Juyrda Abai.kz-te Ómirzaq Aqjigitting «Býgingi diny bólshektenuimizding syry nede?» (http://old.abai.kz/content/omirzak-akzhigit-b-gingi-dini-bolshektenumizdin-sebebi-nede) atty maqalasy jaryq kórdi. Onda qazany aza tútqan qaraly qauymdy alqay almaghan moldany minegen tústar bar. Osy rette kóneden jetken anyzdy kóldeneng tartsaq deymiz. Adamnyng aqyl-para­sat, sharighat, ha­disterden myng súraq qoyyp, kim sheshse soghan túrmysqa shyqpaq bolghan pat­sha qyz Mәliyke barlyq súraqtargha jauap bergen Ábdildagha basyn iygen deydi. So­nyng biri: «Ózinde bar, ony beruge asyqpaydy, ózinde joqty alugha ózgege júm­say­dy, ol qanday adam?» - degen súraqqa Ábdilda: «Búl aqyrzamannyng dým­she moldalary, olar halyqqa nasihat aitady, biraq sol nasihatqa lay­yq qa­siy­etterdi ózining boyyna saqtamaydy» - dep jauap bergen eken.

Juyrda Abai.kz-te Ómirzaq Aqjigitting «Býgingi diny bólshektenuimizding syry nede?» (http://old.abai.kz/content/omirzak-akzhigit-b-gingi-dini-bolshektenumizdin-sebebi-nede) atty maqalasy jaryq kórdi. Onda qazany aza tútqan qaraly qauymdy alqay almaghan moldany minegen tústar bar. Osy rette kóneden jetken anyzdy kóldeneng tartsaq deymiz. Adamnyng aqyl-para­sat, sharighat, ha­disterden myng súraq qoyyp, kim sheshse soghan túrmysqa shyqpaq bolghan pat­sha qyz Mәliyke barlyq súraqtargha jauap bergen Ábdildagha basyn iygen deydi. So­nyng biri: «Ózinde bar, ony beruge asyqpaydy, ózinde joqty alugha ózgege júm­say­dy, ol qanday adam?» - degen súraqqa Ábdilda: «Búl aqyrzamannyng dým­she moldalary, olar halyqqa nasihat aitady, biraq sol nasihatqa lay­yq qa­siy­etterdi ózining boyyna saqtamaydy» - dep jauap bergen eken.

Qazaqtyng sheshendik ónerining bir arnasy diny sheshendikten jeli tartady. Bizdegi kemshin tús - osy. Qasirette de әdep baryn, ólim de júbatatynyn ditteytin óner - diny sheshendikting qyr-syrlary bizding topyraqta әli kýnge qalypqa týspey jatyr. «Ýy órtense, ýy túrghyzady, kisi ólse, kim túrghyzady» degen qazaq qaytqan adamdy baqilyqqa jóneltuge airyqsha kónil bólgen. Abaydyng «jer qoynyna ólenmen kirer denen» deui sonyng jarqyn aighaghy. Halyqtyng әl-auqaty, túrmys-tirshiligining bite qaynasqan aina­sy ispetti, nanym-senim negizinde payda bolghan diny sheshendikting ózeginde aq jýrek adaldyq pen bәrin de qanaghat tútar qarapayymdylyq siyaqty halyqtyq abzal qasiyetterge toly kele­tin yqpaly kýshti, әseri mol kórkem tilmen әspetteletin diny uaghyzdamalar jatyr. Ony ritorika ghylymynda «gomiyletika» dep ataydy. Gomiyletika - diny sheshendikting tuyp, qalyptasyp, damu tarihyn, jýielik qúrylysy men mazmúndyq sipatyn, kórkemdik әdis-tәsilderin zertteytin sheshendik ónerding órnekti tarmaghy.

Diny sheshendik jayynda tiyip-qashty pikirler aitylghanmen qa­zaq ghalymdary ony kýni býginge deyin arnayy qolgha alyp, tiya­naqty zerttegen emes. Búlay naz­ar­dan tys qalyp zertteu nysa­ny­na ainalmau sebebining bir úshy keshegi kenestik qo­ghamda beleng alghan ateistik týsinikte jatsa, qazirgi tanda osy saladaghy ma­mandardyng bir qoldyng sausaghymen sanarlyq azdyghynan bolyp otyr.

Qazaqtyng diny sheshendigining payda bolyp, damuy ortaghasyrlar­da­ghy islam dinining taraluymen tyghyz baylanysty. Ony taratushy qoja men sopylardan bastau alady. Syr ónirin jaulap alghan arabtardan qalghan belgi - Qoja Ahmed Yassaui, әkesi Ibrahiym, onyng әkesi Baba týkti shashty Áziz, ruhany ústazy Arystan-babtardy, batysymyzdaghy - Pir Beketti qazaqtyng diny sheshendigining negizin qalady deuge tolyq negiz bar. Arghynnyng arghy atalary Dayyrqoja, Qaraqoja ataluy tegin emes. Bertinde Jýsipqoja, Kýderiqoja, Qojambet, Qojaghúl, Maylyqoja Súltanqojaúly atanghan aqyn-jyraular diny sheshendikting irgesin qalady. Ádebiyetimizge diny anyz-dastandardy әkelip, diny aitys sekildi óz aldyna bir bólek әdeby jarlardy qalyptastyrdy. Kitaby aqyndardyng kóbi diny taqyryptargha shygharlar jazdy.

Órkeniyetti elderde memleketti dinnen ada qylmaydy. Qanday jýiemen ómir sýr­se de, onda bәrining shyghar qaynar kózi dinge tireledi. Din - qasiyetti qúndy­lyq retinde úghynylady. Úly Abay: «Yntaly jýrek, shyn kónil, Óngesi hahqa qol emes» deydi. Jan balasynyng kókiregine qúnarly, ajarly nәrin qúyanyn di­ny sheshendikting bastau búlaghy - din. Din - adam boyyndaghy jaghymsyz dertterden tazartugha mýmkindik beredi. Ótirik aitpaugha, kisini syrtynan jamandamaugha, naqaq ghaybattamaugha, úrlyq-qarlyq istemeuge ýndep, kisining kókiregine jaryq sәule týsirip, jannyng taza boluyna shaqyrady. Adamgershilikting qadau qazyghy. Oy qúsasy jýregin tesken adamdardyng kóniline demeu bolady. Osynyng bәri kó­ki­regine úyalar әdemi, negizdi sózben jýzege asyrylady. Jasyratyny joq, diny she­shendikting key týri kóbine-kóp halyq mol jinalghan meshitte óter júma-na­maz­da­rynda, otyrys-mәjilisterde, qazadan aza tútyp jatqan ýidegi adamdar jiy­nal­­­ghan jerde aitylyp jýr. Mәselen, dýniyeden ótken ata-anagha jaqsylyq isteu turaly Sahih hadisterining birinde: «Biz Nәbiyding (s.gh.s.) janynda túrghanymyzda bir kisi: «Ya, Rassullah (s.gh.s.), ata-anam qaytys bol­ghannan keyin olargha jaqsylyq isteuding joly bar ma?» - dep súrapty. Ol (s.gh.s.): «Yә, bar. Qaytys bolghan ata-anana tórt jolmen jaqsylyq isteseng bola­dy: olar ýshin dúgha etip kýnәlary ýshin jarylqau tileu, orynday almay ketken uә­delerin oryndau, dostaryn qúrmetteu, ata-anandy sebepshi etip, olardyng tuystarymen qatynasty ýzbeu» - dedi». Osy oy endigi bir hadiste bylaysha jalghasyn tabady: «Jan tapsyrysymen pendening barlyq amaly toqtap, tek ýsh amal óz jalghasyn tabady. Ol - jariya sadaqa, ýiretken paydaly bilim, artta qalghan izgi úrpaqtyng dúghasy». Shúrayly tilmen aitylghan oy jýrekke endep enetini kәmil.

Áziret Áli - Ály ibn Ábu Talib jas kezinen-aq sózshendigimen aty shyqqan. «Ilimning qaqpasy» atanyp ketken ony synau maqsa­tynda jerles­teri oghan on adamdy kezekpen jibermekshi bolghan, olardyng bәri Áziret Álige bir sú­raq: «Bilim artyq pa, baylyq ar­tyq pa?» - dep súraytyn bolyp kelisken. Eger osy súraqqa on týrli jauap berse ghana halifany moyyndamaq bolypty. Sonda Ázi­ret Áli súraqtargha bylay degen eken:

1. Bilim artyq, óitkeni ol payghambarlardan qalghan miras, bay­lyq baqyl­dar­dan qalghan múra.

2. Bilim seni baghady, baylyqty sen baghasyn, sondyqtan da bilim artyq.

3. Bilim artyq, ol dosyndy kóbeytedi, baylyq dúshpanyndy kó­beytedi.

4. Bilim izdey berseng kóbeyedi, ony júmsaghanmen azaymaydy, baylyq júm­sa­sang azayady, bilim artyq bolatyny osydan.

5. Bilim artyq, ony úrydan saqtaudyng keregi joq, al jighan dýniyendi úry­lar­dan kýnde qorghau kerek.

6. Biliming kóp bolsa seni qúrmetteydi, baylyghyng kóp bolsa qyz­ghanady, bilim­ning artyq bolatyny sol.

7. Bilim artyq, biliming kóp bolghanmen esep-qisap jýrgizbeysin, baylyghyna úd­ayy esep jýrgizip túruyng kerek.

8. Bilim qansha kóp bolsa da irip-shirip býlinbeydi, dýniye-mal býlinedi, son­dyq­tan da bilim artyq.

9. Bilim artyq, ol janyndy bayytady, baylyq jan-dýniyendi shekteydi, ózindi tu­ra joldan taydyruy mýmkin.

10. Bilimdi adam ornymen sóileydi, mәdeniyeti artady, baylyghy mol adam ogh­an maqtanyp maldanady, astamshylyq kórsetedi, son­dyqtan bilim artyq, - degen eken.

Bilimning artyqshylyghyn búdan artyq dәleldeuge bolmas. Diny hadiste: bilim ómirde - tayanysh, jolda - dos, jalghyzdyqta - joldas, quanyshta - bas­tau­shy, qayghyda - medet, kýreste - qúral, zúlymdyqqa qarsy - aila dep bekerge ai­tylmaghan.

Endigi bir әfsanada: - Taqsyr, men ómirimde kóp kýnә jasadym. Kýnәlarymnan aryltyp, Alla­nyng keshirimin әpershi,- depti bir kisi imamgha. - Sening janyng bes aryqtan lay su aghyp qúiylyp jatqan to­ghangha úqsaydy ek­en. Birinshisi - sening kózderin, músylman әiel­derge kózindi sýzbe. Ekinshisi - se­ning auzyn, oraza ústap, dúgha oqyp jýr, jaqsy sóz ait. Shariat qalamaghandy ish­ip-jeme. Ýshinshisi - sening miyin, әdiletsizdik pen zúlymdyqtyn, menmen­dik pen órkókirektikten aryl. Tórtinshisi - sening ayaqtaryn. Kórgensiz jolgha baspa. Be­sinshisi - sening qúlaghyn. Ósek pen keseldi sózdi terme, estimegen bol. Tek son­da ghana sening aryqtarynnyng suy túnyqtalady, sening janyng men jýreging ta­za­rady, seni kýnә­larynnan men arylta almaymyn, ózing aryltasyn, - depti. Mine, osynday, diny anyz arqau etilip, adamdy ruhany tazaru jolyna menzeytin iyl­andyru sheberligi qarapayym mysaldar keltiru arqyly bayanyn tabady.

Jalpy qazaqtyng diny sheshendik ónerining әuelgi silemderi ortaghasyrlardyng orta túsynda arab-parsy jazba mәdeniyetining sharyqtap damyghan tú­synda kórinetinin aitqan abzal. Islam dini keninen taraghan kezinde jazylghan diny sheshendikting nebir ozyq ýlgilerin boyyna myqtap saqtap jatqan taghylymy mol en­bekter barshylyq. Qazirgi qoghamymyzdyng әr salasyna qajetti sheshendik qyrlaryn osy jazba múralardan da ýirenip jýru lәzim bolmaq.

Ghúmyr talayyn talas-tartystarda ótkizgen tilmar Abaydyng ózi dýmshe molda, sholas fanatiktermen sóiles­kende ózinshe til órnekterin, diny sheshendikting tәsilin izdegen. Osy jayynda Múhtar Áuezov: «Olarmen Abay óte kóp daulasady. Keyde din ósiyetshilerine olardyng týnligin úshyra, dauylday soqtyghady. Sonda ol san jerde músylmanshylyq kitaptary men ústazdary qoldanghan sózdi de, sóilemderdi de meylinshe molynan qoldanady. Keyde olardy óz tilimen múqatpaqshy bolyp, solardyng ózi jazyp jýrgen til sóilem, naqys-mashyqtaryn qoldanady» - dep, Abaydyng dýmshe, sholastarsha sóz saptap, әri olardyng sózdigimen sóilegenin aityp, sonyng dәleli retinde әigili jazushy úly aq­ynnyng «Qara sózderinen» mynaday ýzindiler keltiredi: «Mollalar túra túr­syn, hususәn búl zamannyng ishandarynan bek saq bolyndar, olar fitnәy gha­lam. Ózderi húkim sharighatty taza bilmeydi, kóbi nadan bolady. Onan asyp ózin-ózi әhlitariqat bilip jәne bireudi jetkizbek daghuasyn qylady. Búl is olardyng sy­baghasy emes, búlar-dyng jetkizbegi múhal. Búlar adam jazghyrushylar, hatta din­ge de zalaldy. Búlardyng sýiengeni - nadandar, sóilegeni jalghan, dәlelderi -­ tasbyghy men sәldeleri. Onan basqa eshnәrse joq». Búl ýzindiden tilding has may­talmany Abaydyng sheshendik sheberligining bir qyry qylang berip qa­la­dy. Qarsy dausharlardyng tilimen sóilep, she­shendik sheberlik tanytyp, solardyng sóz shoqparlarymen ózderin soghady. Búl siyaqty mysaldar Abayda kóptep tabylady.

Ejelgi qazaq jerine islam dini tek taza dindi uaghyzdap qana qoymay, últtyq әdet qúqyghy qataryna diny shariat syqyldy qazylyq institutty da engizdi. Ýkim, sheshim shyghararda sheshendik ónerge sýiengen qazylar daugerler ja­­ghy qisyngha toqtaytyn uәjdi dәleldemeler keltirip, әdemi tilmen әs­pet­te­gen­.­ Ol óz aldyna arqauy bólek әngime.

Eleujan Serimov,

Qaraghandy qalasy

Abai.kz