Eleujan Serimov. Sot sheshendigining aitary
Qogham janghyrghanda qoghamdyq jýielerding býkil salasy týbegeyli ózgeristerge úshyraydy. Tәuelsizdik alghannan keyingi jyldary qogham ómirindegi eren qúbylystardy janasha payym, tanym-týsinkpen baghalau qajettiligi tudy. Zang salasynyng keleli bóligin qúraytyn sot biyligi de búdan syrt qalghan joq-ty. Bolmysymyz momyn bolghandyqtan ba, sot degende at ýrikkendey shoshyna qaraytynymyz jasyryn emes. Zәude bir zangha tompaq kelip qalyp, әpselenge týsken kezinde, imanyng men ar-ojdanyn, ishatyng men kisiliging synalyp, bilip-bilmey istegen әreketinning ar-qarasyna qaray qylday moynyna zildey qamyt kiygizuge ýkim shygharylatyn birden bir oryn - sot. Tegeuirindiden tepki jep, kýshtiden tar qyspaq kórgen, әdilet izdep, tórelik súraushylardyng jýgineri men sýieneri - qashan da osy sot.
Qogham janghyrghanda qoghamdyq jýielerding býkil salasy týbegeyli ózgeristerge úshyraydy. Tәuelsizdik alghannan keyingi jyldary qogham ómirindegi eren qúbylystardy janasha payym, tanym-týsinkpen baghalau qajettiligi tudy. Zang salasynyng keleli bóligin qúraytyn sot biyligi de búdan syrt qalghan joq-ty. Bolmysymyz momyn bolghandyqtan ba, sot degende at ýrikkendey shoshyna qaraytynymyz jasyryn emes. Zәude bir zangha tompaq kelip qalyp, әpselenge týsken kezinde, imanyng men ar-ojdanyn, ishatyng men kisiliging synalyp, bilip-bilmey istegen әreketinning ar-qarasyna qaray qylday moynyna zildey qamyt kiygizuge ýkim shygharylatyn birden bir oryn - sot. Tegeuirindiden tepki jep, kýshtiden tar qyspaq kórgen, әdilet izdep, tórelik súraushylardyng jýgineri men sýieneri - qashan da osy sot.
Sot ýderisine (prosesine) qatysushy sudiya, aiyptaushy men qorghaushy kýndelikti túrmys-tirshiliginde әrdayym adamdarmen qarym-qatynas jasaydy, kópshiliktin aldynda, qalyng ortasynda jýredi. Sot mekemelerinde zang atynan sóilep, zang kodeksterining baptaryna sýiene otyra, tilding kómegimen kinәlini ilandyrady, kóndiredi, moyyndatady, qylmysyna qaray ýkim shygharady, ne ýkimdi jenildetedi, ne jazyqsyzdy aqtap alady. Osylaysha sudiya da, prokuror da, advokat ta qyzmet babymen sot tórinde kópshilik aldynda sóileuge mәjbýr bolady. Al qyzmettik mindetpen sot ýderisinde alqaly toptyng aldynda sóileu ýshin olargha ne aitudy ghana emes, qalay aitudy da bilu shart, yaghny sóz sóileude júrtqa yqpal etudin týrli erekshelikterin dúrys mengergen jón. Áytse de babalarymyzdan qalghan kesim-biylik aitar biylerge tәn sheshendik dәstýr qazirgi kýni saqtalghan ba desek, oghan birjaqty jauap beru qiyn-aq. „Arnasy bar da ózi joq, bayaghy boran aiqaydyn" dep qartayghan shaqtaghy Nartay aqyn aitqanynday bolyp túr.
Dittegen dengeyde sóiley bilu sheberligin kerek etetin sot ýderisi daulasqan eki jaqtyn jasynday jarqyldaghan pikir-talastarynan, qisyndy dәlelderden, naq ta dәl, útymdy da, útysty sóileuden túratyn kenistik. Múndaghy tórelik aitar dilmarlyqtyng mazmúny men týrlerining negizgi ózegi - oryn alghan qylmystyq jaghdaydy tәpishtey anyqtau, eki úday pikir tughyzbaytyn dәlelder keltiru, oidy beynelep jetkizer amal-tәsilderdi qoldanu arqyly belgili bir aqiqatqa kóz jetkizip, kópshilikti ilandyra alu sekildi qisyndardan túrady.
Ásilinde, sot ýderisinde sóilener sózding maqsaty men qisynyn bajaylaugha, oiyn dәl, naqty etip jetkizuge baulugha, kópting aldyna shyghyp sóz sóiler sheshenning ózine tәn ereksheligin kórsete alu mәselelerine arnalghan ghylymy enbekter bizding topyraqta joqtyng qasy. Últtyq mәdeniyetimizding tútas bir bóligin qúraytyn sheshendik ónerden arna tartyp jatqan tórelik aitar sottaghy dilmarlyqty, til mәdeniyetin ýnemi nazardan tys qaldyrmaytyn kókiregi oyau, kózi ashyq ziyaly qauym qashan da joghary baghalaghan. Sot minbesi - tarihtyng ózi kórsetkendey, talay ghasyrdan beri әri qazirding ózinde de iydeologiyalyq, adamdyq, qúqyqtyq yqpal etu qúraly bolyp keledi. Sondyqtan qazirgi kezde ózine tәn oy keshu ýrdisi bar, sóz qadirin biler sot sheshenderine ýlken talaptar qoyyp otyr.
Sot sheshendigi - prokurorlyq, advokattyq qyzmetting altyn dingegi. Olay deytinimiz sot tóreligin jýzege asyruda sot jýiesi, prokuratura, advokatura organdary manyzdy oryn alady. Olar sot qarastyratyn qylmystyq jәne azamattyq isterge tikeley aralasugha qúqyly. Qylmystyq isti tergegendegi prokuraturanyng mindeti: aighaqtardyng dәldigin, qylmystyng jasaluyn, obektivtik negizder boyynsha sottalushynyng kinәliligin dәleldeuge kelip saysa, advokat qyzmetining negizgi arqauy: qylmystyq jauaptylyqqa tartylghan kisige onyng azamattyq qúqyghyn qorghau ýshin zang túrghysynan qoldau kórsetu, bilikti aqyl-kenes beruden túrady. Ekeui de ózderining kózqarastaryn sot aldynda auyzsha sóileu týrinde jalpygha pash etedi. Adam taghdyry tarazygha salynar jýrgizilip jatqan sot ýderisinde búl bólikting qylmystyq isti qarap, sheshim shygharardaghy alatyn orny alabóten erekshe.
Óz sóileuinde aiyptaushy men qorghaushy qylmysty jan-jaqty tekserip, onyng qoghamgha qanshalyqty qauiptiligin anyqtap, kýnәkerge tiyisti baghasyn aituy tiyis. Sayyp kelgende múnyng sottalushygha da, sot zalyndaghy qatysyp otyrghan halyqqa da tәrbiyelik mәnin joqqa shygharugha bolmaydy. Sotta sóileuding manyzy múnymen ghana shektelmese kerek.
Sóz joq, biyik talap dengeyinen shygha bilgen aiyptaushynyng ne qorghaushynyng sózi - Qazaqstan zannamasyn nasihattauda, mәrtebesin kóterudegi quatty qarudyng biri. Áytse de sot sheshenderi sózderining kóbi derlik tap-túinaqtay minsiz shyqqan inju-marjan desek, qatelesken bolar edik. Solardyn ishindegi sýbesi sere shyghatyny - naqty bir jýiege qúrylghan, uәjdi, mәn-mazmúngha bay, sauatty shyqqan sóz ghana sot ýkimining meylinshe әdil shygharyluyna kepil bola alatyny anyq.
Qazirde halyq arasynda prokurordyng sózin aldaghy sot shygharar ýkimning әuelgi negizgi ýlgi-jobasy sanaytyn jansaq pikir qalyptasqan. Prokuror bolashaq ýkim jobasyn emes, qylmystyq iske degen ózining oi-sheshimin ghana aitady. Shyntuaytynda, zang boyynsha prokuror bylay túrsyn sudiyanyng ózi de sot ýderisindegi jaryssózden keyin kenesu bólmesinde bolmasa, aldyn ala ýkim shygharugha qúqysy joq.
Prokuror kópshilik aldyna shyqqan kezde ózin zannyng saqshysy, әdildikting jarshysy, mәmilege kele bermeytin túlgha, sózi men isine tabandy jan ekenin sezinui qajet. Áygili advokat A. F. Koniydin: «Qorghau kezinde tasyp sóileudi keshiruge bolady, al aiyptau isinde tausyla sóileudi keshiruge әste bolmaydy" deytini bar.
Advokat aldyn ala tergeu qorytyndysynyng qatelikterine, kemshilikterine kózi әbden jetip túrsa da, tek zangha jýginip, sodan ózine ilik, jaqtas izdeydi, ózining oy keshu ýrdisining temirqazyq logikasyna, sonday-aq qarastyrylar is materialdarynyng jeke-jeke detalidaryna ghana sýienip, túnghiyqtan alyp shyghar jinishke sýrleuli jolyn izdeydi. Osynday shynayy qorghaushynyng kýsh-qayratynyng arqasynda ghana әdilettilikting tuy jelbirep, kinәsiz adam qamaudan bosatylady. Bylayghy júrttyng úghymynda eger adam qylmys jasaghan bolsa, ol tek jazalanugha tiyisti, ony zang aldynda aqtau qajetsiz dep biledi. Qate pikir. Adamdy qylmysker retinde tanymas búryn, mindetti týrde, búl qylmysty naq sonyng jasaghanyn dәleldep alu kerek. Ol kóptegen faktorlardy qajet etedi. Advokat mindeti adamnyng jauapkershiligin jenildetetin qiynnan qiystyrylghan dәleldemeler tabumen ólshenedi. Jasyrary joq, keyde esh kinәsiz adam da belgili bir sebeptermen jauapqa tartylatyny kezdesedi nemese oghan jasaghan qylmystan artyq jauapkershilik jýkteledi. Advokat enbeginin, sharyqtau shyny, shabyttyng aq túlparyn ertteui osy jerde pash etilip, jarqyl qaghady. Adam sot aldynda taghylghan aiyp boyynsha emes, jasaghan qylmysy boyynsha ghana jazagha kesilui shart.
Qazaq halqy tarih sahnasynan ketpey, sheshendik sóz óneri ólmek emes. Aqiyqat, shyndyq kózine birden-bir tiktep qaraytyn sot tóreligining dilmarlyghy qazaqtyng sheshendik kókjiyegining boyauyn bir ashyq sýiemge de kemitpeydi, qayta әr qosady, shyray beredi, nәr qúyady. Dәleldi oy iyirimine әdemi singen kelisti sózderden túratyn aiyptaushylyq, qorghaushylyq sóileuler - ekpindi tegeuirini men ishki yrghaghy tyndarmandy bey-jay qaldyrmaytyn aidarly da aibarly óner. Búl - dertke daua sóz ónerinin qayrandy túnbasy. Keleshekke boy úryp, artqy kýnge anyq qalugha jaraytyn sot sheshendigining til sheberligi jetilmegen býgingi sot jýiesindegi túlghalardy kәsiby úshtaudaghy ýlesi sheksiz. Sondyqtan shyn ónerge uaqyt sarapshy demey, baghzy bir zamannan atadan balagha miyras bop kele jatqan aibarly ónerimizdi kәri tarihtyng enshisine qaldyryp, mansúq etpey, sot salasyndaghy últtyq dәstýr jalghastyghyna say qayta jandanuy kerek. Zady, keler kýnge qajeti - osy. Tanday qaqtyra tamsandyrar, taghdyr tәlkeginde sýieushi, tireushi bolar sot ýderisinde sóz qadirine iyek artqan talay daryndy prokurorlar men advokattardyng mandayy men talayy jarqyrap shyghar kýni әli alda; sóz qasiyetin boyyna mol sinirgen biregey talanttardyng dýniyege keleri haq. Sondyqtan sottaghy sheshendik óner - ómirsheng degen baylam týidik. Tek babadan qalghan dәstýr talabynan shyghatyn bolayyq.
Resey telearnalaryndaghy «Federalinaya sudiya», «Chas suda» atalatyn habarlar taqylettes, tól telearnalarymyzda qazaqsha sipattaghy habarlar úiymdastyrylghan lәzim. Sot jýiesindegi ozyq tús pen osal jaqty tanityn uaqyt jetkenin taghy bir aityp ótkizimiz keledi.
Sóz ónerin sheber paydalanudy qajet etpeytin mamandyq býginde joqtyng qasy. Tipti adam qyzmetinin keybir salalarynda sóiley bilu sheberligin mengermey júmys isteu әste de mýmkin emes. Sonyng biri - qúqyq qorghau organdary desek, asyra aitpaymyz. Reseylik „Ulisa razbityh fonarey" serialyndaghy keyipker-Larinning „Tergeushining basty qaruy - qalam" deuinde kóp maghyna bar. Ishki ister organdary qyzmetkerlerining de barlyq amal-әreketteri qalam arqyly jýzege asady, is-әreketi qújatta aighaqtalmasa, onysy zanzyzdyq bolyp esepteledi. Keybir aghayyndardyng polisiya qyzmetkerlerining qalam ústauyn ersi kóretin minezderi bar, jazu-syzudy „mentterge" jat dep biledi. Qazirgi qoghamymyzda qalyptasqan osy bir qasang týsinikti ózgertkenimiz jón-au, aghayyn.
Abai.kz