«Aqyrzaman bolarda dýniyeni qara qytay qaptaydy».

Babalar sózi

 

Jaqynyna jýrgende jattay nalyp,

Jylmighan júrt jerinde qaptaydy anyq.

Qolaysyzdau qonaghyng tórge shyqty,

Ýlgirgenshe kermege at baylanyp.

Ker at baylap qazaqtyng kermesinde,

Kýn ainalyp jetkenshe keng besinge,

Aldarqatyp ruhyndy jenbesin de.

Qaraghay basyn shortan shalar degen,

Asan shal kónil aityp kelmesin de.

Búl ólendi men bes jyl búryn jazghanmyn. Týrtkisiz oy qozghalmaydy, tolqusyz óleng jazylmaydy. Respublikamyzdaghy megejindey mekirengen orys tildi bir basylymnyng bolmaghyr boljamy onsyz da kókiregimdi syzdatyp, sýiegimdi syrqyrata bastaghan syzdauyqty asha túyaghymen janshyp ótkendey tenseltip ketip edi. Sondaghy boljamynyng syqpyty mynau: «Qazaqstanda qazir bes jýz mynday qytay bar. Endi on bes jyldan keyin múndaghy qytaylardyng sany qazaqtardan әldeqayda kóp bolady». Búl ne?  Búl boljam. Demek, jan shoshytarlyq bolsa da bizding elimizde osynday boljam jasaugha negiz bar bolghany ghoy.

«Aqyrzaman bolarda dýniyeni qara qytay qaptaydy».

Babalar sózi

 

Jaqynyna jýrgende jattay nalyp,

Jylmighan júrt jerinde qaptaydy anyq.

Qolaysyzdau qonaghyng tórge shyqty,

Ýlgirgenshe kermege at baylanyp.

Ker at baylap qazaqtyng kermesinde,

Kýn ainalyp jetkenshe keng besinge,

Aldarqatyp ruhyndy jenbesin de.

Qaraghay basyn shortan shalar degen,

Asan shal kónil aityp kelmesin de.

Búl ólendi men bes jyl búryn jazghanmyn. Týrtkisiz oy qozghalmaydy, tolqusyz óleng jazylmaydy. Respublikamyzdaghy megejindey mekirengen orys tildi bir basylymnyng bolmaghyr boljamy onsyz da kókiregimdi syzdatyp, sýiegimdi syrqyrata bastaghan syzdauyqty asha túyaghymen janshyp ótkendey tenseltip ketip edi. Sondaghy boljamynyng syqpyty mynau: «Qazaqstanda qazir bes jýz mynday qytay bar. Endi on bes jyldan keyin múndaghy qytaylardyng sany qazaqtardan әldeqayda kóp bolady». Búl ne?  Búl boljam. Demek, jan shoshytarlyq bolsa da bizding elimizde osynday boljam jasaugha negiz bar bolghany ghoy.

Qytaylar dýniyeni basyp barady. Álemde býgin qytay jýrmegen jer joq. Búlar óte kóp halyq. Qytaylardyng atamekenindey bolyp ketken Aziya elderin aitpaghanda Amerika, Europa, Reseyding shyghys aimaghy týgeldey Qytay ekspansiyasynyng astynda qaldy. Songhy otyz jyl kóleminde damudyng danghyl jolyna týsken qytay ekonomikasy aidy aspannan bir-aq shygharghany shyndyq. Týrli salalardaghy óndiris oryndary, auyl sharuashylyghy asa qarqyndy damydy. Gharyshty keninen iygerdi. Zamanauy tehnologiyalardy erekshe mengerdi. Quatty yadrolyq derjavagha ainaldy. Dýiim dýnie Qytaymen sanasatyn boldy. Onyng syrtynda qúmyrsqaday qújynaghan halyq ózge elderge qaptap qonys audaryp, bar әlemge qanatyn jaydy. Búl ýderis jyl ótken sayyn kýsh alyp keledi. Ózge elge ayaghy jetken qytaylar amaldap sol elding azamattyghyn alyp, keri qaytpaudyng qily joldaryn qarastyruda. Mysaly, qytaylar AQSh-ty jartylay basyp aldy dese de bolghanday. Azamattyq-qúqyqtyq el bolghandyqtan Amerika zandary olardyng maqsatyn jýzege asyru ýshin óte qolayly bolyp otyr. Qytaydaghy Amerika konsuldyqtaryna lajy bolsa qytaylardy muhittan asyrmau turaly ishtey tapsyrma berilgen. Biraq kópting aty kóp. Millionnan bireu ótkende de jyl sayyn biraz qytay Amerikanyng jerin basady. Endigi maqsat qaytkende de keri qaytpau, taban tirep, tamyr baylap qalu. Amerikagha jetisimen-aq qytaylar әielining jatyryna úryq salady eken. Toghyz ai, toghyz kýnde ómirge sәby keledi. Dәrigerler múqiyat tekseredi. Úryq Amerika jerinde salynghan. Demek tuylghan bala zandy týrde AQSh azamaty bolyp sanalady. Tughan balasy AQSh azamaty bolghandyqtan eki-ýsh jyl ishinde onyng ata-anasyna sol elding azamattyghy beriledi. Al AQSh azamaty bolu degen sóz sening azamattyq qúqyghyndy Amerika zandary qorghaydy degendi bildiredi. Mine, esep!

Búl túrghydan alghanda shetten kelgen tiri pendege azamattyq bermeytin Arab Ámirlikterining úpayy týgel. Biraq múnda da uaqytsha júmysqa jaldanghan qytaylar órip jýr.

Qazaqstanda jogharydaghy boljamnyng negizsiz emestigine kýn ótken sayyn kóz jete bastaghanday. Top-top bolyp Kóktóbede jayrandap jýrgen qytay, Shymbúlaqta sayrandap jýrgen qytay, baraholkada oirandap jýrgen qytay, meyramhanamyzda tayrandap jýrgen qytay. Shýldir-shýldir etedi. Kýlmen-kýlmeng etedi. Jylmiyp, jymsiyp, ózara týsiniksiz birdeneni shýldirlep jyrq-jyrq, tyrq-tyrq kýlisip jatqany. «Búl bayghústar bóten elde jýrip nemenesine jetisip kýledi eken?» dep oilaymyn. «Baqsam baqa eken» degendey, andasam meniki әnsheyin oy siyaqty. Bóten jer dep aiylyn jiyp, qysyla qoyatyn búlar emes. Mektepterinde sanalaryna sinirgendey «ata-babasynyng ejelgi  jerinde» alshang basyp jýrudi armandap jetkenge úqsaydy. Týrlerinde tittey qysylu, qymsynu bolsayshy. Joq. Kerisinshe, olardyng keudemsoq qylyqtaryn kórgen qazaqtar birtýrli jasyp, ózin qorash sezine týsetindey. Talay ghasyr orystyng ezgisinde bolyp, «auyzy týkti kәpirdin» qabaghyn baghyp (әli de solay), jaltaq, jәrkesh kýnge eti ólip ketken qazaqtyng my quysyna dendep enip, aiyqpas keseldey jabysyp alghan qúldyq sana belgileri qaytadan qau ete týsetindey. Erenqabyrghanyng arghy jaghynan aibar sezdirgen alty basty aidahardyng mysy basa týsetindey.

Ómir bolghan song әrtýrli jaghdayda әrtýrli adamdarmen kezdesesin. Byltyr daghdarys dinkelete bastaghan song Almatydaghy bir pәterimdi satpaq boldym. Ózimizding qarakóz qaryndasymyz pәterdi kóruge keldi. Jap-jas. Jýzikting kózinen ótkendey súlu. Elikting laghynday oinaqtap túr.

- Men әzirge qaray túrayyn. Kýieuim júmysbasty kisi. Jarty saghattan keyin keledi,-dedi. Jyljymaytyn mýlikting baghasy qúldilap, ótpey jatqan túsy. «Satyp ala qoysa jaqsy bolar edi» deymin ishtey. Sarghaytyp kýieui de keldi. Mәssaghan! Jasy alpysty alqymdaghan qytay azamaty eken. «Mine, naghyz erkek!» Qyrdyng qyzyl kiyigindey bop oinaqtap túrghan qaryndasymnyng múrnynan su ketip, minәii kýige enip, mýlәiim bola qalghany. «Shalynyn»  asty-ýstine týsip ólip barady. Saqau orysshasymen mingirlegen qytay ayaghyn sheshpey tórgi bólmelerdi aralap ketti. Ýy egesi dep meni kózine de iler emes. Ashuym keldi.

- Sikolko proste?- dedi qytay. Yzagha bulyghyp túrgham. Jarylyp kettim.

- Ya vam kvartiru ne prodam. Uhodiyte!- dep esikti núsqadym. Anyryp qalghan qytay: «Shito s vami? Shito s vamiy?» degen kýii kózin jypylyqtatyp shygha beriske bettedi. Kóresini qaryndasymnan kórdim. Doldanyp, aitpaghany qalmady.

- Satpasanyz satusyz qalsyn. Almatyda ótpey túrghan pәter kóp, bireuin alarmyz. Endi myna kisi qazaqtardy «otstalyi» halyq dep oilaytyn boldy ghoy. Siz bilesiz be, onyng kim ekenin? Ol dýnie jýzin aralap jýrgen adam. Siz onyng tyrnaghyna da túrmaysyz.

- Aynalayyn, onyng kim ekenin bilgim de kelmeydi. Dýniyeni aralasa solay qanghyryp jýre bersin. Bar bilgening sol bolsa, sonynan sen de ket! Mazamdy alma. Bar!

Esik qatty jabyldy. Namysym qaynady.

Jazdygýni joq izdep Almatydaghy «Baraholkagha» bara qaldym. Qaptaghan qytay. Tilin týsinbeymin. Birdene súrasang ózara shýldirlesip, mazaq qylghanday kýledi. Zattaryna kóz jýgirtip túr edim ynyrshaghy ainalghanday, jelkesine ala qap óngergen eki qazaq jigiti keldi. Qaptaryn týsirip, qytaylardan eki jýz tenge aldy. Ýsti-basy alba-júlba. Ábden qajyghan. Ekeuin sózge tarttym.

- Bauyrym, qay jerdensinder?

- Men Semeyden, myna bala Arqalyqtan,- dedi taramystau bireui.

- Múnda kópten beri isteysinder me?

- Eki jylday boldy. Mynau menen búryn kelgen.

- Kýnine qansha tabasyndar? Kýnkóriske jete me?

- Ólmesting kýni ghoy, agha. Tamaghymyzdy әreng ajyratamyz. Jatar oryngha tóleu kerek. Kiyim alu kerek degendey. Keyde qaryzgha kirip ketemiz.

- Myna qytaylar enbekterine dúrys tóley me?

- Ói, búlar tiyngha tisin syndyrady. Kórip túrsyz ghoy. Bir jýkke jýz tengeden ghana beredi. Odan artyq bermeydi. Býkil bazarda sonday. Qarap otyramyz ba? Ala qapty arqalay jónelemiz. Konkurensiya kóp. Sen aparmasan, basqa aparady. Jan baghu kerek. Qaybir jetiskennen jýr deysiz.

- Oqyp, joghary bilim almaghan song kórgen kýning osy bolady. Namystanbaysyndar ma? Jap-jassyndar. Nege oqyp almaysyndar?

- Oi, agha-ay! Aqyl aitu onay ghoy. Bazarda  «diplomirovannyy gruzchikter» de tolyp jýr. Júmys tappaghasyn osynda kelgen. Mening oqyghym kelmeydi deysiz be? Mektepti jaqsy-aq bitirgem. Oqudyng baghasy aspandap ketti. Biz siyaqty kedey-jarlynyng balasyna endigi oqu qayda? Oghan qarjymyz joq. «Basqa salsa baspaqshyl» dep basqa týskenin kóremiz dә.

- Qytaylar qaptap ketipti. Kópten múnda kelmep edim. Múnshalyqty kóbeyip ketti dep oilamappyn,- dedim ishki kýiinishimdi shygharyp. Sambyrlap túrghan qara bala:

- Olardyng kóp bolghany bizge jaqsy,- dep saldy,- Qytay kóp bolsa, júmys kóp. Tabysymyz kóbeyedi. Arghy jyly kóktemde qytay jaqty bir ay jauyp qoyyp edi, qanday boldyq? Nangha aqsha tappay tentirep kettik qoy. Sizderding qaryndarynyz toq. Eshtene bilmeysizder. Al biz ashtan qata jazdadyq. Sondyqtan bizge bәribir. Qytay kele me, shýrshit kele me, әiteuir jan baghatyn júmys tabylyp túrsa boldy. Ash adamgha namystyng ne keregi bar?

Týpsiz shynyraugha qúlap bara jatqanday tenselip kettim. Ash adam ertenin oilay almaytynyn bilip túrsam da «Bәribir ertengi kýndi oilamay bolmaydy» degennen әrige bara almadym.

Namys! Namys! Qayran namys!

Atillanyng qylyshynyng jýzindegi namys!

Tomiris patshayymnyng kózindegi namys!

Beybarys babamyzdyng kegindegi namys!

Kýlteginning tasqa oighan  sózindegi namys!

Qalmaqtyng basyn sýiretken namys!

Jonghardyng qabyrghasyn kýiretken namys!

Alashtyng ardaghyna alau bolghan namys!

Jeltoqsanda jastargha jalau bolghan namys!

Sen jasyp qalghanbysyn,  nar qazaqtyng namysy?

Joq, jasyma! Silkin! Berkin! Dalanyng jas barysy!

Namyssyz ómir túl. Der kezinde qayrat qylyp, namys tanytpaghan sibirdegi úsaq úlystar ne kýige týsti? Zaty týgil atyn úmytyp ketken joq pa?  Alyp imperiyalar eshkimdi de ayamaydy. Qap taularyn qan qaqsatqan qasiret neden boldy? Allanyng ózi ór etip jaratqan sheshen halqynyng namysy ayaqqa taptalmady ma? Kópting aty kóp, myqtynyng aty myqty. Az halyq jenilmeydi, az halyq qyrylady. Biraq namys jolynda ólgenge ne jetsin! Sheshender solay etti de.

Biz az halyqpyz. Namysshyl, ór halyqpyz. Al qytaylar kópten de kóp. Kóp halyq kóptigin jasap namysymyzdy ayaq asty etpes pe? «Ejelgi dúshpan el bolmas, etekten kesip jeng bolmas» degen bar. Olargha qúshaghymyzdy aiqara ashaqanda qalyng nópirding astynda namysymyzben birge janshylyp qalmaymyz ba? «Bizge shekarany emes, esikti ashsanyzdar bolghany» deydi eken qytaylar. Esigimizdi shalqalata ashyp tastadyq. Aynaldyrghan on jyldyng ishinde elimizge jarty milliongha juyq qytay kiripti. Olargha etimiz ýirene bastaghan synayly. Qyzymyz da, úlymyz da solardyng sózin sóilep qalypty. Birte-birte zaman sonday boldy dep, ziyalylarymyz da solardyng soyylyn soqpas pa eken? Bәri mýmkin.

Shynghyshannyng túsynda múnghúldar Qytaygha shapty. Basyp aldy. Qytaydy Shynghyshannyng nemeresi Qúbylay han biylep túrdy. Ol turaly ataqty jihangez Marko Polonyng jazbalarynda kóptegen derekter keltiriledi. Qúbylaydyng Qytaydy neshe jyl biylegeni, ol ólgennen keyin múnghúldar ol jerde qansha uaqyt túrghany belgisiz, әiteuir jarty ghasyr ótpey-aq Altyn elinde Shynghys úrpaqtarynyng izi de qalmady. Qytaylar olargha qarsy soghysqan joq, múnghúldar kópke sinip ghayyp boldy. Jútylyp ketti. Kópting aty kóp degen osy.

Bir jaqyn tanysym Shanhaydyng isker qytaylarymen ortaq júmys bastapty. Qytaygha jii barady. Barghan sayyn auyzynyng suy qúryp, tamsanyp qaytady. Onyng әngimesin bәrimiz auyzymyzdy ashyp, kózimizdi júmyp tyndaymyz. Shanhay - ertegi qala siyaqty. Tanday qaghar dýniyesi kóp. Birde әzilge ainaldyryp әlgi qytaylardan:

- Osy sender bizge qarsy soghys ashyp jýrmeysinder me?- dep súradym deydi tanysym. Sóitse qytaylar:

- Bizding halqymyz jer kókke syimay jatyr. Soghysyp qaytemiz. Otyz million әskerdi tútqyngha bersek on alty-aq million halqy bar Qazaqstannyng ózi de bir jaqty bolmay ma? Sonda sizding adamdar bir-birin tappay adasyp qalmay ma? Sodan keyin qazaqtyng qyzdarynyng tughany týgeldey qytay bolmay ma?  - dep kýlipti. Búl әzilding astarynda talay bәle jatyr. Kóptigin búldap otyr ghoy.

Oy tynym bermeydi. Kókiregimdi sherge bólep, óleng keledi.

 

KÝRISh PEN BIDAY

 

Enku-enku ensergen,

Er ýstinde tenselgen,

El edik-au enseli.

Elim, biyik ensemmen

Sýiip ótem men Seni.

 

Ketpesin dep keri kýn,

Aygha úlyghan bórimin.

Uysynda úyattyn,

Qayrap namys-kórigin,

Dýbirinen túyaqtyn

Týn  úiqymnan jeridim.

 

Qyr astynda qúrysqan,

Qar talmaugha tyrysqan,

Qara niyet zymystan,

Qol keledi shyghystan.

Qorasynan jay úshqan,

Qol keledi qayysqan,

Qúbyjyqtay nazary,

Qúbylagha oiysqan,

Qasiyeti qúltanday,

Qojasyna mayysqan,

Qybyr-jybyr tirligi,

Qalasa jýz shayysqan,

Qoy basynyng ornyna,

Qúrt-qúmyrsqa qoyysqan,

Qaljasyna qatynnyn,

Qaqtap jylan soyysqan.

Qyrsyq kýnning habary,

Qysyq kózdi noyystan.

 

Saytan pighyl sekildi,

Súm keledi ne týrli.

Kópting aty kóp degen,

Kóremising nópirdi.

 

Bir qap kýrish ishine,

Biday salyp bir kese,

Ne bolady zamana

Diyirmenin ýrlese.

 

Bir qap kýrish sezinem,

Biday bolmas býrlese.

Bidayynnyng kózinen

Kýrish shyghyp jýrmese.

 

Kýnderding kýni bolghanda bir qap kýrish ishine salynyp, diyirmenning tas qayraghyna tartylghan bir kese bidayday bar-joghymyz bilinbey ketpes pe ekenbiz? Múny aitsam, jau kelmey jatyp asan qayghylanyp, aqyrzaman tóndirdi demessizder. Qauiptenbey bolmaydy. Qashanghy syryq moyyn kerikting (jiraf) kýiin keship jýre bermekpiz. Júmeken Nәjimedenovting «Jiraf» atty óleni bar edi. Qazaqty - jiraf deydi. Kerikting moyynynyng úzyndyghy ózining sory eken. Sauyrynan bastap jep jatqan aidahar bel omyrtqasyna tis tiygizgenshe «Oybýi! Mynau meni jep jatyr eken ghoy» degen oy basyna jetpeydi deydi. Óitkeni moyyn úzyn, bas alys. Jyrtqyshqa jem bop jatqany miyna kesh kiredi.   Erterek qauiptengen el erterek qamdanady. Álgi gazet boljaghanday qytaydyng qaptaytyny anyq bolghan song eldigimizdi, egemendigimizdi saqtap qalu ýshin nendey qareket, amal-ayla qarastyrghan jón? Tek qytay ghana emes, ózge de elderding tәuelsizdigimizge kóz alartpauy ýshin, qazaqtyng janshylghan ensesin kóterip, qúldyq sanadan azat etu ýshin ne isteu kerek? Taghdyrdyng teperishin kóp kórgen, әz basynan talay syndy ótkergen asyl halqymyzdy baqytty etu ýshin ne qajet?

Meninshe kelesi on jyl ishinde naqty maqsatqa baghyttalghan, sóz kýiinde qalmay, is jýzinde qolgha alynatyn shúghyl sharalar qoldanylmasa biz kesh qalamyz. Uaqyt - altynnan da qymbat. Uaqyt qytaylargha qyzmet etip túr. Uaqyt tórening betin ózimizge búru ýshin asa shúghyl sharalar auaday qajet. Ol qanday sharalar?

Birinshi - el basqarghan últ sheneunikteri halyqshyl boluy kerek. Ministrler, әkimder jәne solardyng manayyndaghy atqaminerler qoghamdyq mýddeni jeke basynyng mýddesinen joghary qoyyp, elding ruhy men әl-auqatyn kóteruge barynsha adal qyzmet etuge tiyis. Obyrday opyryp, jebirdey jey beretin әdetti qoyatyn kez keldi. Memlekettik basshy qyzmetke barghandar bay ýshin emes, halyqqa qyzmet etu ýshin baruy kerek. Korrupsiyany ózderi qozdatyp, ózderi kýreskensigennen eshtene shyqpaydy. Shúghyl týrde el basqarudyng jana tújyrymdamalary jasalyp, basqarushy kadrlar qysqa merzimdik qayta dayarlau mektepterinen ótkizilui tiyis. Múndaghy basty maqsat - barlyq dengeydegi basshylardy  halyqqa jaqyndatyp, últtyq mýddege ayanbay, adal qyzmet etuge baghyttau, olardyng kókireginde HH ghasyr basyndaghy tәuelsizdikti jan jýregimen ansaghan «Alash»  qozghalysy kósemderining últjandylyqty birinshi kezekke qoyghan asqaq ruhyn oyatu;

Ekinshi - shúghyl týrde memlekettik  aghartu baghdarlamalary týzilip, barlyq dengeydegi basqaru tetikteri búqara arasyndaghy ýgit-nasihat júmystaryna bir kisidey júmyldyrylugha tiyis. Memlekettik aghartu baghdarlamasynyng negizgi maqsaty - Qazaqstanda ómir sýretin barlyq últtar men úlystardy qúrmettey otyryp, olardyng narazylyghyn tudyrmaytynday izgi әrekettermen bes- on jyl ishinde qazaq jerining shyn iyesi qazaq últy ekendigin sanaly týrde moyyndatu boluy kerek. Qazaqstan halqy assambleyasy úsynghan «El birligi» doktrinasynda aitylghanday «qazaqstandyq» últ emes, kerisinshe tek qazaq últynyng memleketqúraushy negizgi últ ekendigin, sonymen qatar jergilikti últtyng ýles salmaghy 60 payyzdan asatyndyqtan Qazaqstan Respublikasy monoúlttyq memleket ekendigin, qazaq halqynyng qiyn kezenderde kóptegen úlystargha ayaushylyqpen qarap, qúshaghyn aiqara ashyp, qamqorlyq kórsetip, tórinen jay bergendigin, sóite túra solaqay sayasattyng soyylyna iligip, qyzyl qyrghyn men asharshylyqtyng kesirinen qynaday qyrylyp, óz jerinde azshylyqqa ainalghandyghyn, olay bolmaghan kýnde býgingi Qazaqstanda qazaq últynyng ýles salmaghy eng keminde 80 payyzdy qúraugha tiyis ekendigin belgili bir tarihy - sayasy sebeptermen qazaq jerine syrttan kelgen diasporalar ókilderining sanasyna myqtap siniru kerek;

Ýshinshi - Qazaqstannyng barlyq jerinde, qoghamdyq ómirding barlyq salasynda eshqanday kedergiler men qiyndyqtargha qaramay tez arada is qaghazdaryn týgeldey qazaq tiline kóshirip, ana tilimizding mәrtebesin erekshe kóteru kerek. Óitkeni tildi syilamaghan últty syilamaydy. Búl baghyttaghy júmystardy endi sandyqqa salyp qoygha uaqyt joq. Memlekettik aghartu baghdarlamasynyng negizgi salasy til mәselesi bolugha tiyis. Týpki maqsat - qazaq tiline qajettilik tudyru;

Tórtinshi - qazaq jerinin, qazaq memleketining shyn mәnindegi naghyz iyesi qazaq últy bolghandyqtan oghan Almaniyadaghy almandarday, Arab Ámirlikterindegi arabtarday, eng bolmasa Amerikadaghy ýndisterdey erekshe azamattyq status berilui kerek. Qazaqty ótirik maqtap, aldap-arbap, qúrghaq sózben qúrsaghyn toltyrudyng endi týkke qajeti joq.  El basqaru mәselesinde kózboyaushy, aldamshy (pokazuha), jәdigóilik pighyl jalghasa berse biz anyq kesh qalamyz. Halqymyz kózben kórip, qolmen ústaytynday naqty kómekke, qamqorlyqqa zәru bolyp otyr. Tanertennen keshke deyin kópirte beretin bos sózden may týspeydi. Qasang sóz qazanda qaynamaydy, qaryndy toydyrmaydy. Ashqúrsaq adamnyng ensesi eziledi. Tektilikke arqa sýiey almaghan jannyng armandary alasarady. Qorsyz,  qonsyz kisi qorlanghysh, jaldanghysh, jasqanshaq bolyp, jer úshyq úrghanday tómenshiktep qalady. Jayshylyqta «Biz tekti halyqpyz!» dep keudemizdi soqqanda aldymyzgha jan salmaymyz. Onyng bәri әzirshe ótken tarih pen auyzdaghy sóz ghana. Ókinishke oray tektilik býgin jýrektegi jalyngha ainalmay túr.

Qazaqstanda qazaqtyng shyn mәnindegi tekti halyq ekendigine is jýzinde erekshe aksent jasaytyn mýmkindik tәuelsizdik alghan tústa-aq tughan edi. Belgili sebeptermen últ ruhynyng qaynary bolyp sanalatyn ana tilimizding órken jayyp, memlekettik til retinde saltanat qúruy ýnemi keyin shegerildi. Jattyng qabaghyna qaraumen kelemiz. Sonyng nәtiyjesinde ana tilimiz әli kýnge óz jerinde ógey baladay kýn keshude. Búl mәselede kórshi ózbek aghayyndar qúrly bola almadyq.

At tóbelindey toptan basqa qazaqtyng әleumettik-túrmystyq jaghdayy tómen dengeyde. Tәuelsizdikting aty bar da zaty joq. Territoriyalyq, ekonomikalyq, ruhani, aqparattyq tәuelsizdik aqsap jatyr. Taghy bes-on jyl әreketsiz ótkizip alsaq qazaqty shyn mәnindegi tekti, baqytty halyqqa ainaldyru mýmkindiginen mәngi aiyrylu qaupi tónip túr. Onda tәuelsizdigimiz de auyzeki sóz kýiinde qala bermek. Óitkeni qytay qaptap keledi. Býginge deyin shala orystanyp, shala evropalanyp, shala amerikalanyp ýlgirgen jas úrpaqtyng sanasy endi shala qytaylana bastady. Qytaylanu bәrinen de qauipti. Sebebi qytaydyng shengeli qatty. Qarysqan jerinen ajyramaydy. Sanany bir jaulasa mәngi jaulaydy. Onyng yqpalynan qútylu mýmkin emes. Jattyng yqpalyna tez beyimdelgish halqymyzdyng (o bastan solay) qytaylanu jolynda da ózgelerden oza shauyp ketpesine kim kepil? Sondyqtan, qazirden bastap, últymyzdyng sanasyn qorghaugha kóshpesek bolmaydy. Últtyq sanany qorghau mәdeny múrany, tarihy shejireni týgendeumen shektelmeydi. Tarihty bilgen dúrys. Zertteu kerek. Biraq ol býgingi halyqtyng әleumettik jaghdayyn týzemeydi. «Babalarymyz anaday bolghan, atalarymyz mynaday bolghan!» degen qúr maqtan qazir últtyng ruhyn tútastay kótere almaydy.

Týrik halqynyng úly kósemi Mústafa Kemal Atatýrik: «Árbir týrik azamaty ózge emes, týrik bolyp tughandyghyn baqyt dep sanauy kerek» degen qanatty sózimen, sol maqsatqa jetu jolyndaghy qajyrly kýreskerlik isterimen tarihta qaldy. Býkil týrikting ruhyn oyatty. Dәl býgin әrbir qazaq azamaty ózge emes, qazaq bolyp tughandyghyn baqyt dep sanay ala ma? Áy, qaydam? Últymyzdyng sanasyn ózge elderding teris yqpalynan qorghau ýshin osy maqsatqa jetuge әrekettenu kerek. Ol әreketting eng әuelgi kórinisi qazaq jerinde qazaq últyna erekshe azamattyq status beruden bastalugha tiyis. Búl iygi bastama tómendegidey naqty is-әrekettermen tiyanaqtalghany dúrys:

1. Qazaqstan Respublikasynyng azamattyghy qanday maqsatpen kelgendigine, qanday әleumettik toptyng ókili ekendigine qaramay, shetten kelgen adamdar arasynan tek qana qazaq últynyng ókilderine beriluge tiyis.

2. Memlekettik qyzmetke nemese óndiris oryndaryna júmysqa qabyldau barysynda eng әueli túrghylyqty qazaq últynyng ókilderine aiyryqsha basymdyq berilui kerek;

3.  Qazaqstanda ómirding barlyq salasynda qazaq últy ókilderining jeke kuәligi jenildiktermen tenestirilui kerek. Qazaq últy ýshin bilim alu, medisinalyq qyzmet, jol aqy, kommunaldyq tólemder, salyq kólemi ózge últtarmen salystyrghanda jenildetiluge tiyis. Óitkeni ol - QAZAQ! Búl túrghydan alghanda amerikalyq ýndisterding jaghdayy bizden әldeqayda jaqsy. Túrghylyqty halyq bolghandyqtan olargha bilim de, medisinalyq jәrdem de, túrghyn-ýy de kóp jenildiktermen beriledi.

4. Ómirge kelgen әr qazaq sәbii ýshin beriletin bir rettik syiaqy mólsheri úlghaytyluy kerek. Erekshe jaghday jasalmayynsha demografiyalyq dýmpu bolmaydy. Onyng ýstine qazaqtar jyl sayyn million bala tuyp jatqan joq qoy. Últymyzdyng jyldyq ósimi eleusiz ghana.

5. Bala kýtimindegi qazaq analaryna tólenetin jәrdemaqy kólemi kóbeytiluge tiyis. Ananyng jaghdayy jasalsa ghana úrpaq ósimi artady. Qazirgi tanda qazaq últynyng negizin qúrap túrghan 30 ben 60-tyng arasyndaghy adamdar. Óitkeni sol tústa bala baghugha qolayly kezeng boldy. Auyldyq jerlerdegi әr otbasynda jeti-segiz, tipti on eki baladan ósti. Songhy  25 jylda qazaq janúyalaryndaghy bala sany kýrt azaydy. Jan baghu, kýn kóris mәselesi qiyn bolghan naryqtyng ótpeli kezeni últtyq ósimge keri әserin tiygizgeni anyq. Búl olqylyqtyng orynyn toltyru ýshin shara qoldanar kez keldi.

6. Shanyraq qúrghan qazaq jastaryna belgili kólemde bir jyldyq jәrdemaqy taghayyndaluy kerek. Búl shara jas otau iyelerining ertenine senim beredi. «Otan otbasynan bastalady» desek jana kóterilgen shanyraq jastardyng otangha degen sýiispenshiligi men rizashylyq sezimin eseley týsetin, shattyqqa toly mahabbat pen izgi niyetterding ordasyna ainalugha tiyis. Býgingi tanda jastar arasynda ajyrasu jiyilep, nekesiz, uaqytsha birge túru qúbylysynyng beleng alyp bara jatqany ashy da bolsa shyndyq. Onyng sebebi men saldaryna ýniletin bolsaq ajyrasugha iytermeleytin basty faktor - túrmys dengeyining tómendigi. V.Mayakovskiyding «Lubovnaya lodka razbilasi o byt» deuining mәnisi de osynda. Qosylmay jatyp qiyndyqqa tap bolghan jas júbaylar auyr túrmystyng dertesine júptasa jegilgenimen  qysqa jip kýrmeuge kelmey dinkeletedi. «Ýilenu onay, ýy bolu qiyn» degen sóz shyndyqqa ainalyp, qiyndyqtan ýmiti qiylyp, Múqaghaly aitqanday «sýrinip ketip, býlinip jýrgen» taghdyrlar qanshama? Tiri jetim bala, jalghyzbasty ana osydan shyqpay ma? Óz azamattarynyng taghdyryna arasha bolyp, әkelik qamqorlyq tanyta almaghan memleketten, yghy joq tauday ýkimetten ne qayyr?

Qazaqstan Ýkimetining býgingi tangha deyin respublika halqyna jasaugha tyrysyp jatqan jaqsylyghyn joqqa shygharugha bolmas. Biraz amal, әreketter qarastyryluda. Biraq ol sharalar jalpy qazaqtyng ensesin kóteruge mýlde jetkiliksiz ekenin uaqyttyng ózi kórsetip otyr. Keyde ol úmtylystardyng balagha oiynshyq ústatyp aldaghanday әser qaldyratyny da ótirik emes. Dýniyejýzilik daghdarystyng ýkimet ýshin algha tartyp otyratyn jalghan betperdege ainalghany taghy bar. Qit etse «jalghyz bizde emes, býkil әlemde daghdarys bolyp jatyr ghoy» degen syltaudy betke ústap ýirengen ýkimet elbasynyng ózi jii aitatynday «Júmys istegisi keletin adam mýmkindik izdeydi, júmys istegisi kelmeytin adam jeleu izdeydi» degen qaghidany kónilge toqymaghan siyaqty. Shyntuaytyna kelsek, ýkimet býgingi Qazaqstan jaghdayynda qazaq últynyng ensesin kóteruge qolayly úshan-teniz mýmkindikterding birin de paydalanbay otyr.

Abai.kz