تاياۋدا ءماجىلىس دەپۋتاتى داريعا نازارباەۆا كوپتىڭ ويىندا جۇرگەن   ماسەلەلەردىڭ ءبىرى - ازىق-تۇلىكتىڭ قىمباتشىلىعى مەن سالىنىپ جاتقان تۇرعىن ۇيلەردىڭ  قاراپايىم ەل ءۇشىن قول جەتىمسىزدىگى تۋرالى ءسوز قوزعادى. ەلدى  بەدەلدى دەپۋتاتتىڭ كوكەيتەستى ماسەلەلەرگە دەر كەزىندە كوڭىل بولگەنى قۋانتادى.

تاياۋدا ءماجىلىس دەپۋتاتى داريعا نازارباەۆا كوپتىڭ ويىندا جۇرگەن   ماسەلەلەردىڭ ءبىرى - ازىق-تۇلىكتىڭ قىمباتشىلىعى مەن سالىنىپ جاتقان تۇرعىن ۇيلەردىڭ  قاراپايىم ەل ءۇشىن قول جەتىمسىزدىگى تۋرالى ءسوز قوزعادى. ەلدى  بەدەلدى دەپۋتاتتىڭ كوكەيتەستى ماسەلەلەرگە دەر كەزىندە كوڭىل بولگەنى قۋانتادى.

ءبىزدىڭ ەكونوميكامىز نارىقتىق قوعامدا دامىپ كەلە جاتقانى راس. نارىقتا باعا سۇرانىسقا وراي قالىپتاسۋى زاڭدى، بىراق، نارىق زاڭدىلىعىندا  قايبىر ۋاقىتتاردا ەلدىڭ الەۋمەتتىك ماتەريالدىق دەڭگەيى ەسكەرىلىپ، باعانى مەملەكەت تاراپىنان رەتتەپ وتىرۋ قاراستىرىلعان. وسى تۇرعىدان كەلگەندە، بىزدەگى  باعالاردىڭ ءوسۋىن باقىلايتىن تابيعي مونوپوليانى رەتتەۋ اگەنتتىگى ءوز مىندەتىن مەملەكەتتىك تۇرعىدا اتقارۋدى ۇمىتقان ءتارىزدى. ءبىر جارىم جىلدان بەرى ەلىمىزدەگى مونوپوليستىك تۇلعالار ازىق-تۇلىك پەن تۇرمىستا قولدانىلاتىن زاتتاردىڭ باعاسىن اي سايىن ەش كەدەرگىسىز ءوسىرىپ وتىرعاندىعىن ءباسپاسوز بەتتەرىندەگى ەسەپتەردەن بايقاۋعا بولادى. ەلەكتر ەنەرگياسى، سۋ، گاز جانە جىلىتۋ باعالارىنىڭدا سوڭعى جارتى جىلدىڭ ىشىندە ەكى رەت وسىرىلگەنى بەلگىلى. ەنەرگيا كوزدەرىنىڭ باعاسىنىڭ كوتەرىلۋىنىڭ ەش زاڭدىلىققا سىيمايتىندىعى، ول تەك مونوپوليستەردىڭ پايداسىن ءوسىرۋ ءۇشىن ىستەلىپ جاتقاندىعىن بىلىكتى ەكونوميستەر ايتىپ تا جاتىر. بىراق ولاردىڭ پىكىرىن ەسكەرىپ جاتقان ادام تاعى جوق. ەرتەدە ەۋروپانىڭ ءبىر بىلىكتى ەكونوميسى «ەكى ەسە پايدا تاپقان بيزنەس - وتە جاقسى بيزنەس» دەپ  ايتقان ەكەن. ال، بىزدە كەرىسىنشە، ءاربىر كاسىپكەر نەمەسە مونوپوليست مىڭ ەسە پايدا تابۋعا تىرىسادى. بۇل انىعىن ايتقاندا، ەلدى توناۋدىڭ جاناما ءبىر ءتۇرى.

بىزدەگى قالىپتاسقان  ەكونوميكاعا پريزمانىڭ باسقا ءبىر بۇرىشىنان قاراعاندا، مىنانداي قىزىق فاكتىنى كورۋگە بولادى. باسقا ەلدەرمەن سالىستىرعاندا،  قازاقستان   الەمدەگى ەڭ قىمبات ازىق تۇلىكتەردى، ءدارى-دارمەكتەردى جانە تۇرمىستىق زاتتاردى قولدانۋشى  ەل ەكەن. ويتكەنى، قازاقستانعا ازىق-تۇلىكتىڭ 80  پايىزى، دارىلەردىڭ 85 پايىزى، تۇرمىستىق زاتتاردىڭ 90 پايىزى سىرتتان اكەلىنەدى. جانە ولارعا  كەدەن سالىعى مەن جەتكىزىلۋ قۇنىن قوسقاندا، ەۋروپاداعى، رەسەيدەگى نەمەسە قىتايداعى باعاعا قاراعاندا، ءبىر جارىم نە ەكى  ەسە ارتىق بولىپ شىعادى. ولاردى  تۇتىنۋشىلاردىڭ كوپشىلىگى بىزدەگى  مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ تومەنگى بۋىنى، جۇمىسشىلار، زەينەتكەلەر،بىلايشا ايتقاندا، قاراپايىم حالىق. ال، ولاردىڭ ايلىق تابىسى ەۋروپالىقتاردان بەس-التى ەسە، رەسەيلىكتەردەن ەكى ەسە تومەن. وسىدان قاراپ-اق، نارىق ەكونوميكاسىندادا باعانى مەملەكەت تاراپىنان رەتتەپ وتىرۋ قاجەتتىگى كورىنەدى. ويتكەنى، اتا زاڭىمىزدا حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىنا مەملەكەت تاراپىنان كوڭىل ءبولۋ قاراستىرىلعان. ال، بۇل ماسەلەنى الەمدىك دەڭگەيدە قاراستىراتىن بولساق، كاپيتاليستىك قوعامدا ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان  ەۋروپانىڭ دامىعان بارلىق ەلدەرىندە حالقىنىڭ قاراپايىم بولىگىنىڭ (قىزمەتكەرلەردىڭ، جۇمىسشىلاردىڭ، زەينەتكەرلەردىڭ جانە جۇمىسسىزداردىڭ) الەۋمەتتىك ماتەريالدىق جاعدايى وتە  جاقسى قامتاماسىز ەتىلگەن. ياعني، ولاردىڭ  ايلىق ەڭبەك تابىسى  ايلىق ازىق-تۇلىگىن، تۇرعىن ءۇي تولەمىن جانە باسقادا تۇرمىستىق قاجەتتىلىگىن تولىق وتەۋى ەسەپتەلگەن.ءتىپتى كەيبىر دامىعان ەۋروپا  ەلدەرى بايلار مەن قاراپايىم ەڭبەك ادامدارىنىڭ تابىستارىنىڭ  ارا ايىرماشىلىعىن ازايتۋ ءۇشىن ساياسي جانە ەكونوميكالىق قادامدارعا بارۋدا.  ال، بىزدە ءبارى كەرىسىنشە، ورتاشا ەڭبەك ادامىنىڭ  ايلىق تابىسى وتباسىنىڭ ازىق-تۇلىگىنىڭ قامتاماسىز ەتەيىن دەسە، ۇيلەرىنىڭ جىلۋى مەن جارىعىنا اقشاسى جەتپەي جاتادى. بالالارىن وقىتۋدى بىلاي قويعاندا، كيىمدەرىن الىپ بەرۋدىڭ ءوزى ولارعا مۇڭ. سوندىقتان، ازىق-تۇلىكتىڭ، تۇرمىستا قولدانىلاتىن باسقادا زاتتاردىڭ باعالارىنىڭ  اپتا سايىن، اي سايىن وسۋىنە نەگىزسىز جول بەرىپ،  «ءبىز كاپيتاليستىك قوعامعا ءوتىپ بارا جاتىرمىز، مەملەكەتكە يەك ارتۋدى  قويىڭدار» دەپ حالىقتىڭ ەكى بۇيىرىنەن قىسا بەرۋدىڭ ءجونى بولا ما؟

ەرتەدە ەلىمىزدى جايلاعان اشتىق كەزىندە ءبىر ۋىس التىندى ءبىر ۋىس بيدايعا ايىرباستاي الماعان ءبىر باي  «التىن-كۇمىس تاس ەكەن، ارپا-بيداي اس ەكەن» دەپ ايتقان ەكەن. قۇداي ونداي زاماندى باسقا بەرمەسىن، بىراق ازىق-تۇلىك قاشاندا اس ارقاۋى، جالپى حالىقتى ساپالى ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتۋ مەملەكەتتىڭ ستراتەگيالىقتا، تاكتيكالىق ساياساتىنىڭ نەگىزى. سوندىقتان، حالىقتىڭ ءال اۋقاتىن ەسەپكە الماي، مونوپوليستەردىڭ تالابىن قولداپ، ازىق -تۇلىكتىڭ باعاسىن ءجيى ءوسىرۋ، مەملەكەت تاراپىنان  كورەگەندىك بولماس.ءسوزىمىز دالەلدى بولۋ ءۇشىن ازىق-تۇلىك باعالارىنىڭ ءوسىمىن مىسالعا الايىق. ولار سوڭعى ءبىر جىلدىڭ ىشىندە (وسى ۋاقىتتىڭ ىشىندە ناننان باسقا  ازىق-تۇلىك باعالارى اي سايىن 9-10 پايىزعا دەيىن ءوسىپ وتىردى) ەكى ەسەگە جۋىق ءوستى. ماسەلەن، ەتتىڭ كەلىسىن 2011 جىلى 800-900 تەڭگەگە الۋعا بولاتىن ەدى، قازىرگى ەتتىڭ ءبىر كەلىسىنىڭ باعاسى1500-2500  تەڭگە ارالىعىندا تۇراقتاعان. ال، حالىق ەڭ كوپ تۇتىناتىن ءسۇتتىڭ     1 ءليترىنىڭ باعاسى  285 تەڭگە. بۇل ءسۇتتىڭ مايلىلىعى 3-اق پايىز. قالعانى سۋ مەن باسقاداي قوسىندى. قىتاي مەن رەسەيدەن اكەلىنەتىن وسى سۇتتەردىڭ باسىم بولىگى جاساندى ۇنتاقتان جاسالىنعان، وسىنىڭ ءبارىن ەسەپكە العاندا الگى ءبىر ليتر ءسۇتتىڭ قۇنى جوعارىدا كورسەتىلگەن سوماعا تۇرمايتىنىنا كوزىڭىز جەتەدى.ءبىر قىزىعى، وسى  جەردە سالىستىرمالى تۇردە ايتساق، رەسەيدىڭ زەينەتكەرى ءبىر ليتر تابيعي سۇتكە زەينەتاقىسىنىڭ 0,1 پايىزىن جۇمساسا، قازاقستاندىق زەينەتكەر  ( رەسەيدىڭ زەينەتاقىسىنان ەكى ەسە تومەن) ءبىر ليتر سۇتكە ودان ەكى-ءۇش ەسە كوپ تولەيدى ەكەن. رەسەيدەن اكەلىنەتىن، «تابيعي سيىر  ءسۇتى مايى» دەگەن جارناماسى بار مايدىڭ  200 گرامى وتكەن جىلى 185 تەڭگە بولسا، قازىر 285 تەڭگە تۇرادى. ال، وزىمىزدە شىعارىلاتىن «پرەزيدەنت» دەگەن ماي بار. ونىڭ نەگىزگى قۇرامى مارگارين. بىراق باعاسى رەسەيدەن اكەلىنگەن  تابيعي مايمەن تەڭ. سونداي -اق، تابيعي ەتتەن گورى، كوپتەگەن جاساندى قوسىندىلارى بار شۇجىقتاردىڭ قاتارى كوبەيگەن جانە ولاردىڭ ساتىلىم باعاسى  تابيعي شۇجىقتاردىڭ قۇنىنان بىردە- ءبىر كەم ەمەس. مىنە، بىزدەگى باعا كەرەعارلىعى دەگەن وسى. ءوزىمىزدىڭ ەلدە جاسالاتىن سۋسىندار تۋرالى تاعى ءبىر  ءبىر قىزىق دەرەكتەردى كەلتىرە كەتۋگە بولادى،.ماسەلەن، «بۋراتينو»  دەگەن سۋسىن بار، بۇل سوناۋ كەڭەس  زامانى كەزەڭىنەن بەلگىلى سۋسىن، ساپاسى كوڭىل تولاتىنداي.ونىڭ قازىرگى دۇكەندەردەگى ساتىلىم باعالارىدا  80-100 تەڭگە ارالىعىندا. بۇل ءتوزىمدى باعا. كەرىسىنشە، سوڭعى جىلدارى «ەنەرگەتيكالىق سۋسىندار» دەگەندەر قاپتاپ كەتتى. اتتارى دا ءارتۇرلى، سونىسىنا وراي جاڭاعى «بۋراتينودان» ەكى ءۇش ەسە قىمبات، 180-نەن 300 تەڭگە ارالىعىندا. مامانداردىڭ ايتۋى بويىنشا بۇل «ەنەرگەتيكالىق سۋسىنداردىڭ» قۇرامىندا ادام بويىنا زياندى قوسپالار كوپ. باعاسىنىڭ قىمباتتىعىنا قاراماستان، وسى  ەنەرگەتيكالىق سۋسىنداردى جاستار وتە كوپ پايدالانادى.

«ءوز ءۇيىم، ولەڭ توسەگىم» دەگەندەي، ادام ومىرىندە تۇرعىن ءۇيدىڭ ماڭىزى زور. الماتى ،استانا ءتارىزدى  ۇلكەن قالالارعا قونىس اۋدارعان قازاقتاردىڭ مۇڭى دا، ارمانى دا جەكە ءۇي الۋ نە ءۇي سالۋ ەدى. كوپتەگەن ادامداردىڭ سول ارماندارىنىڭ كوكجيەگى الىستاپ كەتكەن ءتارىزدى. بۇگىنگى كۇنى قۇرىلىس ماتەريالدارىنىڭ قۇنى ەكى-ءۇش ەسە وسكەن. سونىڭ سالدارىنان ەلىمىزدىڭ ۇلكەن قالالارىنداعى ۇيلەر مەن  پاتەرلەردىڭ قۇنى شەتەلدىڭ مەگاپوليستەرىندەگى  ۇيلەر مەن پاتەرلەردىڭ باعاسىنا تەڭەسىپ، كەيدە اسىپ كەتەدى. جالپى،  ەۋروپاداعى كوپتەگەن ەلدەردەگى ۇيلەردىڭ باعاسى بىزدەگىدەن كوپ ارزان ەكەن. تاياۋدا ءوزىمىزدىڭ ءبىر باسپاسوزدە ءبىر قازاقستاندىقتىڭ فرانتسيادان بار بولعانى جەتى مىڭ دوللارعا ۇلكەن جەرى بار، ۇلكەن ءۇي ساتىپ العانى تۋرالى حابار بەردى. سونداي اق، مەكسيكادا بارلىعى ءۇش مىڭ دوللارعا  ءۇيدىڭ تۇتاس سىرتقى قۇرىلىمىن فۋندامەنتكە ءبىر-اق كۇندە وتىرعىزىپ بەرەدى ەكەن. كۋرورتىمەن اڭىز بولعان بولگاريادا ءۇيدىڭ قۇنى بىزدەن ەكى-ءۇش ەسە ارزان كورىنەدى. ال، بىزدەگى، ياعني قازاقستانداعى جاڭا سالىنعان ۇيلەر مەن پاتەرلەردىڭ  قۇنى اسپانداپ كەتتى، وعان قيالىڭىز عانا جەتەتىن بولدى. ال، ساپاسىنا كەلەتىن  بولساق، بۇل ەندى ايتىپ تاۋىسا المايتىن جىر بولىپ كەلە جاتىر. سونىڭ ءبىر مىسالى، قاراعاندى قالاسىنداعى بەسوبادا سالىنعان ۇيلەر، سالىنىپ بىتكەننەن كەيىن قۇلاپ قالدى. ال، الماتى ءتارىزدى جەر سىلكىنىسى بولىپ تۇراتىن ايماقتا سالىنعان ۇيلەر مەن پاتەرلەردىڭ «ساپاسى قانداي» ەكەن دەگەن سۇراق جۇرتتىڭ كوكەيىندە ۇنەمى جۇرەدى. وسىدان بىرەر جىل بۇرىن «قۇلاگەر»تارىزدى  شاعىن اۋداندارداعى پايدالانۋعا بەرىلگەن ۇيلەردىڭ ساپاسىزدىعى اكىمشىلىكتىڭ دە، جۇرتتىڭ دا قۇلاعىن سارسىتقان. استانادادا جاڭا پايدالانۋعا بەرىلگەن بىرنەشە ءۇيدىڭ ساپاسى ءالى كۇنگە دەيىن داۋ تۋدىرىپ جاتىر. سوندىقتان «جاڭادان پايدالانۋعا بەرىلەتىن ۇيلەر، پاتەرلەر نەگە ساپاسىز» دەگەن سۇراق كەزىندە تالاي ءتيىستى جەرىنە ايتىلعان. سودان بۇل ماسەلە پارلامەنتكەدە جەتكەن. وندا ءماجىلىس دەپۋتاتى قازىرگى قۇرىلىستا قىتايدىڭ ساپاسىز قۇرىلىس ماتەريالدارى قولداناتىنىن دالەلدەپ بەرىپ ەدى. سونىمەن، بىزدە ۇلكەن قالالاردا  پايدالانۋعا بەرىلگەن كوپتەگەن ۇيلەردىڭ ساپاسى وتە ناشار. سوعان قاراماستان، بىزدەگى ۇيلەردىڭ باعاسى وتە جوعارى. ولاردىڭ باعاسىنىڭ جوعارىلىعى سونداي، ورتاشا ەسەپپەن 100 مىڭ تەڭگە ايلىق الاتىن جاستار يپوتەكامەن پاتەر الۋعا قولى جەتپەي جاتىر.

ۇيلەردىڭ باعاسى «نەگە قىمبات» دەگەن سۇراققا  قۇرىلىس ۇيىمدارىنىڭ يەلەرى «قۇرىلىس ماتەريالدارى سىرتتان اكەلىنەدى» دەپ ءۋاج ايتۋدا.  سولاي بولا تۇرا، ولاردىڭ قۇرىلىس سالۋدان تاپقان پايدالارى يەلەرىنىڭ دۋبايدان قىمبات ۇيلەر ساتىپ الىپ، قۇنى جارتى ميلليون تۇراتىن كولىكپەن سايران سالۋعا مۇمكىندىك بەرۋدە. مىنە، ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگى بيزنەستە وسىنداي قايشىلىقتار بار.

قازاقستانداعى حالىقتىڭ 50 پايىزىنا جۋىعى دەنساۋلىعىنا بايلانىستى ءدارى-دارمەككە جۇگىنەدى. ال، ءبىزدىڭ دارىحانالارداعى دارىلەردىڭ 90 پايىزى سىرتتان تاسىلىناتىندىقتان  الەمدەگى ەڭ قىمبات دارىلەر دەپ ايتۋعا بولادى جانە ولار ءار قالادا ءتۇرلى باعامەن ساتىلادى ەكەن. ماسەلەن، قاراپايىم ءبىر ءدارىنى استانادا 327 تەڭگەگە الۋعا بولاتىن بولسا، ونى الماتىدا   500 تەڭگەگە ساتىپ الاسىز. ياعني، دارىلەردىڭ بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە بەلگىلەنگەن باعاسى جوق. كىم قالاي ساتام دەسەدە سوعان ەرىكتى كورىنەدى. وسىدان 20-30 جىل بۇرىن بۋىن اۋرۋىن باسۋعا ارنالعان ماي ساتىلاتىن ەدى. ول تەرىنى قىزدىرىپ، كادىمگىدەي اۋرۋدىڭ بەتىن قايىراتىن. قۇنى شامامەن قازىرگى 100 تەڭگەدەي بولاتىن. قازىر وسىنداي مايلار ءتۇرلى ەلدەردەن اكەلىنەتىن بولعان، ەمدىك قاسيەتتەرى جاڭاعى كەڭەس زامانىنداعى مايلاردىڭ قاسيەتىنەن تومەن، بىراق ولار كەرەمەت جارنامالانادى، سوندىقتاندا ولاردىڭ باعالارى 2000 تەڭگەگە  جەتىپ جىعىلادى. بۇل بەر جاعى، ءدارىحانالاردا ادامنىڭ ماتەريالدىق جاعدايى تۇگىلى، قيالى جەتپەيتىن وتە قىمبات باسقادا  دارىلەر بار ەكەن. ايتا كەتەتىن ءبىر نارسە،  ءدارى-دارمەكتەردىڭ جارنامالانۋىنا زاڭمەن تىيىم سالىنۋى قاجەت. ەگەر بىزدە ءدارى-دارمەكتەردىڭ جارنامالانۋى تۋرالى زاڭ بولماعان جاعدايدا، ونى ءماجىلىستىڭ تالقىعا سالۋى قاجەت-اق. جالپى ءدارى-دارمەكتەردىڭ شەتەلدەن كوپتەپ اكەلىنۋى، ولاردىڭ ساتىلىم باعاسىنىڭ مەملەكەت تاراپىنان جەتكىلىكتى قاداعالانباۋى،  قاراپايىم حالىقتىڭ قولى جەتە بەرمەيتىن باعالاردىڭ تۋىنداۋىنا اكەپ سوعىپ وتىر.

بۇل ماقالادا حالىق كوپ تۇتىناتىن كيىمدەردىڭ باعالارى تۋرالى دا تالداپ كەتۋگە بولار ەدى، بىراق   مۇندادا جوعارىدا ايتىلعان جاعداي قالىپتاسقان. كەدەن وداعى قۇرىلعاننان كەيىن قىتايدان اكەلىنەتىن كيىمدەر مەن تاۋارلاردىڭ كولەمى ەداۋىر قىسقارىپ، بازارلاردا كيىم مەن تاۋارلاردىڭ باعاسى شامامەن ەكى جارىم ەسە وسكەن.  باسقانى بىلاي قويعاندا، ون جىل مىنىستە بولعان ەسكى اۆتوماشينەلەردىڭ ءوزى قىمباتتاپ كەتكەن. ءسويتىپ، قىمباتشىلىق قاناتىن كەڭ جايىپ بارادى. وعان توقتاۋ سالاتىن قر تابيعي مونوپوليانى رەتتەۋ اگەنتتىگىنىڭ قايرانى جوق ءتارىزدى. ءسوزدىڭ توق ەتەرىن ايتقاندا،   ەڭ تومەنگى كۇن كورىس  دەڭگەيى (17 مىڭ 500 تەڭگە)  مەن  قىمباتشىلىقتىڭ اراسى تىم الشاقتاپ كەتتى. ەكونوميستەردىڭ تالداۋىنا قاراعاندا، وتكەن جىلى ازىق-تۇلىك پەن تاۋارلاردىڭ باعاسىنىڭ  اي سايىن  وسۋىنە جول بەرىلگەندىكتەن، ەڭ تومەنگى كۇنكورىس دەڭگەيى 40 مىڭ تەڭگەگە دەيىن ءوسىرىلۋىن قاجەت ەتەدى.

Abai.kz