- Tәuelsizdik alghannan bergi tarihymyzda bastan keshken daghdarystardan alghan tәjiriybemiz bar ma? Olardy qazirgi jahandyq qarjy daghdarysyna qarsy qoldana alyp otyrmyz ba?

- Tәuelsizdik alghannan bergi tarihymyzda bastan keshken daghdarystardan alghan tәjiriybemiz bar ma? Olardy qazirgi jahandyq qarjy daghdarysyna qarsy qoldana alyp otyrmyz ba?

- Egemendigimizdi alyp jatqan tústa, yaghny 1992-93 jyldary birinshi daghdarysty sezindik. Búl daghdarys ekonomikamyzgha әser etkenimen, ekonomikalyq daghdarys esebinde bolmady. Óitkeni sol kezde kenes ókimetinen bólinip shyghyp jatqan kezimiz bolatyn. Sondyqtan ol kezendi biz tek tәuelsizdikting qarsanynda bolatyn ekonomikalyq auyrtpashylyq, ótpeli kezeng dep qana qabyldadyq. Al 1998 jylghy daghdarysty arqamyzgha batpady dep aita almaymyz. Ol kezde bizge Reseyde oryn alyp jatqan jaghday tikeley әser etti. Kórshimiz 1998 jyldyng jazynda últtyq valutasyna devalivasiya jasady. Rubliding dollargha shaqqandaghy baghamy birden eki ese týsip ketken edi. Birneshe aidan keyin búl prosess bizge de kelip jetti. Eger biz de devalivasiya jasamay otyra bergenimizde ekonomikamyzgha qanshama ziyan keler edi. Óitkeni Resey ózining tauarlaryn bizge satyp, bizdegi arzan dollardy satyp әketip otyrdy. Yaghny bizding naryqty ózderining arzan tauarlarymen jaulap alu arqyly óz ekonomikalaryn birshama jaqsartyp aldy. Sondyqtan biz de 1999 jyly sәuirde devalivasiya jasaugha mәjbýr boldyq. Sol arqyly biz Reseyding tauarlyq ekspansiyasyna tosqauyl qoydyq. Devalivasiyany keshteu ótkizgennen keyin ekonomikamyz biraz aqsap qaldy. Alayda 2000 jyldan bastap daghdarysqa qarsy ekonomika salasynda jasaghan reformalar óz nәtiyjesin bere bastady. Mening aitpaghym, tarihymyzdaghy daghdarystardan jighan-tergen tәjiriybelerimiz býgingi tandaghy daghdarysta óz jemisin berdi. Devalivasiya jasauymyz, daghdarysqa qarsy baghdarlamalar qabyldauymyz sol daghdarystyng sabaqtary boldy.

- Bizding ekonomikamyzgha bireuler reforma qajet dep jatady. Sizdinshe, ol qanday boluy kerek?

- Mening oiymsha, 2030 jylgha deyingi strategiyada barlyghy bar. Sol strategiyadan tys, bólek bir nәrse jasaudyng qajeti joq dep oilaymyn. Býgingi qabyldanyp jatqan sharalar - strategiyalyq jospardyng tóniregindegi dýniyeler. Biz әr aluan taktikalargha barghanymyzben, strategiyalyq maqsatty ózgertken joqpyz. Sol ýshin strategiyanyng negizgi basymdyghyna qol jetkizu ýshin naryqtyq ekonomikagha tandau jasadyq. Yaghny túraqty ekonomikalyq ósu arqyly túrghyndardyng әl-auqatyn odan әri jaqsartudy maqsat ettik. Alayda «kimning arbasyna minsen, sonyng ólenin aitasyn» demekshi, daghdarystyng da sonshalyqty jaghymdy bolmaghanyn aita ketuimiz kerek. Desek te, búl qazirgi ekonomikalyq prosesting zandy bir qúbylysy ekenin týsinuimiz kerek. Naryqtyq ekonomikanyng zandylyghy boyynsha, bәrimiz kuә bolghan serpindi damu kezeninen keyin (songhy jyldary jyl sayyn ishki jalpy ónim 9-10 payyzgha túraqty ósip keldi) mindetti týrde qúldyrau bolatynyn úghynatyn uaqyt jetti. Qysqa merzimde qiynshylyq boldy dep 30 jylgha belgilegen joldan taymauymyz qajet. Eng bastysy, týbegeyli әri der kezinde iske asyrylyp jatqan strategiya arqasynda bizding halqymyzdyng kópshiligi daghdarysty onsha qatty sezine qoyghan joq.
Naryqtyq ekonomika investisiyalyq kezenderding ózgeruine baylanysty. Egemendik alghan uaqyttan bastalghan kezenning ózindik ereksheligi, Qazaqstanda qiynshylyqtargha qaramastan, naryqtyq infraqúrylymdy jasaqtap, aldaghy auqymdy josparlardy jýzege asyrugha qajetti jaghday qalyptasyp ýlgerdi. Qazir elimiz - jana investisiyalyq kezeng qarsanynda. 15 mamyrda bolghan «Núr Otan» halyqtyq demokratiyalyq partiyasynyng sezinde Elbasy elimizde innovasiyalyq industrializasiyanyng strategiyalyq josparynyng iske asatynyn atap ótti. Ol - ózimiz óndiris ashyp, óz tauarymyzdy shygharu degen sóz.

- Al osyny Preziydentting aityp jýrgenine qansha uaqyt boldy? Osyny iske asyru ýshin daghdarysty kýtip otyrdyq pa?

- Olay emes. Búl josparlar búrynnan bolghanymen, keybir sharalardyng reti endi ghana kelip otyr. Qaytyp oqyp qarasanyz, memleketting qoldauyn qajet etetin salalar kóp ekeni, biraq onyng barlyghyna birden mýmkinshiligimiz jetpeytini ashyq aitylghan. Eng aldymen, qordalanyp qalghan әleumettik mәselelerdi sheshu jәne búryn bizde bolmaghan naryqtyq infraqúrylymdardy jasaqtau, tez arada qaytarymy bar salalargha syrttan investorlardy tartu, sodan keyin qorlardy jinaqtap, óz óndirisimizdi bastau belgilengen. Óitkeni osy uaqytqa deyin bizding qarjylyq mýmkinshiligimiz bolmady. Tipti zeynetaqy men ailyqty da uaqytynda tóley almay qalghan kezderimiz de boldy emes pe? Josparda bizge shiykizaty joq memleket esebinde júmys isteu auaday qajet, shiykizatqa tәueldi bolmauymyz kerek, bizding memleket múnay qarjysyn paydalanyp, jana óndiris oryndaryn ashu, ekonomikamyzdy diyversifikasiyalau qajet ekeni kórsetilgen. Biraq ony iske asyru ýshin kólemdi qarjy, arnayy kadrlar jәne әlemdik tauar naryghynda óz ornymyzdy belgilep aluymyz qajet boldy. Osyghan satylap kele jatyrmyz. Al býginde «múnday ózgeristerge biz qanshalyqty dayynbyz» degen súraq tuyndaydy.

Eng bastysy, memleketimizding mayda-shýide mindettemelerinen basqa syrtqy qaryzdary joq. Bizding әrqaysysymyzdyng basqagha qaryz bolmauymyz ertengi kýnge degen nyq senimnin, túraqtylyqtyng kepili ekenin jaqsy týsinip qaldyq. Múnda qaranyz, bir qaraghanda, naryqtyq damyghan elder bankrot bolyp jatyr nemese keshe ghana myqty bolyp jýrgen memleketter zeynetaqy men jalaqy boyynsha mindettemelerin qarjylandyrugha halyqaralyq úiymdardan qaryz súrap jýr. Ondaydyng betin aulaq qylsyn, biraq bizde jaghday jaqsy. Biz qiyn kezenderde qor jasap, qarajat jinadyq, nәtiyjesinde býgin jyl sayyn kóbeyip otyrghan әleumettik mindettemelerdi qarjylandyryp qana qoymay, industriyalyq baghdarlamalardy jedel damytudy josparlaugha mýmkindik alyp otyrmyz. Áriyne, barlyghyna birdey óz qarajatymyz jete bermes. Sheteldik investorlardy tartu qajet. Biraq olar da investisiya salu ýshin óz tarapynan qarajat salugha dayar әri birge tәuekel ete alatyn memleketpen әriptes bolghylary keletini anyq. Búl túrghyda juyrda islam bankingi mәseleleri boyynsha qabyldanghan zang bizding kәsipkerlerding kónilinen shyghady dep oilaymyn. Býginde islam elderinde 2 trln dollar kóleminde qarjy qory bar ekeni belgili. Sonymen qatar tez arada ishki investisiyalardy tartu, zeynetaqy qorlarynda jatqan 11 mlrd dollar qarjyny ónerkәsipti damytugha tiyimdi paydalanu mәselesin sheshuimiz qajet.

Innovasiyalyq industrializasiya josparyn jýzege asyrugha ekinshi tosqauyl - óndiriste naryqtyq qózqarasy bar adamdardyng az bolghandyghy. Mamandandyrylghan kadrlardyng qalyptasuy qalay? Múnda da sәikesinshe júmystar jýrgizildi. Biraz jyldar boyy nysanaly granttar jýiesi qajetti kadr potensialyn qalyptastyrugha kómektesti. Búghan «Bolashaq» baghdarlamasy boyynsha bitirgen 15 mynnan astam týlekterge biylghy jyly Otanyna oralatyn halyqaralyq dengeydegi 800-den astam mamandy qosynyz. Olardyng basym bóligi - tehnikalyq bilim alghan mamandar. Osy uaqytqa deyin qanshama adam kәsipkerlikpen ainalysyp, naryqtyng tilin bilip, dayyn maman bolyp qaldy.

Óndiristi bastamas búryn ónimge súranys boluy kerek. Ol bar ma? Eksportqa tauar shygharatyn salalardy daghdarystyng arqasynda anyqtap, belgilep aldyq. Endigi basymdyq auyl sharuashylyghy ónimderinde bolady. Sonymen qatar ishki naryghymyz bar. Qazaqstan importynyng jyl sayyn 38 mlrd dollar qúraytynyn eskersek, ishki rynoktyng ósu mýmkindigi bar ekenin jәne syrtqy saudagha asa tәueldi ekenimizdi bayqatady. Tek kana ótken jyly mashina men qúral-jabdyqtar alugha - 17,1 mlrd dollar, miyneraldy taghamdargha - 5,4 mlrd dollar, himiyalyq tauarlargha - 4,1 mlrd dollar, azyq-týlik tauarlaryna 2,6 mlrd dollar júmsaldy. Ózimiz keminde osylardyng biraz kólemin shyghara alamyz. Ásirese azyq-týlikti. Alystan arbalaghansha, jaqynnan dorbalaghan tiyimdi emes pe?

Qazir, eng bastysy, «óndiristi naryqtyng ózi jasaydy» degen oidan aryldyq. Naryqtyng oghan shamasy kelmeytinine kózimiz jetti. Sebebi Amerika men Angliya bastaghan qanshama memleketter naryqqa senip jýrip, daghdarysqa onbay tap boldy. «Taza naryq» degenimiz - tek qiyalda ghana bolatyn dýniye. Al shyn mәninde, ol tikeley memleketting mýddesinen shygha almaydy. Kóp iri salalarda jeke biznes innovasiyalyq industrializasiyamen tek óz kýshimen ainalysa almaydy. Óitkeni olardyng maqsaty - az uaqyt ishinde mol oljagha kenelu. Olargha sondyqtan alypsatarlyq ne shiykizatpen ainalysu tiyimdi. Biznes ýshin zauyt, fabrikalar salyp, mamandar dayarlau - kóp kýttiretin qiyn is.
Naryqtyq jýie endi ghana óz soqpaghyn tapty dep aitugha bolady. Endeshe, dәl osy kezeng kópten kýtken josparlarymyzdy jýzege asyrugha mýmkindik tughyzyp otyr.

Bar tapqan qarjymyzdy óndiriske júmsap industrializasiyany bes-on jyl búryn jýzege asyra almas edik. Eger dәl osynday asyghysta jýzege asyrar bolsaq, naryqtyq kezende sýiegi qataymaghan halyqtyng auzynan qarjyny jyryp alugha tura kelushi edi. Halyqtyng әleumettik jýgin tiyegen arbany da syndyrmay, ekonomikany sýirep kele jatqan ógizdi de óltirmey kele jatyrmyz. Eger biz óndiris jasaudy qolgha alatyn bolsaq, әleumettik jaghdaydy keyinge qaldyrugha mәjbýr bolar edik. Yaghny «ýy salma, balandy oqytpa, toy jasama» degen siyaqty ghoy. Oghan kópshilik kóne me? Sondyqtan memleket osyghan deyin qarjynyng jartysynan kóbin әleumettik jaghdaygha júmsap túrdy. Qalghan qarjyny óndiriske jinap keldi.

Keyde júrt Qytaydy mysalgha keltirip jatady. Al sol Qytay túrghyndarynyng әleumettik jaghdayyn bizben salystyryp kóriniz. Qytaydyng kóp júrty kýnine bir kese kýrish jese, «soghan qanaghat» dep ómir sýruge dayyn eken dep aitqanmenen, songhy bolghan oqighalar sheshilmegen әleumettik problemalar sayasy problemalargha tez әkeletinin oigha salady.

- Biraq dәl osy uaqytta daghdarysqa tap keldik. Búl tap-tamasha josparymyzdyng tas-talqanyn shygharmay ma?

- Men daghdarystyng paydasy bar ekenin de aitayyn. Osydan ýsh-bes jyl búryn neshe týrli innovasiyalyq josparlar jasadyq. Sonyng ishinde keybireui qazirgi uaqytta Qazaqstangha da, dýniyejýzine de qajet emes tauar shygharatyn óndirister bolyp qaldy. Daghdarys osy siyaqty paydasyz kóp nәrseni anyqtap berdi. Sonday-aq júrttyng qolynda nesiyege alghan qarjy mólsherden tys kóp bolyp ketti. Ol qarjy, rasyn aitsaq, týkke paydasy joq baghyttargha, alypsatarlyqqa júmsalyp jatty. Júrttyng kóbi bas-basyna kólik, birnesheuden ýy alghysh bolyp ketti. Búl memleket ýshin qajet pe? Ekinshi jaghynan qaraytyn bolsaq, barlyghy ekonomikagha sonday ýy nemese kólik alatynday enbek sinirip, óz ýlesin qosyp ýlgerdi me? Áriyne, joq. Batys memleketterinde әr qyzmetting ólshemi jәne naryqtyq baghasy bar. Orta eseppen alghanda, ýzilissiz qyzmet atqarghan qyzmetkerding on jylda - pәter, bes jylda avtokólik alugha mýmkinshiligi payda bolady. Odan búryn nesiyege de almaydy, sebebi otbasyna ekonomikalyq qauip tughyzady. Al bizge barlyghy birdey jәne býgin qajet. Nәtiyjesinde «kýlip kiretin qaryzdyng jylap shyghatynyn» úqtyq. Ólshemsiz nesiyening basqa pәle ekenin bildik. Nesie beretin bankter sening paydandy emes, óz paydasyn oilaytynyn týsindik.

Daghdarys qalay keldi? Jana kólik satyp alu 60 payyzgha tómendep ketti, pәter satyp aludyng jaghdayyn ózderiniz de kórip otyrsyzdar. Daghdarys bitkennen keyin barlyghy ornyna keledi deushiler bar. Men kerisinshe aitar edim, qazir barlyghy óz ornyna kelip túr. Naryqta da, halyqta da bir zandylyq bar: beynetine qaray zeyneti. Ekonomikagha qajeti az salalarda súranys azayady. Sonymen qatar biz júrtqa ne qajet - sonyng arajigin ajyratyp aldyq. Mәselen, bizge tamaq óndirisin arttyru kerektigin taghy týsindik. Al azyq-týlik óndirisining otany - auyl. Olay bolatyn bolsa, jastardy auylgha tartu kerek. Qalanyng basyna qaptatyp pәter salghansha, auylgha ýy salyp bereyik. Auylgha baratyn jastargha kóterme aqsha bereyik.

Osylaysha, daghdarys bizge tiyimdi siltemeler jasap, naryqqa ne qajet, nening qajet emes ekendigin anyqtap berdi. Sondyqtan qarjylyq daghdarys kerisinshe algha qoyghan josparymyzdyng soqpaghyn aiqyndauda demekpin.

- Biz biyl birinshi ret islam bankingine baylanysty zang qabyldap otyrmyz. Ekonomist retinde bizding qazirgi bank jýiesi men islamdyq bank jýiesin salystyra aityp berinizshi. Qanday útymdy tústary bar?

- Qazirgi bankterimiz shetelden 8 payyzgha nesie alyp, sorly júrtqa ýstinen 18-20 payyz qosyp nesie beredi. Tipti 25 payyzgha deyin kóterilgen kezder de boldy. Sonday-aq aqshany qanday joba ýshin berip jatqanynda, ary qaray júmys istep kete alasyng ba, joq pa - bankting onda sharuasy joq. Kerisinshe, oghan sening bankrot bolghanyng kerek. Sebebi olar sening kepildikke qoyghan qymbat zatyna qyzyghyp otyrady. Yaghny bankrot boluyna tilektester kóbeye týsedi. Islam bankining jóni basqasha. Olar nesie bermesten búryn jobandy zertteydi. Aram joldan aulaq bolady. Payyzdyn
ózi, ósim alu aram sanalady. Onyng ornyna olar sening keleshek tabysyna ortaq bolady. Sol ýshin olar senimen birge kýiip-pisedi. Qauipti birge sezinedi. Sening biznesing dúrys jýrmeytin bolsa, bank te ziyan shegedi. Yaghny «kemedegining jany bir» degenning kýiin keshedi.

- Naryqta «senim» degen úghym basty týsinikterding birine ainaldy. Alayda qazirgi qarjylyq daghdarys halyqtyng bankke degen senimin joghaltyp jibergen joq pa?

- Dúrys aitasyz, «naryq» pen «senim» degen sózder qatar jýrui kerek. Senim bolmasa, naryq ayasynda júmys isteu qiyn. Tauargha, tútynushygha, bankke degen senim bolmasa, naryqtyng ayaq alysy qiyndaydy. Bankterge senimning azayghany ras. Bankterding isine memleket aralaspaghanda, senim azaymaq týgili, qúldyrap, joghalyp ketui de mýmkin edi. Qazir halyqtyng memleketke degen senimi joghary bolyp túr ghoy. Qazir halyq «pәlenshe bank myqty» dep aita qoymaydy. Kerisinshe, memleket aralasqan bankke júrt kóp bara bastady. Yaghny býginde memleket óz pozisiyasynyng myqtylyghyn kórsete aldy. Kezinde memleket múnaydan týsetin tabysty Últtyq qorgha saqtap jýrgende, syn aitushylar kóp bolghan edi. Memleket sol qarjynyng osy daghdarysta qanshalyqty kómek bergenin kórsetti. Búl - memleket basyndaghylardyng kóregendigi. Eger de sol kezderi 17 mynnan júrtqa taratyp bergeninde qazir kimge alaqan jayar edik? Sondyqtan júrt bankterden góri memleketke senim artyp otyr.

- Preziydent Núrsúltan Nazarbaev auyl sharuashylyghyna basym kónil bólu kerektigin aitty. Auyl sharuashylyghyna basty qoldau bolatyn nәrse - auyl sharuashylyghy banki. Ministrlik agrobank qúramyz degen bastamasyn daghdarystyng kesirinen keyinge qaldyrdy. Búl dúrys qadam ba, әlde agrobankti qolgha alatyn uaqyt jetti me?

- Men ministrlikting búl әreketine syn kózben qaraymyn. «Múnyng әr jaghynda ne jatyr eken» degen oy da payda bolady. Eger biz memlekettik qarjyny paydalanyp, agrobank ashatyn bolsaq, onda auyl sharuashylyghyna bólinip jatqan qarjynyng jaghdayy jariya jәne ashyq bolar edi. Mysaly, auyl sharuashylyghyna memlekettik holdingter arqyly berilip jatqan qarjynyng qanshalyqty ashyq, qanshalyqty әdil berilip jatqanyna mening kózim jetpeydi. Ol jerde sybaylas jemqorlyq joq degenge senbeymin. «Argobank ashu keyinge qaldy» degendi estigen bette maghan «búl jerde bireulerding qarjylyq qyzyghushylyghy bar ghoy» degen oy keldi. Agrobank biz ýshin qazir auaday qajet. Óitkeni ol, birinshiden, sybaylas jemqorlyqqa tosqauyl bolady. Aqsha alu ýshin qanshama kabiynetting tabaldyryghyn tozdyryp jýrgender qújatpen qosa ne alyp kiretinin kim bilsin? Qarjy sondyqtan da kez kelgenning qolyna onay tie bermeydi. Óz basym agrobankting ashyluyna kim qarsy bolsa, onyng sonshalyqty jeke qyzyghushylyghy bar ekenin batyl aita alamyn dep oilaymyn.

Agrobank ashylsa, oblystarda, keyin audan ortalyqtarynda ashyla bastaydy. Ol degenimiz - qarapayym halyq túrghyndarynyng da qoly qarjygha jete bastaydy degen sóz. Mysaly, 10 gektar jeri barlar 100 myng tenge alsa da, isin algha bastyra beredi. Al holding arqyly beriletin qarjygha olardyng qoldary jete bermeydi. Múnday nesie zayymdaryn jer kólemi kóp, qarjynyng qúlaghyn ústap otyrghandargha para beruge, olardy meyramhanagha, monshagha aparugha jaghdayy barlar alady.

- Damyghan iri memleketter daghdarystan shyghu jolyn izdeude azuyn aigha bilegen ekonomisterding doktrinasyna ýnilip jatady. Bizde qalay? Bizde onday ekonomister bar ma?

- Qazir, shynyn aitqanda, dýniyejýzindegi myqty degen ekonomisterimizding ózi oy aitudan qashqaqtap, tyghylyp jatyr. Óitkeni ózine jauapkershilik artudan qorqady. Angliyada, taghy basqa shetelderde oqyp jatqan bilimgerlerimizge dәris berushiler «kelesi jyldan bastap biz teoriyanyng bәrin ózgertemiz» dep aitatyn kórinedi. Sebebi osy uaqytqa deyin oqytylyp kelgen teoriyalar dәleldenbey jatyr eken. Yaghny teoriyalardyng ózinde naqtylyq joq.
Kerisinshe, qazir belgili ekonomister emes, naqty tәjiriybesi bar mamandar jaqsy teoriyalar úsynuda. Bizding daghdarysqa qarsy qabyldaghan sharalarymyz aldaghy uaqytta ghylymy zertteulerge týsip, birneshe jana teoriyalardyng negizi bolatyn uaqyt ta keledi. Kezinde Batys mensinbegen, biraq býgin barlyq әlemdi ózgeshe ekonomikalyq iydeyalarmen moyyndatqan Malayziya jәne Singapur bizge jaqsy ýlgi bola alady!

Sondyqtan sheteldik mamandardy pir tútyp, biyikke shyghar joldy dýniyejýzining kósemderinen izdemey-aq, auyldaghyny «auzy sasyq» dep mensinbegendi qoyyp, jergilikti ekonomisterden - óz mamandarymyzdan kóp nәrse alugha bolatynyn eskersek deymin.

Ángimelesken Saltan SÁKEN, Astana

"Alash ainasy" gazeti, 4.08.2009