Tayauda Mәjilis deputaty Darigha Nazarbaeva kópting oiynda jýrgen   mәselelerding biri - azyq-týlikting qymbatshylyghy men salynyp jatqan túrghyn ýilerdin  qarapayym el ýshin qol jetimsizdigi turaly sóz qozghady. Eldi  bedeldi deputattyng kókeytesti mәselelerge der kezinde kónil bólgeni quantady.

Tayauda Mәjilis deputaty Darigha Nazarbaeva kópting oiynda jýrgen   mәselelerding biri - azyq-týlikting qymbatshylyghy men salynyp jatqan túrghyn ýilerdin  qarapayym el ýshin qol jetimsizdigi turaly sóz qozghady. Eldi  bedeldi deputattyng kókeytesti mәselelerge der kezinde kónil bólgeni quantady.

Bizding ekonomikamyz naryqtyq qoghamda damyp kele jatqany ras. Naryqta bagha súranysqa oray qalyptasuy zandy, biraq, naryq zandylyghynda  qaybir uaqyttarda elding әleumettik materialdyq dengeyi eskerilip, baghany memleket tarapynan rettep otyru qarastyrylghan. Osy túrghydan kelgende, bizdegi  baghalardyng ósuin baqylaytyn Tabighy monopoliyany retteu Agenttigi óz mindetin memlekettik túrghyda atqarudy úmytqan tәrizdi. Bir jarym jyldan beri elimizdegi monopolistik túlghalar azyq-týlik pen túrmysta qoldanylatyn zattardyng baghasyn ay sayyn esh kedergisiz ósirip otyrghandyghyn baspasóz betterindegi esepterden bayqaugha bolady. Elektr energiyasy, su, gaz jәne jylytu baghalarynynda songhy jarty jyldyng ishinde eki ret ósirilgeni belgili. Energiya kózderining baghasynyng kóteriluining esh zandylyqqa syimaytyndyghy, ol tek monopolisterding paydasyn ósiru ýshin istelip jatqandyghyn bilikti ekonomister aityp ta jatyr. Biraq olardyng pikirin eskerip jatqan adam taghy joq. Ertede Europanyng bir bilikti ekonomiysi «Eki ese payda tapqan biznes - óte jaqsy biznes» dep  aytqan eken. Al, bizde kerisinshe, әrbir kәsipker nemese monopolist myng ese payda tabugha tyrysady. Búl anyghyn aitqanda, eldi tonaudyng janama bir týri.

Bizdegi qalyptasqan  ekonomikagha prizmanyng basqa bir búryshynan qaraghanda, mynanday qyzyq faktini kóruge bolady. Basqa eldermen salystyrghanda,  Qazaqstan   әlemdegi eng qymbat azyq týlikterdi, dәri-dәrmekterdi jәne túrmystyq zattardy qoldanushy  el eken. Óitkeni, Qazaqstangha azyq-týlikting 80  payyzy, dәrilerding 85 payyzy, túrmystyq zattardyng 90 payyzy syrttan әkelinedi. Jәne olargha  keden salyghy men jetkizilu qúnyn qosqanda, Europadaghy, Reseydegi nemese Qytaydaghy baghagha qaraghanda, bir jarym ne eki  ese artyq bolyp shyghady. Olardy  tútynushylardyng kópshiligi bizdegi  memlekettik qyzmetkerlerding tómengi buyny, júmysshylar, zeynetkeler,bylaysha aitqanda, qarapayym halyq. Al, olardyng ailyq tabysy europalyqtardan bes-alty ese, reseylikterden eki ese tómen. Osydan qarap-aq, naryq ekonomikasyndada baghany memleket tarapynan rettep otyru qajettigi kórinedi. Óitkeni, Ata zanymyzda halyqtyng әleumettik jaghdayyna memleket tarapynan kónil bólu qarastyrylghan. Al, búl mәseleni әlemdik dengeyde qarastyratyn bolsaq, kapitalistik qoghamda ómir sýrip otyrghan  Europanyng damyghan barlyq elderinde halqynyng qarapayym bóligining (qyzmetkerlerdin, júmysshylardyn, zeynetkerlerding jәne júmyssyzdardyn) әleumettik materialdyq jaghdayy óte  jaqsy qamtamasyz etilgen. Yaghni, olardyng  aylyq enbek tabysy  ailyq azyq-týligin, túrghyn ýy tólemin jәne basqada túrmystyq qajettiligin tolyq óteui eseptelgen.Tipti keybir damyghan Europa  elderi baylar men qarapayym enbek adamdarynyng tabystarynyn  ara aiyrmashylyghyn azaytu ýshin sayasy jәne ekonomikalyq qadamdargha baruda.  Al, bizde bәri kerisinshe, ortasha enbek adamynyn  ailyq tabysy otbasynyng azyq-týligining qamtamasyz eteyin dese, ýilerining jyluy men jaryghyna aqshasy jetpey jatady. Balalaryn oqytudy bylay qoyghanda, kiyimderin alyp beruding ózi olargha mún. Sondyqtan, azyq-týliktin, túrmysta qoldanylatyn basqada zattardyng baghalarynyn  apta sayyn, ay sayyn ósuine negizsiz jol berip,  «Biz kapitalistik qoghamgha ótip bara jatyrmyz, memleketke iyek artudy  qoyyndar» dep halyqtyng eki býiirinen qysa beruding jóni bola ma?

Ertede elimizdi jaylaghan ashtyq kezinde bir uys altyndy bir uys bidaygha aiyrbastay almaghan bir bay  «Altyn-kýmis tas eken, arpa-biday as eken» dep aitqan eken. Qúday onday zamandy basqa bermesin, biraq azyq-týlik qashanda as arqauy, jalpy halyqty sapaly azyq-týlikpen qamtamasyz etu memleketting strategiyalyqta, taktikalyq sayasatynyng negizi. Sondyqtan, halyqtyng әl auqatyn esepke almay, monopolisterding talabyn qoldap, azyq -týlikting baghasyn jii ósiru, memleket tarapynan  kóregendik bolmas.Sózimiz dәleldi bolu ýshin azyq-týlik baghalarynyng ósimin mysalgha alayyq. Olar songhy bir jyldyng ishinde (osy uaqyttyng ishinde nannan basqa  azyq-týlik baghalary ay sayyn 9-10 payyzgha deyin ósip otyrdy) eki esege juyq ósti. Mәselen, etting kelisin 2011 jyly 800-900 tengege alugha bolatyn edi, qazirgi etting bir kelisining baghasy1500-2500  tenge aralyghynda túraqtaghan. Al, halyq eng kóp tútynatyn sýtting     1 litrining baghasy  285 tenge. Búl sýtting maylylyghy 3-aq payyz. Qalghany su men basqaday qosyndy. Qytay men Reseyden әkelinetin osy sýtterding basym bóligi jasandy úntaqtan jasalynghan, osynyng bәrin esepke alghanda әlgi bir litr sýtting qúny jogharyda kórsetilgen somagha túrmaytynyna kóziniz jetedi.Bir qyzyghy, osy  jerde salystyrmaly týrde aitsaq, Reseyding zeynetkeri bir litr tabighy sýtke zeynetaqysynyng 0,1 payyzyn júmsasa, qazaqstandyq zeynetker  ( Reseyding zeynetaqysynan eki ese tómen) bir litr sýtke odan eki-ýsh ese kóp tóleydi eken. Reseyden әkelinetin, «tabighy siyr  sýti mayy» degen jarnamasy bar maydyng  200 gramy ótken jyly 185 tenge bolsa, qazir 285 tenge túrady. Al, ózimizde shygharylatyn «Preziydent» degen may bar. Onyng negizgi qúramy margariyn. Biraq baghasy Reseyden әkelingen  tabighy maymen ten. Sonday -aq, tabighy etten góri, kóptegen jasandy qosyndylary bar shújyqtardyng qatary kóbeygen jәne olardyng satylym baghasy  tabighy shújyqtardyng qúnynan birde- bir kem emes. Mine, bizdegi bagha keregharlyghy degen osy. Ózimizding elde jasalatyn susyndar turaly taghy bir  bir qyzyq derekterdi keltire ketuge bolady,.Mәselen, «Buratino»  degen susyn bar, búl sonau Kenes  zamany kezeninen belgili susyn, sapasy kónil tolatynday.Onyng qazirgi dýkenderdegi satylym baghalaryda  80-100 tenge aralyghynda. Búl tózimdi bagha. Kerisinshe, songhy jyldary «energetikalyq susyndar» degender qaptap ketti. Attary da әrtýrli, sonysyna oray janaghy «Buratinodan» eki ýsh ese qymbat, 180-nen 300 tenge aralyghynda. Mamandardyng aituy boyynsha búl «energetikalyq susyndardyn» qúramynda adam boyyna ziyandy qospalar kóp. Baghasynyng qymbattyghyna qaramastan, osy  energetikalyq susyndardy jastar óte kóp paydalanady.

«Óz ýiim, óleng tósegim» degendey, adam ómirinde túrghyn ýiding manyzy zor. Almaty ,Astana tәrizdi  ýlken qalalargha qonys audarghan qazaqtardyng múny da, armany da jeke ýy alu ne ýy salu edi. Kóptegen adamdardyng sol armandarynyng kókjiyegi alystap ketken tәrizdi. Býgingi kýni qúrylys materialdarynyng qúny eki-ýsh ese ósken. Sonyng saldarynan elimizding ýlken qalalaryndaghy ýiler men  pәterlerding qúny shetelding megapolisterindegi  ýiler men pәterlerding baghasyna tenesip, keyde asyp ketedi. Jalpy,  Europadaghy kóptegen elderdegi ýilerding baghasy bizdegiden kóp arzan eken. Tayauda ózimizding bir baspasózde bir qazaqstandyqtyng Fransiyadan bar bolghany jeti myng dollargha ýlken jeri bar, ýlken ýy satyp alghany turaly habar berdi. Sonday aq, Meksikada barlyghy ýsh myng dollargha  ýiding tútas syrtqy qúrylymyn fundamentke bir-aq kýnde otyrghyzyp beredi eken. Kurortymen anyz bolghan Bolgariyada ýiding qúny bizden eki-ýsh ese arzan kórinedi. Al, bizdegi, yaghny Qazaqstandaghy jana salynghan ýiler men pәterlerding  qúny aspandap ketti, oghan qiyalynyz ghana jetetin boldy. Al, sapasyna keletin  bolsaq, búl endi aityp tauysa almaytyn jyr bolyp kele jatyr. Sonyng bir mysaly, Qaraghandy qalasyndaghy Besobada salynghan ýiler, salynyp bitkennen keyin qúlap qaldy. Al, Almaty tәrizdi jer silkinisi bolyp túratyn aimaqta salynghan ýiler men pәterlerding «sapasy qanday» eken degen súraq júrttyng kókeyinde ýnemi jýredi. Osydan birer jyl búryn «Qúlager»tәrizdi  shaghyn audandardaghy paydalanugha berilgen ýilerding sapasyzdyghy әkimshilikting de, júrttyng da qúlaghyn sarsytqan. Astanadada jana paydalanugha berilgen birneshe ýiding sapasy әli kýnge deyin dau tudyryp jatyr. Sondyqtan «janadan paydalanugha beriletin ýiler, pәterler nege sapasyz» degen súraq kezinde talay tiyisti jerine aitylghan. Sodan búl mәsele parlamentkede jetken. Onda Mәjilis deputaty qazirgi qúrylysta Qytaydyng sapasyz qúrylys materialdary qoldanatynyn dәleldep berip edi. Sonymen, bizde ýlken qalalarda  paydalanugha berilgen kóptegen ýilerding sapasy óte nashar. Soghan qaramastan, bizdegi ýilerding baghasy óte joghary. Olardyng baghasynyng jogharylyghy sonday, ortasha eseppen 100 myng tenge ailyq alatyn jastar ipotekamen pәter alugha qoly jetpey jatyr.

Ýilerding baghasy «nege qymbat» degen súraqqa  qúrylys úiymdarynyng iyeleri «qúrylys materialdary syrttan әkelinedi» dep uәj aituda.  Solay bola túra, olardyng qúrylys saludan tapqan paydalary iyelerining Dubaydan qymbat ýiler satyp alyp, qúny jarty million túratyn kólikpen sayran salugha mýmkindik berude. Mine, bizding elimizdegi bizneste osynday qayshylyqtar bar.

Qazaqstandaghy halyqtyng 50 payyzyna juyghy densaulyghyna baylanysty dәri-dәrmekke jýginedi. Al, bizding dәrihanalardaghy dәrilerding 90 payyzy syrttan tasylynatyndyqtan  әlemdegi eng qymbat dәriler dep aitugha bolady jәne olar әr qalada týrli baghamen satylady eken. Mәselen, qarapayym bir dәrini Astanada 327 tengege alugha bolatyn bolsa, ony Almatyda   500 tengege satyp alasyz. Yaghni, dәrilerding belgili bir dengeyde belgilengen baghasy joq. Kim qalay satam desede soghan erikti kórinedi. Osydan 20-30 jyl búryn buyn auruyn basugha arnalghan may satylatyn edi. Ol terini qyzdyryp, kәdimgidey aurudyng betin qayyratyn. Qúny shamamen qazirgi 100 tengedey bolatyn. Qazir osynday maylar týrli elderden әkelinetin bolghan, emdik qasiyetteri janaghy Kenes zamanyndaghy maylardyng qasiyetinen tómen, biraq olar keremet jarnamalanady, sondyqtanda olardyng baghalary 2000 tengege  jetip jyghylady. Búl ber jaghy, dәrihanalarda adamnyng materialdyq jaghdayy týgili, qiyaly jetpeytin óte qymbat basqada  dәriler bar eken. Ayta ketetin bir nәrse,  dәri-dәrmekterding jarnamalanuyna zanmen tyiym salynuy qajet. Eger bizde dәri-dәrmekterding jarnamalanuy turaly zang bolmaghan jaghdayda, ony Mәjilisting talqygha saluy qajet-aq. Jalpy dәri-dәrmekterding shetelden kóptep әkelinui, olardyng satylym baghasynyng memleket tarapynan jetkilikti qadaghalanbauy,  qarapayym halyqtyng qoly jete bermeytin baghalardyng tuyndauyna әkep soghyp otyr.

Búl maqalada halyq kóp tútynatyn kiyimderding baghalary turaly da taldap ketuge bolar edi, biraq   múndada jogharyda aitylghan jaghday qalyptasqan. Keden odaghy qúrylghannan keyin Qytaydan әkelinetin kiyimder men tauarlardyng kólemi edәuir qysqaryp, bazarlarda kiyim men tauarlardyng baghasy shamamen eki jarym ese ósken.  Basqany bylay qoyghanda, on jyl ministe bolghan eski avtomәshiynelerding ózi qymbattap ketken. Sóitip, qymbatshylyq qanatyn keng jayyp barady. Oghan toqtau salatyn QR Tabighy monopoliyany retteu Agenttigining qayrany joq tәrizdi. Sózding toq eterin aitqanda,   eng tómengi kýn kóris  dengeyi (17 myng 500 tenge)  men  qymbatshylyqtyng arasy tym alshaqtap ketti. Ekonomisterding taldauyna qaraghanda, ótken jyly azyq-týlik pen tauarlardyng baghasynyn  ay sayyn  ósuine jol berilgendikten, eng tómengi kýnkóris dengeyi 40 myng tengege deyin ósiriluin qajet etedi.

Abai.kz