Ótken jyly Reseydin  Syrtqy ister ministri Sergey Lavrov Mongholiyanyng 2014 jyly Reseyge qosylatynyn aityp, ol kelisim Dmitriy Medvedev biyligi túsynda qabyldanghanyn mәlimdep edi. Ormandy elde osynau mәlimdeme ýlken pikirtalas tudyrghan-dy sonda. Siz qalay oilaysyz, rasymen de Mongholiya Reseyding bodany bolmaq pa?
-     Monghol júrtshylyghy, olardyng sayasy elitasy dәl sonday kelisimge keletindey aqymaq el emes. Songhy kezderi Resey naqty sayasy mýddening ornyna qiyalgha bergisiz nәrselerge boy aldyryp otyrghanday. Jәne osynday dýniyeler arqyly búrynghy Kenes Odaghyna kirgen әriptesterine yqpal etu maqsatynda aitqan sekildi. Áriyne eki alpauyt elding ortasynda túrghan Mongholiyanyng shet jaqqa shyghu jaghdayy Qazaqstanmen salystyrghanda óte qiyn. Mýmkindikteri artyp túrsa da, Reseyding iri kompaniyalary Mongholiyanyng ishki naryghyna, jer asty baylyqtaryna ie bolu jaghynan útylyp jatyr. Meninshe, qazirgi jaghdayda Mongholiyagha Resey men Qytay ghana emes, Japoniya, Kanada, AQSh kompaniyalaryn elge tartu arqyly tәuelsizdigin qamtamasyz etu, Reseyding yqpalynan shyghu maqsatyndaghy tirshilikterin jalghastyra bergeni dúrys. Al Reseyge tuys bolyp keletin Ukrainanyng ózi at tonyn ala qashqan kezde, orysqa on qaynasa sorpasy qosylmaytyn mongholdyng qosyla qongy ekitalay.

Ótken jyly Reseydin  Syrtqy ister ministri Sergey Lavrov Mongholiyanyng 2014 jyly Reseyge qosylatynyn aityp, ol kelisim Dmitriy Medvedev biyligi túsynda qabyldanghanyn mәlimdep edi. Ormandy elde osynau mәlimdeme ýlken pikirtalas tudyrghan-dy sonda. Siz qalay oilaysyz, rasymen de Mongholiya Reseyding bodany bolmaq pa?
-     Monghol júrtshylyghy, olardyng sayasy elitasy dәl sonday kelisimge keletindey aqymaq el emes. Songhy kezderi Resey naqty sayasy mýddening ornyna qiyalgha bergisiz nәrselerge boy aldyryp otyrghanday. Jәne osynday dýniyeler arqyly búrynghy Kenes Odaghyna kirgen әriptesterine yqpal etu maqsatynda aitqan sekildi. Áriyne eki alpauyt elding ortasynda túrghan Mongholiyanyng shet jaqqa shyghu jaghdayy Qazaqstanmen salystyrghanda óte qiyn. Mýmkindikteri artyp túrsa da, Reseyding iri kompaniyalary Mongholiyanyng ishki naryghyna, jer asty baylyqtaryna ie bolu jaghynan útylyp jatyr. Meninshe, qazirgi jaghdayda Mongholiyagha Resey men Qytay ghana emes, Japoniya, Kanada, AQSh kompaniyalaryn elge tartu arqyly tәuelsizdigin qamtamasyz etu, Reseyding yqpalynan shyghu maqsatyndaghy tirshilikterin jalghastyra bergeni dúrys. Al Reseyge tuys bolyp keletin Ukrainanyng ózi at tonyn ala qashqan kezde, orysqa on qaynasa sorpasy qosylmaytyn mongholdyng qosyla qongy ekitalay.
-     Mongholiyanyng úly memlekettik jogharghy Huralynyng tóraghasy «búl dúrys sheshim» degen synayda әngimening shet jaghasyn shygharyp otyr emes pe?
-     Árbir elding ishinde óz aqymaqtary men qiyalilary da bolady. Mysaly, bizding deputattardyng arasynda Euraziyalyq odaq turaly neshe týrli qiyaly pikir aityp jýrgen azamattar jetkilikti. Múnday pikirler aityla beretin shyghar. Biraq Mongholiyadaghy demokratiyanyng damuy múnday jaghdaygha apara qoymaydy. Ári ishki sayasatyn sheshetin preziydenti men ýkimeti bar.
-     Dese de, «jel túrmasa, shópting basy qimyldamaydy» emes pe?! Reseyding Syrtqy ister ministri 2012 jyly D.Medvedev preziydent bolyp túrghan tústa, monghol basshysy ekeuining arasynda osynday kelisim jasalghanyn nege sýienip aitty sonda?
-     Ol orystardyng menzep otyrghanynday kelisim emes. Ýlken qiyanattyng biri mynada: Euraziyalyq qauymdastyq degende Resey búrynghy Kenes odaghy imperiyasyn qayta qalpyna keltirudi maqsat etse, Qazaqstan odan ekonomikalyq mýmkindikterge qol jetkizudi jolgha qoyyp otyr. Resey ózderine ne kerek ekendigin týsinbey, әriptesterimen shynayy pikir almasu jýrgizip jatqan joq. Integrasiya bolmas búryn, kez kelgen eng aldymen «integrasiya degenimiz ne?» degen súraqqa jauap berui kerek. Bizder «aldymen integrasiyany alyp alayyq, sosyn jauap izdeymiz» degen siyaqty tirshilik keship jatyrmyz. Búl da sol sekildi jaghday. Qalay bolghanda da, Qytaymen qarym-qatynas jasap otyrghan Mongholiya eki jaqpen de oinaugha mәjbýr. Búl olardyng mәngilik oiyndary.
-     Sonda Qytay Mongholiyagha tisin «batyryp» otyr ma?
-     Búl orayda Qytayda mongholdardyng kóptigin eskeruge tiyispiz. Qytay ózderindegi mongholdardyng sanyn eskere otyryp, Mongholiyamen qarym-qatynas jasauda. Qúitúrqy sayasat jýrgizse, ol ishki Qytaydaghy jaghdaydy búzuy mýmkin. Sebebi, songhy kezderi Qytayda bolghan býlikterding kóbin jergilikti mongholdar bastaghan. Qytay olardy jaulap alady degen pikir joq, tek qana jer asty baylyqtaryna qol jetkizu, ekonomikalyq túrghydan tәueldi qylu sayasatyn jýrgizip jatyr. Qazirgi nobayyn eseptesek, Mongholiyanyng Qytaymen qarym-qatynasy Reseymen salystyrghanda әldeqayda joghary kórsetkishke iye.
-     Mysaly ýshin, Kedendik odaqtyng sony týbinde odaqtasu jaghdayyna aparyp soghuy qanshalyqty yqtimal?
-     Resey Tynyq múhity elderimen qarym-qatynas jýrgizip otyr jәne osy túrghyda Mongholiyamen de belgili bir túrghyda yntymaqtastyq ornatudy maqsat etip algha qoyghan boluy әbden mýmkin. Mysaly, Mongholiyamen kezinde óte tyghyz qarym-qatynasta bolghan. Kenes odaghy óz dәuirinde Mongholiyany Bolgariyamen qatar on altynshy respublikamyz dep atap jýrdi. Qazir dәl sonday sayasat jýrgizuge kelgende Reseyding qauqary da, mýmkindigi de joq. Sebebi, orystar Sibirden aiyrylyp qalayyn dep otyrghan jayy bar. Býkil Resey halqynyng bes payyzy ghana Oral taularynyng arghy jaghynan Tynyq múhiytqa deyingi aralyqta ómir sýrip jatyr. Qytaydyng kәsipkerleri Sibirge basa-kóktep kirip, orystargha investorlyq túrghydan bәsekelestik tudyruda. Naqty derekterdi alsaq, Mongholiyagha 1990 - 2011 jyldardaghy salynghan investisiyalar kólemimen eseptegende Resey alghashqy jetilikke de kirmeydi eken. Eng birinshi orynda Kanada memleketi túr. Gonkong, Japoniya sekildi basqa elder búl orayda әldeqayda belsendi. Mýmkin Resey de osynday mәselelerge aralasqysy kelip jatqan shyghar. Býgingi kýni metaldar jaghynan keremet investisiyalyq mýmkindikter ashylyp jatyr. Bir ghana mәsele ol - altyn men myryshty shygharu. Mongholiyanyng jaqsy temir joldary bolsa әlemge Reseyden góri Qytay arqyly shyqqany tiyimdi. Kezinde KSRO men Qytay arasy qyrghiqabaq bolghanda monghol men qytay arasynda temir jol salasy damymay qaldy. Mine, qazir osy mәseleni qytaylyqtar qolgha alyp jatyr. Mongholdardyng qytaydaghy tuystaryna erkin týrde vizasyz baryp, keluine mýmkindikteri bar. Osynyng barlyghyn qaperge alsaq, Mongholiya Ýkimeti ýshin tranzit mәselesinde Reseyde góri Qytay tiyimdi memleket. Resey búl túrghyda júmystaryn jasay beredi. Qazaqstannyng kompaniyalary Mongholiyamen qarym-qatynas maqsatynda júmys isteui kerek. Oghan bizding mýmkindigimiz bar. Mongholiya halqynyng birazy qazaqtar ekenin de úmytpaghanymyz jón. Qazaqstan ýkimeti mýddelestik jaghynan Qytay men Resey arasynda mýmkindigin damytu ýshin Mongholiyanyng jer asty baylyqtary ýshin talasuy kerek. Mys qory boyynsha Mongholiya әlemde 4- orynda. Altyn oiynsha 30-orynda. Kómir qory boyynsha da alghashqy orynda keledi. Yaghni, búryn iygerilmegen dýniyeler endi ghana ashylyp jatyr. Kanada, Resey, Koreya, Gonkong kompaniyalarymen birge tenderlerge qatysyp, mýmkindikterimizdi arttyra beruimiz kerek. Búl bir jaghynan qazaq azamattaryn qoldau túrghysynan, ekinshiden, Qazaqstan sekildi әriptes tartu Mongholiyanyng qolyn úzartady. Ol tek Qytay men Reseyge ghana emes, basqa elderding investisiyasy arqyly sauda balansyn týzeydi. Bir memleketting osyghan deyin ótken jolyn, tarihyn, arman-múratyn ysyryp qoyyp, basqa memleketting qúramyna kiru ol - qiyanattyng eng ýlkeni.
-     Reseyding Syrtqy ister ministri Sergey Lavrov odaqtasu iske asqannan keyin monghol mektepterinde orys tilin mindetti pәnderding qataryna qosu turaly aityp otyr...
-     Men biletin monghol elitasy kóp jaghdayda aghylshyn tilin mengerumen qosa, basqa jaghynan da әlemdik naryqqa moyyn búryp jatyr. Birinshi kezekte «mongholgha orys tilining qajettiligi qanday?» degen mәsele tuyndaydy. Búl orystyng óz qalauy. Monghol jazuynyng kirillisa ekendigin eskergen boluy tiyis. Nemese búrynghyday qalpyna keltiremiz degen talpynu boluy mýmkin. Biraq múnday sheshim qabyldau ýshin jalpy kelisimshart, sodan keyin monghol ýkimetining sheshimi kerek. Onyng bәri qabyldanbay, qoghamdyq talqylaudan ótpey jatyp, «boldy» nemese «bolady» dep aita qoiqiyndau. Eger shynymen solay bolsa, monghol ýkimetine kýmәn keltiruimiz kerek siyaqty. Mongholiyadaghy demokratiya әldeqayda damyghan. Ýimeti búl turaly ne deydi eken? Olardyng da oppozisiyasy bar.
-     Odaqtasu turaly kelisim AQSh-tyng qarsylyghyn tudyratyn belgili. Múnyng sony nege aparady?
-     Jaqynda AQSh-tyng Memlekettik hatshysy Hillary Klinton, basqa da sayasatkerleri TMD aumaghyndaghy oryn alyp jatqan Kenes odaghyn qaytaru, imperiyany qalpyna keltiru siyaqty dýniyelerge qarsylyq tanytty. Sondyqtan AQSh pen Qytay búghan esh mýmkindik bermeydi. Býgingi monghol elitasy, jastary orys tilinen góri aghylshyn tilin oqytudy algha qoyghan. Shet elde ózim qatysyp kórgen jiyndarda bayqaghanym mongholdyng azamattary aghylshyn tiline jaqyn. «Odaqtasudyn» sony qalay bolaryn kýteyik. Biraq odan ýlken progress kórip túrghan joqpyn. Býgingi Reseyding sayasaty naqty mýddeden góri sol bayaghy imperiyany ansau, sol túrghyda kelsin-kelmesin aityp qalu, óz halqyna ýmit syilau sekildi ózin-ózi aldau bolyp kórinedi.
Ángimelesken - Jankeldi Qarjan

"Halyq sózi" gazeti