعى دا ىشەتىن سياقتىسىڭ! - دەپ تۇرەگەلگەن كۇلان، توسەك استىنان سايرانىڭ قويىپ كەتكەن، گازەتكە وراۋلى نارسەسىن الىپ كەلىپ وتىردى. كىشكەنە بوتەلكەلى ۆينو ەكەن. - كەل ەكەۋمىز ەندى ءبىر-ءبىر ىدىس قانا قاعىسالىق تا، بۇگىنشە جىلاۋدى دا، ءىشۋدى دە توقتاتالىق!
اقتان تولتىرا قۇيىپ مەنىڭ الدىما قويدى دا، قىزىلمەن ءوز ىدىسىن تولتىرىپ قويا سويلەدى:
- بيعاش، سەن ءۇشىن مىلتىقتى جاۋمەن سوعىسىپ، اتىلىپ ولگەن نۇرياشتىڭ كۇيىگىنەن دە امان قالىپ ەدىك قوي. ال، ءتىرى ماقپالدىڭ سەنى ون توعىز جىل كۇتىپ، باسقا بىرەۋگە لاجسىز ءتيىپ كەتۋى، ءبىز ءۇشىن ءدال نۇرياشتىڭ قازاسىنداي اۋىر بولماسا كەرەك! سەن دە سونىڭ وزىنەن قالىسپايتىن بىرەۋمەن باس قوسىپ الساڭ، ەسەڭ كەتپەس! سەنىڭ دەنساۋلىعىڭ مەن مۇنان سوڭعى باقىتىڭنىڭ باياندى بولۋىن تىلەيمىن!
- مەن، سەنىڭ... ومىرلىك تىلەۋلەس، تەڭدەسسىز ادال دوسىمنىڭ دەنساۋلىعىن تىلەيمىن! - ەكەۋمىز قاعىستىرىپ جىبەرىپ، قاتار ىشتىك. كۇلان ەكى بوتەلكە مەن ەكى ىدىستى جيىستىرىپ اپارىپ توسەك استىنا تىقتى. قالعان ەتتىڭ بەتىن جاۋىپ، داستارقانمەن وراي سالدى دا تورگە قاتار توسەك سالدى. قولتىعىمنان تارتىپ اپارىپ جاتىن ورنىما وتىرعىزدى دا ءتۋفليىمدى شەشىپ، سىرت كيىمىمدى سىپىرىپ، كورپە جاپتى.
- ۇيىقتاي عوي ەندى، قاتتى شارشادىڭ! - دەي سالا ەسىك ىلگەگىن سالىپ، شىراقتى ءوشىردى. ءوزى ەتىگىن عانا شەشىپ قاتارىمداعى جەرتوسەككە كيىمشەڭ قيسايا كەتتى.
- كەڭ جەردە نەشە قايتالاپ سۇراعانىمدا نەلىكتەن ايتپادىڭ، كۇلاش؟
- سەنىڭ قينالىسىڭدى، جان كۇيزەلىسىڭدى كورگىم كەلمەدى. سوندىقتان ءوزىم قينالىپ، جىلاي بەردىم. سەن مەنىڭ سونىمنان سەكەم الىپ، سۇراي بەردىڭ. سوندا دا جاسىرا تۇرعىم كەلدى. بۇل كۇيىگىڭە ارا ءتۇسىپ جەڭىلدەتۋگە، بوس قالعان كوڭىلگە مەدەۋ بولىپ، دەرتىڭە دارمەن بولۋعا ءوز قابىلەتىمنىڭ جەتپەيتىندىگى بەلگىلى... ءبىر كوڭىلدەنەر شاعىڭا جەتكەندە ەستىرتپەك ەدىم. بۇگىن قاسىڭدا قالعان مۇعالىمدەر اڭعالدىق ەتىپ قويىپتى! بۇل سۋىق حاباردى ءبىرىنشى رەت وزدەرىنەن عانا ەستىپ قالعاندىعىڭدى ءبىلدىردىڭ بە ولارعا؟
- جوق، سىرادان باسىم اۋىرىپ قالدى دەپ قانا ايىرىلىستىم.
- جاقسى بولىپتى، مۇنان سوڭ دا جابىق قالپىندا قالا تۇرسىن! ءبارى دە ءوز ىشتەرىنەن بىلەدى.
- بۇل حاباردى كىمنەن ەستىپ ەدىڭ ءوزىڭ؟
- وسى جاقىندا عانا جۇرت اۋزىنان امەنگەرلەر مەن اۋقاننىڭ قىسپاعىنان قۇتىلىپ، تاۋعا قايتارىمدا عانا ەستىگەنمىن. بۇلار، سوۆەت وداعىنان جاسىرىن ءوتىپ جۇرگەن بىرەۋدەن وسى جازعىتۇرىم ەستىپتى. ماقپال بىلتىر عانا تۇرمىستانعان ەكەن!
- سوعان مەن الدە دە سەنبەيمىن! - دەپ كۇرسىندىم.
- نەعۇرلىم جاڭساق حابار بولسىن-اۋ، بىراق، العاش ەستىگەنىمدە مەن دە سەنبەگەنمىن. قايسىسى قاي جەردە، كىمنەن ەستىگەندىگىن قۋا ءجۇرىپ سۇراپ سەندىم. ول جاقتان كەلگەن ادام، تيگەن كۇيەۋىنىڭ اتىن دا ايتىپتى. ماقپالدىڭ ءوزىنىڭ قىزمەتكە ورنالاسقان مەكتەبىنىڭ وقۋ ءمۇدىرى ەكەن. اسقارىڭ سول مەكتەپتى ءبىتىرىپتى. سولاردىڭ قولىندا تۇرادى ەكەن.
وسى حابارعا كەلگەندە، كورپەدەن شىعىپ جاتقان كۇلاننىڭ بىلەگىنەن ۇستاي الىپ ەڭىرەدىم. اسقاردىڭ «اكە، اكە، ءجۇي-ءجۇي!» دەپ شىرقىراپ جىلاپ ايىرىلسقانى ەلەستەدى كوزىمە. كۇلان مەنى قۇشاقتاي الىپ سولقىلدادى. ماڭدايىمنان سۇيە، توقتاۋ ايتا ەڭىرەپ جىبەرىپ، ءوزىن جيا قويدى. مەن قايتالاپ سۇراۋ قويا قۇشتىم:
- جەتپىس بەسىنشى جىلى ۇرىمجىگە بارعانىڭدا سول جاقتان نە حابار ەستىپ بارىپ ەدىڭ؟.. اقياعا «بيعابىل قازاقستانعا وتپەك بولسا، ماعان جولىقپاي كەتپەسىن!» دەپسىڭ عوي؟
- وندا ماقپال جونىنەن دە ەش حابار الا الماي، كەۋىڭنىڭ حابارىڭدى دا ۇرىمجىدەن ەستىرمىن دەپ بارعانمىن. ەگەر سەن بوساپ، سوۆەتكە كەتۋ جاعدايىڭ بولسا، اۋقانداردىڭ قاتەرىنەن قۇتىلۋ ءۇشىن ەرىپ كەتپەك بولعانمىن. ال، بيىل ماقپالدىڭ مىنا سۋىق حابارىن ەستىگەننەن بەرى جىلاۋدامىن. سەنى بۇل احۋالدى ەستىمەي ءوتىپ كەتەر مە ەكەن دەپ قاتتى تىنىشسىزداندىم. ەستىمەي بارىپ، ماقپالدى بىرەۋدىڭ قولتىعىنان كورسەڭ، اسا قاۋىپتى وقيعا تۋىلار ەدى. شۇكىرشىلىك، ايتەۋىر ەندى جۇدەتپەيتىن، ماقپالعا دا كەشىرىم اپەرەتىن ورنىڭدى تاۋىپ قويدىم! ءۇي، بيعاش، مۇنىڭ نە، ورنىڭا جاتا عوي! - كيىمشەڭ كۇلان قۇشاعىمنان سەرپىلىپ شىعىپ، ءوز ورنىما جاتقىزدى دا، كورپەمدى جاپتى.
- ماعان دارمەن بولىپ، ماقپالعا كەشىرىم اپەرەتىن ورنىم قايسى سوندا؟
- ەرتەڭ-اق! ال، ۇيىقتاي عوي! بىراق، بۇگىن سەنى زورلاپ ۇيىقتاتۋ قيىن شىعار. وزىڭمەن ءوزىڭ كەڭەسسەڭ عانا كەڭىپ، ۇيىقتاي الاسىڭ!
- قالاي كەڭەسەيىن؟
- ءوزىڭ ماقپالدان بەس-التى جاس ۇلكەن بولا تۇرا ايەل جونىنەن وعان ادال قالپىڭدى ساقتاي الماي كەلگەنىڭدى ايتتىڭ عوي. ال، جاپ-جاس ماقپالدى كىنالاپ، شيرىعىپ قاپالانىپ جاتقانىڭ ادىلدىك پە؟ ون توعىز جىل كۇتىپتى عوي سەنى، ودان ارتىق قايتپەك!
- ونى كىنالاۋىم ەمەس، بىراق، ومىردەگى ەڭ جاقىن سەرىگىن ولىمگە كىم قيا قويماق!.. باسقاعا كەتۋىنە قيمايمىن ونى! - كوكىرەگىمدى قوس قولىممەن قىسا ءتۇستىم. - ول مەنىڭ اسپانىمداي كەڭ تىنىستى، قايتالانبايتىن زەردەلى، كوركى مەن ءبىلىمى تەڭ جارالعان دارىندى جار بولعان عوي، مىنە، ەندى كىمگە كەتتى! - جۇرەگىمە ءبىز قادالعانداي، قان اتقىلاقتاعانداي سەزىلدى. دەمىم سىعىلىپ، تۇنشىعىپ بارا جاتتىم. دوڭبەكشي جونەلىپپىن.
كۇلان كورپەسىن سەرپىپ تاستاي كەلىپ، باسىمدى بىلەگىنە الدى دا قاسىما جاتا قالدى. ەكى شەكەمدى ۋقالاي بەردى. كوكىرەگىمنەن قولىمدى ايىرىپ، ءوزى سىلادى.
- سابىر ەتشى، بيعاش، پىكىرىمدى ەندى ءبىر تىڭداشى! سەنىڭ ماقپالدى قيماي قينالاتىنىڭ، ونىڭ باسقا بىرەۋمەن تۇرمىستانىپ كەتكەنى عانا عوي، ونىسىن ءوز تابيعاتىنىڭ الدىندا جەڭىلگەن وپاسىزدىعى دەلىكشى. ال، سەن ءوز تابيعاتىڭنىڭ الدىندا جەڭىلمەي كەلگەن باتىرىمبىسىڭ؟ - كۇلاننىڭ بۇل جازعىرۋىنا كۇلىپ جىبەردىم. - باسە! - دەدى ماڭدايىمنان ءسۇيىپ. - بۇل، سەنى تابالاۋىم ەمەس، مىنەزىڭە قايناسىپ بىتكەن سىن قابىلداعىش، تۋراشىل ادەتىڭە قاراپ ايتىپ جاتقانىم. سەنى سوناۋ جاڭا ءوسپىرىم كەزىڭدە نۇرياشىڭنىڭ جاتاعىندا العاش كورگەنىمنەن-اق سونداي ادامگەرشىلىك ارتىقشىلىعىڭدى سەزىپ ەدىم. سودان باستاپ... ەڭ جاقىن... ەڭ جاقىن دوسىم ساناعانمىن. ءار سوزىڭنەن ساپ جۇپارداي ادىلەت اڭقىپ تۇراتىن عوي. سونىڭدى مىنا ەڭ قاتتى كۇيزەلىس كەزىڭدە ۇمىتىپ قالماشى! ماقپالىڭ كىم ەدى، تارىمدا جولىققان جەزوكشەلەرىڭ كىم؟ پارقى اسپان مەن جەردەي ەمەس پە! سول سالداقىلارعا بىلعانعانىڭ، ماقپالىڭدى قيمايتىندىعىڭنان بولدى ما؟ ءبىز تابيعاتتى جەڭەمىز - قۇلدانامىز دەيمىز عوي، سويتسە تە تابيعات زاڭىنا قۇل بولا ءجۇرىپ باتىرسىناتىندىعىمىزدى ۇمىتپالىق! ونىڭ ۇستىنە جاس ماقپالدىڭ تابيعاتى سەنەن الدەقايدا ءالسىز ەكەندىگىن ۇمىتپالىق!..
وسى ءبىر اسا سۇيىكتى فيلوسوفىمدى قۇشاقتاي العانىمدى تاعى دا سەزبەي قالىپپىن. مامىقتاي جۇمساق، كەسەك شوقتاي ىستىق كوكىرەگىنە جۇرەگىم ءسىڭىپ بارا جاتقانداي تىعىلا بەرىپپىن.
- مىنە، ەركەك تابيعاتىنىڭ ەسسىز ۇكىمىنە تاعى دا باس يە قالدىڭ باتىرىم، ال، قاتىنىڭ قالاي جەڭىلمەسىن! - دەپ كۇلان، جالىن اتقان نىعىز دەنەسىن مەنەن قاشىرا كۇلدى دە، قۇشاعىمنان بۇلقىنىپ شىعىپ تۇرەگەلىپ الدى. شىراقتى جاعىپ جىبەرىپ، ەكى ستاكان اراق اكەلدى دە قاعىستىرىپ ءىشتى. - ساعان ءبارى دە دايىن. جالعىز-اق قوسىلىسىپ-باسىلىسقاننان سوڭ وپىق جەگىزبەيتىن، ەسكى جاراڭدى جاڭعىرتىپ قايعىرتپايتىن بىرەۋمەن عانا بول! ماقپالدى ەندى ويلاپ قويۋدان قاشىر ءوزىڭدى، «قولدان كەلمەيتىن ىسكە قۇرىشتان بەرىك بول» دەيتىن ءسوز بار عوي! وسى كورگەندەرىڭنىڭ ىشىندە ودان قالىسپايتىن سانالىسى بارىن ءالى كورىپ بولعان جوقسىڭ. مەنىڭ جاي ەرمەك ءۇشىن عانا كورسەتپەگەندىگىمدى تۇسىنەسىڭ، قالپاعىڭدى اسپانعا اتىپ قۋاناسىڭ ءالى!
- كۇلاش، مۇندايلاردى توندىرە بەرمەشى ماعان! قاسىرەتتى جەڭىلدەتۋ ءۇشىن الگى ايتقان ادىلەتىڭ دە جەتكىلىكتى. بۇل اپات حاباردى سەنىڭ قاسىڭدا ەستىگەنىم قانداي جاقسى بولعان! كەزىندە كورەرمىز، بولدى، ەندى قىڭسىلامايىن!
- و، جانىم-اۋ، «قىڭسىلامايىن» دەۋىن! مەن دە قويدىم ەندى ۇگىتتى!
سوندا دا تاڭ بوزارا ۇيىقتادىق. ەكەۋمىزدىڭ ءبىر قولىمىز سوزىلىپ، ۇستاسىپ جاتقانىن ءبىر-اق ءبىلىپپىز، كۇلان شوشىنا ويانىپ تارتتى قولىن.
تاڭەرتەڭگىلىك شايدى بالالارمەن بىرگە وتاۋ ۇيدە ىشتىك. ساعات وندار شاماسىندا اقىن مۇعالىم كەلىپ، ۇيىنە قوناققا شاقىردى. كۇندىز قىدىرۋ جاعىنان مۇنان سوڭ ساقتانۋدىڭ قاجەتتىگىن ەسكەرتىپ:
- كۇندىز كوزگە تۇسە بەرۋدىڭ ماعان جاقپايتىندىعى بار! - دەپ ەدىم، مۇعالىم كۇلە ءتۇسىندىردى:
- نازەكە، بۇل قالادا كۇندىز قىدىرۋدان قاۋىپسىزى جوق! اڭدۋشى-تىنتۋشىلەرىمىز تۇگەل ۇكى، جاپالاق، جارعانات سياقتى، ىڭعاي ءتۇن كەزەدى. كوشەنىڭ سوقتىقپالى سويقان-سوعىستارى دا ءتۇن جامىلىپ جۇرگىزىلەدى.
- ولاي بولسا ءجون ەكەن! - دەدىم دە، بۇل قالادا مەنى تانىسا، وقۋ-اعارتۋ مەن مادەنيەت سالالارىنداعى كونە قىزمەتكەرلەر تانيتىندىعىن، سولاردىڭ جاۋباسار مەن اۋقاندارعا جاقىن جۇرەتىندەرىنە كورسەتىپ الۋدان ساق بولۋىن ەسكەرتتىم....
وسى شاقىرىلۋدان سوڭ ءار كۇنى قوناققا ءتۇس ۋاقىتىندا بارىپ، اقشام تۇسە قايتىپ جۇردىك. ءار كۇنگى قوناق يەسى ءوزدى-ءوزىنىڭ ەڭ سەنىمدى دوستارىن قوسا شاقىرىپ، تانىستىرا بەردى. قاستىق ىستەيتىن جات نيەتتىلەرگە بىلدىرمەۋ جونىندە انت ايتىسقان تامىر-تانىستارىم كوبەيە ءتۇستى ءسويتىپ. ءبارى دە «نازاربەك»، «نازەكە» اتايدى. قايسى ۇيگە بارساق تا، العاش تانىسقان ءۇش جەسىر بىرگە شاقىرىلادى. ولارمەن ەتىمىز دە - بەتىمىز دە ۇيرەنىسىپ، كونە دوستارشا سويلەسەتىن بولدىق. اۋقاننىڭ قىساسپەن شەكتەپ، ۇيلەرىنە باقىلاۋ قويعان ايەلدەر بولعاندىقتان ءنازيپا مەن گۇلسىمنىڭ ۇيىنە قوناق بولىپ شاقىرىلماۋىمىزدى ەسكەرتىپ قويدىق. ولاردىڭ ۇيلەرى، قوناقتان كۇلان ەكەۋمىز وڭاشا قايتقاندا عانا جول جونەكەي دەم الىپ، شاي ءىشىپ شىعاتىن بەكەتىمىز بولىپ قالدى. جولىمىزعا قايسىسىنىڭ ءۇيى جاقىن بولسا، سول تارتىنباي باستاپ اكەتە بەردى. كەيدە ىمىرت تۇسە، كەيدە ەل جاتا قايتىپ جۇردىك «بەكەتىمىزدەن».
كەشىرەك قايتقانىمىزدا قۇلجا كوشەسىنەن ءورىپ جۇرگەن جانجال مەن سويقان كورەتىن بولعاندىعىمىزدان ءوز ۇيىمىزگە نەعۇرلىم ەرتەرەك قايتىپ الۋعا تىرىسامىز.
مەنىمەن قاتار توسەك سالىپ ۇيىقتاپ جۇرگەن كۇلان سۇعاناق قولىمدى قاتتى تەرگەدى ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭ: ۇيىقتاسىمىزبەن كورپە سىرتىنا شىعىپ ۇستاسا قالاتىن ەكى قولدىڭ ينستينكتىك جاقىندىعىنا كەشىرىم ەتىپ ءجۇر ەدى. سول كۇنى تەنتەك قولىم، كورپەسىنىڭ ىشىنە كىرىپ، «باسقا شاۋىپ، توسكە ورلەپ» مازاسىن الا بەرىپتى.
- قولىڭنىڭ بۇلاي جورتۋى مەنى قورسىنعانى ەكەندىگىن ءبىلدىم! - دەپ وكپەلەي قارادى ماعان.
- قورسىنعانى ەمەس، تاڭداعانى شىعار!
- نە تاڭداماق مەندەي كەمپىردەن. كۇندىز كەشكە دەيىن قورشاۋىنا الىپ جۇرگەن جاس سۇلۋلاردىڭ بىرىنە سىبىرلاي سالۋدان ۇيالاسىڭ دا، كەشىندە مەنى سيپالايسىڭ! بارىنەن وڭايى، قورى وسى دەيتىن شىعارسىڭ! مەندە سەنى جۇباتا الاتىن ەشتەڭە جوق، ماعان سەنۋىڭ كەرەك! ماقپالىڭدى اڭساتىپ قاسىرەتكە باتىرا بەرۋدەن باسقا ەشقانداي كوڭىلدىلىك بەرە المايتىندىعىمدى بىلە تۇرىپ، ەرمەك ەتپەكپىسىڭ؟! اناۋ ۇشەۋىنىڭ ءبىرىن تاڭدايتىن ۋاقىتىڭ بولدى. قايسىسى بولسا دا ساعان دايىن ەكەندىگىن بايقاتىپ ءجۇر. مەنىڭ ءۇش-ءتورت باي ولتىرگەن ۋىما اۋەستەنبە!.. مەنىمەن جاقىنداسىپ قويساڭ-اق قاتتى جاڭىلاسىڭ، ماڭايىڭنان حور قىزدارىن ۇركىتىپ الاسىڭ!...
سول كۇنى ءتۇس ۋاقىتىندا شايزادانىڭ ۇيىندە بولىپ ەدىك، «ءۇش حور قىزى» تاعى دا بىرگە بارعان بولاتىن. ءنازيپا ەكى ساعات قانا وتىردى دا، ەلەۋسىز عايىپ بولدى.
وتىرىسىمىز كۇن باتا اياقتالدى. قوناقتار تاراپ بارا جاتقاندا كۇلان ماعان توسا تۇرۋدى ايتتى دا شايزادانىڭ كەلىنشەگىمەن وڭاشا سويلەسكەن بولىپ، قارسى ۇيىنە كىرىپ الدى. داستارقانداستار تۇگەل تاراپ، قايتىپ بولعان شاقتا شىقتى دا، جەتەكتەي جونەلدى. مەنى بۇگىن ءنازيپانىڭ ۇيىنە ەشكىمگە كورسەتپەي ەرتىپ اپارماق ەكەن. ءبىر وڭاشا كوشەمەن اپاق-ساپاقتا ايلانىپ ءوتىپ، ماعان تانىس بولىپ قالعان قاقپانىڭ الدىنا جەتىپ باردىق. ءوز ءۇيىنىڭ ەسىك الدىنان قاراپ تۇرعان ءنازيپا جۇگىرە جەتىپ، كۇلاندى قۇشاقتاي الدى. كۇلان ءوز ۇيىنە قايتىپ كەتپەك بولىپ شەگىنە بەرگەنىندە دەدەكتەتىپ الا جونەلدى ءنازيپا. ماعان ءجۇرىڭىز دەگەندەي ىمداپ قويىپ، كۇلاندى جەتەكتەدى. جاڭاشا كيىممەن جاسانعانداعى ءتىپتى ەرەكشە سىمبات تاپقان تۇلعاسىنا قاراي-قاراي ىلەستىم. شاعىن عانا ەكى بولمەلى، ادەمى جاساۋلى ۇيىنە كۇلاندى الدىعا سالىپ كىرگىزدىك. جاس سۇلۋدىڭ وڭاشا ۇيىنە جالعىز كىرۋدەن مەن دە سونشالىق ۇيالاتىن سياقتىمىن. ستول تورىندەگى ورىندىققا «جەڭگەنى» وتىرعىزىپ، قاراما-قارسى ەكى ورىندىققا تاعى دا ەكەۋمىز وتىردىق. ءوزىنىڭ تۋىسقان اپەكەسىنەن اسىراپ العان 14-15 جاستار شاماسىنداعى قىزى شاي قۇيىپ، كۇتۋشى بولىپ ءجۇر.
ءنازيپانىڭ بۇگىنگى جاسانۋى كوزىمدى سۋىرىپ اكەتەتىندەي كورىندى: ءۇش جاعى عانا بۇيرالانعان قويۋ جىلتىر قارا شاشى ءتىپ-تىك ەكى يىعىنان الدىنا، توق ومىراۋىنا توگىلىپتى. الدى اشىق اق جىبەك كوفتا مەن سول قولاڭ قارا شاش القىزىل الماداي ءجۇزىن اشا ءتۇسىپ، مول كىرپىكپەن كومكەرىلگەن ءمولدىر قارا كوزىن ءتىپتى جايناتىپ تۇر. ءتۇپ-ءتۇزۋ تۇسكەن قىر مۇرنى مەن قىپ-قىزىل ەرنى سۇلۋلىقتىڭ ەڭ تاڭداۋلى قالپىنا قۇيىلىپ شىققانداي، ورتا بويلى كەلىسكەن دەنەسىنە ەرەكشە ساۋلەت بەرگەندەي، كوز توقتاتىپ قاراتپايتىنداي كورىندى. تالما بەلىن بۇرالتا تۇرەگەلىپ بارىپ، شكابىنان شامپان العاندا كەرەمەتتەرى تاعى دا وتتاي باسىلدى كوزىمە. «كەرەمەتتەرى» دەيتىن سەبەبىم، سىرت جاق ءمۇسىنى تۇپ-تۋرا ماقپالدىڭ تۇلعاسىنان اۋمايدى ەكەن. جۇقا شۇعادان تىگىلگەن شاق قانا قيمالى بەلدەمشە سول ۇقساستىعىن ايقىن ايگىلەپ تۇر: جازىق جايالى كەڭ مىقىن، بۇراتىلعان اش بەل، ايىرىم قۇيىلعان كۇمىستەي ويىق قىلتا، توق بالتىر، كەرمە يىق - ءبارى دە بۇرىن ءوزىم كورگەندەي، ساعىنىشتى ءمۇسىن.
ەستەتيكانىڭ سيقىرلى پەرىشتەسى كوزىمدى قانشالىق تارتسا دا، كۇلاننان ۇرلاپ، ىنساپپەن عانا قاراپ قويىپ وتىر ەدىم، شامپان بوتەلكەسىن اشۋ مىندەتى ماعان تاپسىرىلدى. ءۇش ىدىسقا تولتىرا-تولتىرا قۇيىپ، ەكى جەسىردىڭ الدىنا قويا اسىقتىردىم:
- قانە، تەزىرەك تارتىپ جىبەرەلىك! - دەگەنىمدە، كۇلان كۇلىپ جىبەردى:
- نەعۇرلىم تەزىرەك تارتىڭدار! - كۇلاننىڭ بۇل كۇلكىسىنەن ءنازيپا ماعىنا ىزدەي كۇلىمسىرەدى دە، ءىشىپ الىپ، بوتەلكەنى ءوزى الىپ قۇيدى:
- ارەڭ كەلگەن بيعاڭ مەن اپكەم بۇيىرىپ وتىرعاندا مەنىڭ تارتپايتىن لاجىم قايسى، ال، تارتتىق! - ءنازيپا قوناق ىدىستارىنا قاعىستىرىپ جىبەرىپ جۇتا سالا ىممەن قۋزادى ءبىزدى.
- ال، كۇلاش، - دەدىم مەن. - ەندى ەكەۋمىز تەزدەتىپ تارتپاساق بولماي قالدى!
- ەندى ەكەۋىڭ تارتا بەرىڭدەر، مەنىڭ ماس بولماي قايتۋىم كەرەك! - دەپ كۇرسىندى كۇلان. - بۇگىن ءبىزدىڭ ۇيگە قايىندارىم كەلەمىز دەپتى. ولارعا اۋقان ەرە كەلۋى مۇمكىن. بيعاش بۇگىن وسىندا بولسىن!
ءنازيپا ويلانباي-اق رازىلىق ءبىلدىردى قونىپ قالۋىما. بىراق، قىزعىش تارتا جاۋاپ قاتتى:
- يە، بۇل دا ءوز ءۇيى عوي. ول ۇيگە جات ادامدار كەلگەن بولسا، بۇگىن وسىندا بولسىن!
- بۇل ءۇي باقىلاۋ استىندا ەكەندىگىن ەستيمىن، - دەپ قونباۋدىڭ سىلتاۋىن مەن دە تابا قويدىم. - «كۇلان مەن ىبىرايدىڭ اعاسى» كەلگەنىن ءبارى ەستىپ ءجۇر. مەنىڭ ول ۇيدەن كورىنۋىم عاجاپتانارلىق ماسەلە ەمەس. ال، ويلارىندا جوقتا بۇل ۇيدەن كوزگە تۇسسەم، قاتتى تەرگەلەمىز. ايتار سىلتاۋىمىز جوق. نازىكەشكە ۇيات كەلتىرگىم كەلمەيدى، قايتقانىم دۇرىس!
- باقىلاۋشىلار تۇندە بۇل ۇيگە كىرمەيتىن! - قىزارا سويلەدى ءنازيپا. - ءسىزدىڭ قولعا ءتۇسۋ حاۋپىڭىزگە قاراعاندا ماعان كەلەتىن ۇيات ەشتەڭە ەمەس!
- «اناۋ نازاربەكتىڭ» بۇرىن تانىسپايتىن ءنازيپانىڭ ۇيىنەن شىعۋى، مەنى ءيىسشىل اۋقاننىڭ ۇلكەن تەرگەۋىنە تۇسىرەدى، نازىكەش، كەشىر كۇلانمەن بىرگە قايتىپ بارايىن!
- ولاي بولسا، ءوزىڭىز ءبىل! - دەپ ءنازيپا ءوز ەركىمە سالعان سوڭ كۇلانعا ەرە جونەلدىم. بىلاي شىعا بەرە كۇلان بىلەگىمنەن شىمشىپ الىپ، كۇبىرلەدى:
- سەن ءۇشىن ءوزىم سويلەسىپ، ونى كوندىرىپ، يلىكتىرىپ قويعانمىن. وسىنداي ايەل تۇرعاندا... كەمپىردىڭ قاسىندا نەڭ بار؟ «ارەڭ كەلگەن بيعاڭ مەن اپكەم بۇيىرىپ وتىرعاندا مەنىڭ تارتپايتىن لاجىم قايسى!» دەپ قۇلشىنعانى كونگەنى ەمەي نە! «ءسىزدىڭ قولعا ءتۇسىپ قالۋ قاۋپىڭىزگە قاراعاندا ماعان كەلەتىن ۇيات ەشتەڭە ەمەس!» دەگەنى، ءتىپتى، قۇرباندىعىڭ بولايىن دەگەنى ەمەس پە! بۇدان ەندى تارتىنۋدى قوي، بيعاش!
- مەنى ايەل كورمەگەن بالا دەپ تاربيەلەيسىڭ بە، كۇلاش؟ - مەن كۇلىپ جىبەرگەندە ول تومەن قاراپ كوز جاسىن توگىپ جىبەردى. - ءنازيپانىڭ قاسىنا جاتپادى دەپ جىلاپ كەلەمىسىڭ ءوزىڭ؟
- ەكەۋمىزدى وسىنداي سوزگە كەلتىرگەن تاعدىرعا جىلايمىن دا!.. ءنازيپادان نە ءمىن تاپتىڭ؟
- وندا ءمىن جوق، سىرتىنان ءىشى كورىنىپ تۇراتىن گاۋھارداي ايەل!..
- ولاي بولسا، وزىڭە باقا عانا قاجەت بولعانى ما؟ - ساقىلداپ كۇلدى كۇلان. قاراڭعى كوشەمەن جاسىرىنىپ كەلە جاتقانىمىزدى ەسكەرتىپ كۇلكىدەن سىلكىلەپ توقتاتتىم دا، ونىڭ ءوزى ءيىسمايلاپ بەرگەن قول ورامالىن الىپ، كوز جاسى قولىما تامدى. تاعى دا ءسۇرتىپ تاستاپ، بەتىنەن شىمشىپ قالدىم. ونىما قارسىلىق بىلدىرمەگەن سوڭ قۇشاقتاپ تارتىپ، ءسۇيىپ الماق بولعانىمدا سەرپىپ تاستادى.
- مەنەن اۋلاق بول، سەنەن كورى ماعان بۇلت جاقىن! - ءۇنىنىڭ قاتقىل شىققانىن ەستىگەنىم وسى ەدى.
- مەنى راس جاقتىرمايمىسىڭ ءوزىڭ؟ - دەپ مەن دە رەسمي سۇرادىم.
- جاقتىرمايمىن!
ارالىق تاستاپ، ءسال الىستاي ءجۇرىپ ەدىم. ءوزى جاقىنداپ، قولتىقتاي اياڭدادى.
- راس ايتام! - دەدى سونسوڭ. - مەن ەجەلدەن جارىڭ ەمەس، دوسىڭمىن. دوسىڭ بولىپ قانا وتەمىن!
مۇنان سوڭ سويلەسپەي، ءۇنسىز قولتىقتاسىپ جەتتىك ۇيگە. بالالاردىڭ دايىنداپ قويعان شايىن ءىشىپ، تاعى دا قاتارلاسا جاتتىق. ۇيىقتاعانىمىزدا تابىسا قوياتىن قولدارىمىز دا جاقىنداسپاپتى. كۇلان قىزمەتكە كەتەتىن بالالارىن جونەلتىپ، كىشكەنە جيەنىن جۋىندىرىپ، كيىندىرىپ الىپ كىرگەنىندە وياندىم.
- تۇرا عوي، بيعاش، شاي ىشەلىك! - دەدى. كيىنىپ تۇرىسىممەن كۇندەگى ادەتىنشە ورنىمدى جيىستىردى دا، قولىما سۋ قۇيىپ جۋىندىرىپ، ورامال ۇستاتتى. كىربەڭ قاباقتاۋ كورىندى كوزىمە. داستارقاندى تورگە جاساپ، شاي قۇيدى. ارامىزداعى كىشكەنە قىزدىڭ سوزىنە بىرگە كۇلگەنىمىز بولماسا مەن دە بەيجاي ەدىم.
كەشە كەشتەگى جاسانعان قالپىمەن جايناپ ءنازيپا كىرىپ كەلگەندە، ەكەۋمىز دە اشىلا قالدىق.
- كەلە عوي، كەلە عوي، نازىكەش! - ورنىمنان ىتىپ تۇرەگەلگەنىمدە ەكى جەسىر قاتار كۇلدى. قولىنان تارتىپ اكەلىپ، ءوزىمنىڭ ءتور جاعىما زورلاپ وتىرعىزدىم. ءنازيپا بەلدەمشە كويلەگىنىڭ ەتەگى تارلىعىنان جايسىزدانعانداي، قىزعىش تارتا ءبىر جامباستاپ، مەن جاققا قيسايا وتىردى.
- تۇندە بۇل ۇيگە ءتىنتۋشى كىردى مە؟ - دەپ سۇرادى كۇلاننان.
- جوق! - كۇلان وعان اڭىرا قارادى.
- ولاي بولسا، اعانىڭ ءبىزدىڭ ۇيگە قونباي قايتۋى وتە دۇرىس بولىپتى!.. ءتۇن ورتاسىنا تامان ەسىك شاقىلداتىپ وياتتى مەنى. قىزىم شوشىپ ويانىپ مەنىڭ ىرگە جاعىما كىرىپ الدى. «نۇپوس[1] تەكسەرەمىز» دەدى سىرتتاعىلار. شىراق جاعىپ تۇرەگەلىپ، ەسىك اشىپ بەرىپ ەدىم. ساناق كىنەشكەمدى سۇراپ الىپ كوردى دە ستولعا تاستاي سالىپ، جۇك ارتىنا، ءۇي بۇرىشتارىنا، ستول استىنا دەيىن ءۇڭىلىپ قاراپ شىقتى. اۋىز ءۇيدى دە قالتارىس قالدىرماي تەكسەردى دە، شىعىپ جۇرە بەردى. تۇرلەرىن بۇزىپ العان با، مەن تانىمايتىن ءۇش سارى كيىمدى، حانزۋ سياقتى!
- ءبىزدىڭ بارعانىمىزدى اۋقان ءبىلىپ قويعان ەكەن عوي! - دەپ كۇلان ماعان ۇدىرەيە قاراعاندا، ءنازيپا سويلەپ كەتتى:
- جالپىلىق تەكسەرۋ جۇرگىزىلمەگەنىن قوشنالاردان سۇراپ ءبىلدىم. باسقا ۇيلەرگە كىرمەپتى. اۋقاننىڭ عانا ءىسى، «كۇلاننىڭ ۇيىنە كەلگەن كىم؟» دەپ اركىمنەن سۇراستىرىپ جۇرگەن كورىنەدى! - ءبىر شىنى شايدى اسىعا ىشكەن ءنازيپا كۇلانعا ىمداي تۇرەگەلىپ، تەرەزە جاق بۇرىشتاعى ورىندىققا بارىپ وتىردى. كۇلان قاسىنا بارىپ وتىرىسىمەن سىبىرلاسا كەتتى ەكەۋى.
- مەنى جاسىراسىڭدار ما؟ - جىميا قارادىم.
- قامسىز بولىڭىز، اعا! - ءنازيپا جىميا قارادى ماعان. - ءسىزدى ەشكىمگە بەرە قويماسپىز، الاڭ بولماڭىز!
ەكەۋى ءبىر-بىرىنە كەزەك سىبىرلاپ، نەداۋىر سويلەسىپ الدى. ءبىر سوزدەرىنەن «قويشى اپكەتاي!» دەپ ءنازيپانىڭ قىزارا قالعانىن عانا بايقادىم. بەتىن الاقانىمەن ءبىر باسىپ، كۇلاننىڭ كەيىنگى سوزىنە مويىنسال بولعانداي باس يزەسە دە، تومسارىپ، ويلانىپ قالدى. ونان سوڭعى سوزدەرى باسقا تاقىرىپقا اۋىسقاندىعىن دا بايقادىم. سىبىرلاسا كۇرسىنىسە بەردى. كوپ سويلەگەنى ءنازيپا بولدى. جايسىز حابار ەستىگەن سياقتى، وڭدەرى سۇرلانا ءتۇستى. «سودان ءتۇنى بويى ۇيىقتاي الماي شىقتىم!» دەپ كۇبىرلەدى سوڭىندا ءنازيپا.
دانىشپان تەرگەۋشىم، «قىلمىستىنىڭ ارتى قۋىس» بولاتىندىعىن وزىڭىزگە بۇرىن-اق مالىمدەپ ەدىم عوي. ال، مىنا التىن جەسىرلەرىمنىڭ ارتى ءتىپتى قاتەرلى قۋىس ەكەندىگىندە ءسوز بار ما. ەركەكتەرىن ءولتىرىپ، ەرەكشە قاتەرلىگە اينالدىرىپ وتىرعان سىزدەردىڭ ارتتارىڭىز وزدەرىنىكىنەن الدەقايدا قاتەرلى قۋىس ەكەندىگىن ەسكەرىپ، قالتىراي قوپاقتايدى. جويداقسىز ۇڭگىرلەرىڭىزدەن الدەنەلەرىڭىزدى توگىپ باستىرىپ تاستار ما ەكەن دەپ قورقادى. بۇل جەسىرلەردىڭ قۋىستارىن ەتەكتەرىڭىزبەن جابا الماي وتىرعاندارىڭىزدا مىنا بەيمالىم قوناقتان قىزعانىپ، سونداي سويقان تۋدىراتىندىقتارىڭىز راس قوي! ال، بۇل قوناقتىڭ قىلمىس جيداشىسى بولىپ جەتىلىپ العان بيعابىلدىڭ ءدال ءوزى ەكەندىگىن سەزسەڭىزدەر، ءتىپتى، ىشەك-قارىندارىڭىزدى قوسا توگۋدەن ايانارسىزدار ما. ساسقالاقتاعان شاقتارىڭىزدا «دۇنيە مۇلدە مالاماتان بولىپ كەتتى»[2] دەپ ساسىتا سالماۋشى ما ەدىڭىزدەر!
(جالعاسى بار)
«Abai.kz»
[1] نۇپۇس - ساناق (جان سانى). ادام سانىن تەكسەرۋ تىزىمدىگى.
[2] ماۋزىدۇڭ ءسوزى.
