«Erim deytin el bolmasa,

Elim deytin er qaydan tusyn»

Ahmet Baytúrsynúly

Teledidar. Kәdimgi әr ýiding tórinde túrghan týrli týsti teledidar. Osy teledidardyng «atasy» eki-aq týsti  - aq jәne qara týsti teledidar arhaizmge ainaldy. Alayda, qazaq telearnalarynyng tóniregindegi basylym betterin kórgen jariyalanymdardy sholyp otyrsan, qazaq qoghamynyng kóp bóligining kózqarasy men pikiri, tipti sanasy әli de bolsa, bayaghy eski teledidardyng týsi siyaqty aq pen qara týsti qana kóretin qalypta ekenin angharasyn. Biraq, bayqasanyz, teledidar әr boyaudy qanyq beretin týrli týsti teledidargha ainalghan. Demek, mәsele kórermen sanasyndaghy teletanymda. Aq jәne qara týsti qana ajyratatyn, teleónimderdi de osy eki jikke bólip qaraytyn kórermenning babyn tabu qiyn bolatyny týsinikti. Keyingi kezderdegi jii syngha úshyrap jatqan teleónimderding taghdyryn oilaghanda jogharyday oigha eriksiz taban tireysin.

«Erim deytin el bolmasa,

Elim deytin er qaydan tusyn»

Ahmet Baytúrsynúly

Teledidar. Kәdimgi әr ýiding tórinde túrghan týrli týsti teledidar. Osy teledidardyng «atasy» eki-aq týsti  - aq jәne qara týsti teledidar arhaizmge ainaldy. Alayda, qazaq telearnalarynyng tóniregindegi basylym betterin kórgen jariyalanymdardy sholyp otyrsan, qazaq qoghamynyng kóp bóligining kózqarasy men pikiri, tipti sanasy әli de bolsa, bayaghy eski teledidardyng týsi siyaqty aq pen qara týsti qana kóretin qalypta ekenin angharasyn. Biraq, bayqasanyz, teledidar әr boyaudy qanyq beretin týrli týsti teledidargha ainalghan. Demek, mәsele kórermen sanasyndaghy teletanymda. Aq jәne qara týsti qana ajyratatyn, teleónimderdi de osy eki jikke bólip qaraytyn kórermenning babyn tabu qiyn bolatyny týsinikti. Keyingi kezderdegi jii syngha úshyrap jatqan teleónimderding taghdyryn oilaghanda jogharyday oigha eriksiz taban tireysin.

Qazaq telearnalary turaly qalqyma pikirlerding jeteginde ketkenimiz sonsha, qazaq arnalarynyng tanymdyq, tәrbiyelik, mazmúndyq, elshildik, memleketshildik baghyttaghy jasap jatqan júmystaryn eleng qylmaytyn boldyq. Múnday baghdarlamalardyng mazmúnyna ýnilgennen góri, qazaq telearnalary jónindegi dauryqpa sózge eligip, qosa shapqandy jón kóretin siyaqtymyz. Áytpese, Alash júrtynyng kórermendik súranysyn últtyq teleónimmen qadariy-qalinshe toltyryp kele jatqan qazaq telearnalary ekeni anyq.

Desede, «toghyz qyzym bir tóbe, Kenjekeyim bir tóbe» degendey, arnalardyng atasy - «Qazaqstan» últtyq arnasy ekeni qazaq televiziyasy tarihynan habary bar jangha janalyq emes. Últtyq arnanyng «Qazaqstan» dep memleketting atymen ataluynyng ózinde bilgen adamgha zor maghyna, ýlken jauapkershilik pen tarihy sabaqtastyq jatyr. Tarihy sabaqtastyqty oilaghanda, «Qazaq» gazetining alghashqy sanynda Ahmet Baytúrsynúlynyng myna bir sózge oigha oralady: «Ataly júrtymyzdyn, audandy últymyzdy aty dep gazetimizding esimin «Qazaq» qoydyq. Últ ýshin degen isting úlghangyna kýshin qosyp, kómektesip qyzmet etu qazaq balasyna mindet. Jol úzaq, ghúmyr qysqa, qoldan kelgenshe, ghúmyr jetkenshe istep ketelik». Mine, sol últ ýshin degen isting úzaq jolyndaghy býgingi qazaqqa qyzmet etuding jalghasyn Últtyq arna atqaryp otyr. Tarihy sabaqtastyq pen Ahanday últynyng maqtanyshyna ainalghan ayauly arys azamattyng amanatyn arqalaghan «Qazaqstan» últtyq arnasy, kim ne desede azat últtyng ainasy.

Sózimiz dәleldi boluy ýshin, «Qazaqstan» últtyq arnasynyng maqsat-múratymen tolyq ýndesetin әri biz әlginde aityp ótken tanymdyq, tәrbiyelik, mazmúndyq, elshildik, memleketshildik talaptardyng ýddesinen kóringen «Últ maqtanyshtary - Últtyq arnada» dep atalatyn baghdarlamasyna toqtalayyq. Búl baghdarlamany telearnanyng ózgede ónimderinen bólektep aluymyzdyng mәni bar. Mәni - atalghan baghdarlama óz boyyna tútas últtyng jәne memleketting kelbetin kórsetetin dýniyelerdi jinaqtap, býgingi qazaq memleketi men qoghamynyng qazyghyna ainalghan qadau-qadau túlghalar arqyly últtyng shyn beynesin qazaq ainasynan kórsetti.

29-nshy jeltoqsan kýni, jana jyl qarsanynda efirge shyqqan «Últ maqtanyshtary - Últtyq arnada» baghdarlamasynyng betashary - jazushy Tólen Ábdik pen jazushy Ákim Ysqaqtyng saliqaly әngimesinen bastaldy. Qos qalamgerding әngimesi biz sekildi qarapayym kórermen ýshin janalyq boldy. Ózgeni qaydam, óz basym Tólen Ábdikting «Parasat maydany» deytin kitabynyng alghashqy basylymy qarasha aiynda qolyma týsip, bas almay oqyp shyqqan edim. Al, baghdarlamada jýrgizushining «Parasat maydany» shygharmasyndaghy bas keyipkerding aitys, tartysqa toly adamzat balasy ýshin ózekti saualdargha jauap izdeytin hattarynyng qaysysyn qoldaytyny turaly saualy oiymdy dóp basty. Sol siyaqty Ákim aghamyzdyng esimi jayly óz auzynan estigen әngimening de әseri kýshti әri qyzyqty boldy.

Baghdarlamany kóz almay qaratqan nәrse ol - әr saladaghy enbegimen elge qyzmet etken túlghalardyng barshasyn bir baghdarlamadan kórip, týrli saryndaghy әngimelerin tyndau bolsa, onyng ýstine birynghay patriottyq әnderdermen órilip otyrghan baghdarlamanyng den boyy adam boyynda últtyq maqtanysh sezimin oyatyp,  әr salanyng qazyghyna ainalghan qadau-qadau túrlauly túlghalary bar, úrpaqtarynyng sabaqtastyghy ýzilmegen elding ókili ekenindi sezindirip ensendi tikteydi eken.

Mәselen, tarihshy Hangeldi Ábjanovtyng eli erim dep maqtanatyn Qanysh Sәtpaevtyng kisiliginde, elge qyzmetinde ýlgi tútatynyn aitqanynyng astarynda әr qazaq balasy Qanyshtay azamat bolsa degen izgi niyetining jatqanyny aitpay-aq angharugha bolady. Áne, sol Qanyshty maqtan etken Hangeldi myrzanyng ózi de býginderi elding eleulisi. Meninshe, telearnanyng tәrbiyesi degeninizding bir qyry -  osy. Sonday-aq, kók tudy kókke kóterip, elding ruhyn asqaqtatqan sportshylardyng әngimesi de Olimpiada chempiondaryna eliktegen talay jasóspirimderge әsersiz bolmaghany sózsiz. Baghdarlamany otbasymyzben otyryp kórgendikten búl sózimizge dәleldi alystan izdep әure bolmadyq.

Eger biz baghdarlamanyng әrbir qonaghyna toqtalar bolsaq, әngime úzaqqa sozylatyny sózsiz. Birer mysalmen kórermen retindegi kózqarasymyzdy jetkizuge tyrystyq.

Bizdinshe, «Últ maqtanyshtary - últtyq arnada» baghdarlamasynyng artyqshylyghy mynada: birinshiden, keyingi jyldary arnalardan kóp jaghdayda eli erim dep maqtanatyn azamattardy tek olardyng shygharmashylyq keshterin, mereytoylaryn men belgili bir taqyrypqa qatysty súhbattaryn ghana kórip kelsek, atalghan baghdarlamadan olardyng tútas bir shoghyry men qaumalasa otyryp aitqan, búghan deyin estimegen qyzghylyqty әngimelerin estip, kórip otyrghan túlghalardyng kónilge úyalaghan beynesin, «Kók tudyng jelbiregeni» sekildi quanysh pen maqtanyshtan kózine jas úyalatatyn әndermen órnektele kelip, baghdarlama ayaqtalghansha kórermen boyyndaghy elshildik sezim aurasyn qalghytpay ústap túruy.

Ekinshiden,  baghdarlama - óz túrghysynan elding mәdeniyeti, ghylymy, sporty, әdebiyetine ýles qosqan, sóitip, últtyng nyghangyna septigin tiygizgen adamdardyng bir bólik galereyasyn jasap shyqty. Últtyq arna basshylary baghdarlamany jalghasty jasasa, onda kórermen erteng últtyng úly túlghalaryna ainalar azamattardyng birtútas galereyasyn qúrap shyghar edi.

Ýshinshiden, baghdarlamanyng mazmúndyq jaghyna basa mәn berilgeni kórinip túr. Qonaqtardyng әngimesin aitpaghanda, baghdarlama shymyldyghyn jazushylardyng ashuynyng ózinde syr jatyr. Ahmet Baytúrsynúly «Ádebiyet tanytqysh» atty enbeginde ónerdi bes taraugha bólip qarastyryp, sonyng ishindegi sóz óneri yaghni, әdebiyet aldynghy tórt ónerding qyzmetin atqara alady dep әdebiyetti erekshe óner dep kórsetedi: «Qanday sәuletti saray bolsyn, qanday symbatty ya keskindi sýgiret bolsyn, qanday әdemi әn-kýy bolsyn - sózben sóilep, sýgirettep kórsetuge, tanytugha bolady. Búl ózge ónerding qolynan kelmeydi», deydi Ahan. Mine, «Últ maqtanyshtary - Últtyq arnada» baghdarlamasynyng betasharynyng qos qalamgermen ashyluynyng syry, bizding bayqauymyzda osynda jatyr. Baghdarlamanyng mazmúndyq salmaghy osy bir detaldan-aq kórinip túr.

Týiindey kelgende, Últ maqtanyshtaryn úlyqtaghan últtyq arnanyng el aldyndaghy qyzmetining kórinisi, tól arnany baghalay bilgenge biz sóz etken bir baghdarlamadan-aq anyq andalyp túr.

Abai.kz