وتكەن جىلى رەسەيدىڭ  سىرتقى ىستەر ءمينيسترى سەرگەي لاۆروۆ موڭعوليانىڭ 2014 جىلى رەسەيگە قوسىلاتىنىن ايتىپ، ول كەلىسىم دميتري مەدۆەدەۆ بيلىگى تۇسىندا قابىلدانعانىن مالىمدەپ ەدى. ورماندى ەلدە وسىناۋ مالىمدەمە ۇلكەن پىكىرتالاس تۋدىرعان-دى سوندا. ءسىز قالاي ويلايسىز، راسىمەن دە موڭعوليا رەسەيدىڭ بودانى بولماق پا؟
-     موڭعول جۇرتشىلىعى، ولاردىڭ ساياسي ەليتاسى ءدال سونداي كەلىسىمگە كەلەتىندەي اقىماق ەل ەمەس. سوڭعى كەزدەرى رەسەي ناقتى ساياسي مۇددەنىڭ ورنىنا قيالعا بەرگىسىز نارسەلەرگە بوي الدىرىپ وتىرعانداي. جانە وسىنداي دۇنيەلەر ارقىلى بۇرىنعى كەڭەس وداعىنا كىرگەن ارىپتەستەرىنە ىقپال ەتۋ ماقساتىندا ايتقان سەكىلدى. ارينە ەكى الپاۋىت ەلدىڭ ورتاسىندا تۇرعان موڭعوليانىڭ شەت جاققا شىعۋ جاعدايى قازاقستانمەن سالىستىرعاندا وتە قيىن. مۇمكىندىكتەرى ارتىپ تۇرسا دا، رەسەيدىڭ ءىرى كومپانيالارى موڭعوليانىڭ ىشكى نارىعىنا، جەر استى بايلىقتارىنا يە بولۋ جاعىنان ۇتىلىپ جاتىر. مەنىڭشە، قازىرگى جاعدايدا موڭعولياعا رەسەي مەن قىتاي عانا ەمەس، جاپونيا، كانادا، اقش كومپانيالارىن ەلگە تارتۋ ارقىلى تاۋەلسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ، رەسەيدىڭ ىقپالىنان شىعۋ ماقساتىنداعى تىرشىلىكتەرىن جالعاستىرا بەرگەنى دۇرىس. ال رەسەيگە تۋىس بولىپ كەلەتىن ۋكراينانىڭ ءوزى ات تونىن الا قاشقان كەزدە، ورىسقا ون قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن موڭعولدىڭ قوسىلا قويۋى ەكىتالاي.

وتكەن جىلى رەسەيدىڭ  سىرتقى ىستەر ءمينيسترى سەرگەي لاۆروۆ موڭعوليانىڭ 2014 جىلى رەسەيگە قوسىلاتىنىن ايتىپ، ول كەلىسىم دميتري مەدۆەدەۆ بيلىگى تۇسىندا قابىلدانعانىن مالىمدەپ ەدى. ورماندى ەلدە وسىناۋ مالىمدەمە ۇلكەن پىكىرتالاس تۋدىرعان-دى سوندا. ءسىز قالاي ويلايسىز، راسىمەن دە موڭعوليا رەسەيدىڭ بودانى بولماق پا؟
-     موڭعول جۇرتشىلىعى، ولاردىڭ ساياسي ەليتاسى ءدال سونداي كەلىسىمگە كەلەتىندەي اقىماق ەل ەمەس. سوڭعى كەزدەرى رەسەي ناقتى ساياسي مۇددەنىڭ ورنىنا قيالعا بەرگىسىز نارسەلەرگە بوي الدىرىپ وتىرعانداي. جانە وسىنداي دۇنيەلەر ارقىلى بۇرىنعى كەڭەس وداعىنا كىرگەن ارىپتەستەرىنە ىقپال ەتۋ ماقساتىندا ايتقان سەكىلدى. ارينە ەكى الپاۋىت ەلدىڭ ورتاسىندا تۇرعان موڭعوليانىڭ شەت جاققا شىعۋ جاعدايى قازاقستانمەن سالىستىرعاندا وتە قيىن. مۇمكىندىكتەرى ارتىپ تۇرسا دا، رەسەيدىڭ ءىرى كومپانيالارى موڭعوليانىڭ ىشكى نارىعىنا، جەر استى بايلىقتارىنا يە بولۋ جاعىنان ۇتىلىپ جاتىر. مەنىڭشە، قازىرگى جاعدايدا موڭعولياعا رەسەي مەن قىتاي عانا ەمەس، جاپونيا، كانادا، اقش كومپانيالارىن ەلگە تارتۋ ارقىلى تاۋەلسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ، رەسەيدىڭ ىقپالىنان شىعۋ ماقساتىنداعى تىرشىلىكتەرىن جالعاستىرا بەرگەنى دۇرىس. ال رەسەيگە تۋىس بولىپ كەلەتىن ۋكراينانىڭ ءوزى ات تونىن الا قاشقان كەزدە، ورىسقا ون قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن موڭعولدىڭ قوسىلا قويۋى ەكىتالاي.
-     موڭعوليانىڭ ۇلى مەملەكەتتىك جوعارعى حۋرالىنىڭ توراعاسى «بۇل دۇرىس شەشىم» دەگەن سىڭايدا اڭگىمەنىڭ شەت جاعاسىن شىعارىپ وتىر ەمەس پە؟
-     اربىر ەلدىڭ ىشىندە ءوز اقىماقتارى مەن قياليلارى دا بولادى. مىسالى، ءبىزدىڭ دەپۋتاتتاردىڭ اراسىندا ەۋرازيالىق وداق تۋرالى نەشە ءتۇرلى قيالي پىكىر ايتىپ جۇرگەن ازاماتتار جەتكىلىكتى. مۇنداي پىكىرلەر ايتىلا بەرەتىن شىعار. بىراق موڭعولياداعى دەموكراتيانىڭ دامۋى مۇنداي جاعدايعا اپارا قويمايدى. ءارى ىشكى ساياساتىن شەشەتىن پرەزيدەنتى مەن ۇكىمەتى بار.
-     دەسە دە، «جەل تۇرماسا، ءشوپتىڭ باسى قيمىلدامايدى» ەمەس پە؟! رەسەيدىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى 2012 جىلى د.مەدۆەدەۆ پرەزيدەنت بولىپ تۇرعان تۇستا، موڭعول باسشىسى ەكەۋىنىڭ اراسىندا وسىنداي كەلىسىم جاسالعانىن نەگە سۇيەنىپ ايتتى سوندا؟
-     ول ورىستاردىڭ مەڭزەپ وتىرعانىنداي كەلىسىم ەمەس. ۇلكەن قياناتتىڭ ءبىرى مىنادا: ەۋرازيالىق قاۋىمداستىق دەگەندە رەسەي بۇرىنعى كەڭەس وداعى يمپەرياسىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋدى ماقسات ەتسە، قازاقستان ودان ەكونوميكالىق مۇمكىندىكتەرگە قول جەتكىزۋدى جولعا قويىپ وتىر. رەسەي وزدەرىنە نە كەرەك ەكەندىگىن تۇسىنبەي، ارىپتەستەرىمەن شىنايى پىكىر الماسۋ جۇرگىزىپ جاتقان جوق. ينتەگراتسيا بولماس بۇرىن، كەز كەلگەن ەڭ الدىمەن «ينتەگراتسيا دەگەنىمىز نە؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرۋى كەرەك. بىزدەر «الدىمەن ينتەگراتسيانى الىپ الايىق، سوسىن جاۋاپ ىزدەيمىز» دەگەن سياقتى تىرشىلىك كەشىپ جاتىرمىز. بۇل دا سول سەكىلدى جاعداي. قالاي بولعاندا دا، قىتايمەن قارىم-قاتىناس جاساپ وتىرعان موڭعوليا ەكى جاقپەن دە ويناۋعا ءماجبۇر. بۇل ولاردىڭ ماڭگىلىك ويىندارى.
-     سوڭدا قىتاي موڭعولياعا ءتىسىن «باتىرىپ» وتىر ما؟
-     بۇل ورايدا قىتايدا موڭعولداردىڭ كوپتىگىن ەسكەرۋگە ءتيىسپىز. قىتاي وزدەرىندەگى موڭعولداردىڭ سانىن ەسكەرە وتىرىپ، موڭعوليامەن قارىم-قاتىناس جاساۋدا. قۇيتۇرقى ساياسات جۇرگىزسە، ول ىشكى قىتايداعى جاعدايدى بۇزۋى مۇمكىن. سەبەبى، سوڭعى كەزدەرى قىتايدا بولعان بۇلىكتەردىڭ كوبىن جەرگىلىكتى موڭعولدار باستاعان. قىتاي ولاردى جاۋلاپ الادى دەگەن پىكىر جوق، تەك قانا جەر استى بايلىقتارىنا قول جەتكىزۋ، ەكونوميكالىق تۇرعىدان تاۋەلدى قىلۋ ساياساتىن جۇرگىزىپ جاتىر. قازىرگى نوبايىن ەسەپتەسەك، موڭعوليانىڭ قىتايمەن قارىم-قاتىناسى رەسەيمەن سالىستىرعاندا الدەقايدا جوعارى كورسەتكىشكە يە.
-     مىسالى ءۇشىن، كەدەندىك وداقتىڭ سوڭى تۇبىندە وداقتاسۋ جاعدايىنا اپارىپ سوعۋى قانشالىقتى ىقتيمال؟
-     رەسەي تىنىق مۇحيتى ەلدەرىمەن قارىم-قاتىناس جۇرگىزىپ وتىر جانە وسى تۇرعىدا موڭعوليامەن دە بەلگىلى ءبىر تۇرعىدا ىنتىماقتاستىق ورناتۋدى ماقسات ەتىپ العا قويعان بولۋى ابدەن مۇمكىن. مىسالى، موڭعوليامەن كەزىندە وتە تىعىز قارىم-قاتىناستا بولعان. كەڭەس وداعى ءوز داۋىرىندە موڭعوليانى بولگاريامەن قاتار ون التىنشى رەسپۋبليكامىز دەپ اتاپ ءجۇردى. قازىر ءدال سونداي ساياسات جۇرگىزۋگە كەلگەندە رەسەيدىڭ قاۋقارى دا، مۇمكىندىگى دە جوق. سەبەبى، ورىستار سىبىردەن ايىرىلىپ قالايىن دەپ وتىرعان جايى بار. بۇكىل رەسەي حالقىنىڭ بەس پايىزى عانا ورال تاۋلارىنىڭ ارعى جاعىنان تىنىق مۇحيتقا دەيىنگى ارالىقتا ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. قىتايدىڭ كاسىپكەرلەرى سىبىرگە باسا-كوكتەپ كىرىپ، ورىستارعا ينۆەستورلىق تۇرعىدان باسەكەلەستىك تۋدىرۋدا. ناقتى دەرەكتەردى الساق، موڭعولياعا 1990 - 2011 جىلدارداعى سالىنعان ينۆەستيتسيالار كولەمىمەن ەسەپتەگەندە رەسەي العاشقى جەتىلىككە دە كىرمەيدى ەكەن. ەڭ ءبىرىنشى ورىندا كانادا مەملەكەتى تۇر. گونكونگ، جاپونيا سەكىلدى باسقا ەلدەر بۇل ورايدا الدەقايدا بەلسەندى. مۇمكىن رەسەي دە وسىنداي ماسەلەلەرگە ارالاسقىسى كەلىپ جاتقان شىعار. بۇگىنگى كۇنى مەتالدار جاعىنان كەرەمەت ينۆەستيتسيالىق مۇمكىندىكتەر اشىلىپ جاتىر. ءبىر عانا ماسەلە ول - التىن مەن مىرىشتى شىعارۋ. موڭعوليانىڭ جاقسى تەمىر جولدارى بولسا الەمگە رەسەيدەن گورى قىتاي ارقىلى شىققانى ءتيىمدى. كەزىندە كسرو مەن قىتاي اراسى قىرعيقاباق بولعاندا موڭعول مەن قىتاي اراسىندا تەمىر جول سالاسى دامىماي قالدى. مىنە، قازىر وسى ماسەلەنى قىتايلىقتار قولعا الىپ جاتىر. موڭعولداردىڭ قىتايداعى تۋىستارىنا ەركىن تۇردە ۆيزاسىز بارىپ، كەلۋىنە مۇمكىندىكتەرى بار. وسىنىڭ بارلىعىن قاپەرگە الساق، موڭعوليا ۇكىمەتى ءۇشىن ترانزيت ماسەلەسىندە رەسەيدە گورى قىتاي ءتيىمدى مەملەكەت. رەسەي بۇل تۇرعىدا جۇمىستارىن جاساي بەرەدى. قازاقستاننىڭ كومپانيالارى موڭعوليامەن قارىم-قاتىناس ماقساتىندا جۇمىس ىستەۋى كەرەك. وعان ءبىزدىڭ مۇمكىندىگىمىز بار. موڭعوليا حالقىنىڭ ءبىرازى قازاقتار ەكەنىن دە ۇمىتپاعانىمىز ءجون. قازاقستان ۇكىمەتى مۇددەلەستىك جاعىنان قىتاي مەن رەسەي اراسىندا مۇمكىندىگىن دامىتۋ ءۇشىن موڭعوليانىڭ جەر استى بايلىقتارى ءۇشىن تالاسۋى كەرەك. مىس قورى بويىنشا موڭعوليا الەمدە 4- ورىندا. التىن ويىنشا 30-ورىندا. كومىر قورى بويىنشا دا العاشقى ورىندا كەلەدى. ياعني، بۇرىن يگەرىلمەگەن دۇنيەلەر ەندى عانا اشىلىپ جاتىر. كانادا، رەسەي، كورەيا، گونكونگ كومپانيالارىمەن بىرگە تەندەرلەرگە قاتىسىپ، مۇمكىندىكتەرىمىزدى ارتتىرا بەرۋىمىز كەرەك. بۇل ءبىر جاعىنان قازاق ازاماتتارىن قولداۋ تۇرعىسىنان، ەكىنشىدەن، قازاقستان سەكىلدى ارىپتەس تارتۋ موڭعوليانىڭ قولىن ۇزارتادى. ول تەك قىتاي مەن رەسەيگە عانا ەمەس، باسقا ەلدەردىڭ ينۆەستيتسياسى ارقىلى ساۋدا بالانسىن تۇزەيدى. ءبىر مەملەكەتتىڭ وسىعان دەيىن وتكەن جولىن، تاريحىن، ارمان-مۇراتىن ىسىرىپ قويىپ، باسقا مەملەكەتتىڭ قۇرامىنا كىرۋ ول - قياناتتىڭ ەڭ ۇلكەنى.
-     رەسەيدىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى سەرگەي لاۆروۆ وداقتاسۋ ىسكە اسقاننان كەيىن موڭعول مەكتەپتەرىندە ورىس ءتىلىن مىندەتتى پاندەردىڭ قاتارىنا قوسۋ تۋرالى ايتىپ وتىر...
-     مەن بىلەتىن موڭعول ەليتاسى كوپ جاعدايدا اعىلشىن ءتىلىن مەڭگەرۋمەن قوسا، باسقا جاعىنان دا الەمدىك نارىققا مويىن بۇرىپ جاتىر. ءبىرىنشى كەزەكتە «موڭعولعا ورىس ءتىلىنىڭ قاجەتتىلىگى قانداي؟» دەگەن ماسەلە تۋىندايدى. بۇل ورىستىڭ ءوز قالاۋى. موڭعول جازۋىنىڭ كيريلليتسا ەكەندىگىن ەسكەرگەن بولۋى ءتيىس. نەمەسە بۇرىنعىداي قالپىنا كەلتىرەمىز دەگەن تالپىنۋ بولۋى مۇمكىن. بىراق مۇنداي شەشىم قابىلداۋ ءۇشىن جالپى كەلىسىمشارت، سودان كەيىن موڭعول ۇكىمەتىنىڭ شەشىمى كەرەك. ونىڭ ءبارى قابىلدانباي، قوعامدىق تالقىلاۋدان وتپەي جاتىپ، «بولدى» نەمەسە «بولادى» دەپ ايتا قويۋقيىنداۋ. ەگەر شىنىمەن سولاي بولسا، موڭعول ۇكىمەتىنە كۇمان كەلتىرۋىمىز كەرەك سياقتى. موڭعولياداعى دەموكراتيا الدەقايدا دامىعان. ۇىمەتى بۇل تۋرالى نە دەيدى ەكەن؟ ولاردىڭ دا وپپوزيتسياسى بار.
-     وداقتاسۋ تۋرالى كەلىسىم اقش-تىڭ قارسىلىعىن تۋدىراتىن بەلگىلى. مۇنىڭ سوڭى نەگە اپارادى؟
-     جاقىندا اقش-تىڭ مەملەكەتتىك حاتشىسى حيللاري كلينتون، باسقا دا ساياساتكەرلەرى تمد اۋماعىنداعى ورىن الىپ جاتقان كەڭەس وداعىن قايتارۋ، يمپەريانى قالپىنا كەلتىرۋ سياقتى دۇنيەلەرگە قارسىلىق تانىتتى. سوندىقتان اقش پەن قىتاي بۇعان ەش مۇمكىندىك بەرمەيدى. بۇگىنگى موڭعول ەليتاسى، جاستارى ورىس تىلىنەن گورى اعىلشىن ءتىلىن وقىتۋدى العا قويعان. شەت ەلدە ءوزىم قاتىسىپ كورگەن جيىنداردا بايقاعانىم موڭعولدىڭ ازاماتتارى اعىلشىن تىلىنە جاقىن. «وداقتاسۋدىڭ» سوڭى قالاي بولارىن كۇتەيىك. بىراق ودان ۇلكەن پروگرەسس كورىپ تۇرعان جوقپىن. بۇگىنگى رەسەيدىڭ ساياساتى ناقتى مۇددەدەن گورى سول باياعى يمپەريانى اڭساۋ، سول تۇرعىدا كەلسىن-كەلمەسىن ايتىپ قالۋ، ءوز حالقىنا ءۇمىت سىيلاۋ سەكىلدى ءوزىن-ءوزى الداۋ بولىپ كورىنەدى.
اڭگىمەلەسكەن - جانكەلدى قارجان

"حالىق ءسوزى" گازەتى