ءجۇسىپ يمانحان. ۇلت ماقتانىشتارىن ۇلىقتاعان ارنا
«ەرىم دەيتىن ەل بولماسا،
ەلىم دەيتىن ەر قايدان تۋسىن»
احمەت بايتۇرسىنۇلى
تەلەديدار. كادىمگى ءار ءۇيدىڭ تورىندە تۇرعان ءتۇرلى ءتۇستى تەلەديدار. وسى تەلەديداردىڭ «اتاسى» ەكى-اق ءتۇستى - اق جانە قارا ءتۇستى تەلەديدار ارحايزمگە اينالدى. الايدا، قازاق تەلەارنالارىنىڭ توڭىرەگىندەگى باسىلىم بەتتەرىن كورگەن جاريالانىمداردى شولىپ وتىرساڭ، قازاق قوعامىنىڭ كوپ بولىگىنىڭ كوزقاراسى مەن پىكىرى، ءتىپتى ساناسى ءالى دە بولسا، باياعى ەسكى تەلەديداردىڭ ءتۇسى سياقتى اق پەن قارا ءتۇستى قانا كورەتىن قالىپتا ەكەنىن اڭعاراسىڭ. بىراق، بايقاساڭىز، تەلەديدار ءار بوياۋدى قانىق بەرەتىن ءتۇرلى ءتۇستى تەلەديدارعا اينالعان. دەمەك، ماسەلە كورەرمەن ساناسىنداعى تەلەتانىمدا. اق جانە قارا ءتۇستى قانا اجىراتاتىن، تەلەونىمدەردى دە وسى ەكى جىككە ءبولىپ قارايتىن كورەرمەننىڭ بابىن تابۋ قيىن بولاتىنى تۇسىنىكتى. كەيىنگى كەزدەردەگى ءجيى سىنعا ۇشىراپ جاتقان تەلەونىمدەردىڭ تاعدىرىن ويلاعاندا جوعارىداي ويعا ەرىكسىز تابان تىرەيسىڭ.
«ەرىم دەيتىن ەل بولماسا،
ەلىم دەيتىن ەر قايدان تۋسىن»
احمەت بايتۇرسىنۇلى
تەلەديدار. كادىمگى ءار ءۇيدىڭ تورىندە تۇرعان ءتۇرلى ءتۇستى تەلەديدار. وسى تەلەديداردىڭ «اتاسى» ەكى-اق ءتۇستى - اق جانە قارا ءتۇستى تەلەديدار ارحايزمگە اينالدى. الايدا، قازاق تەلەارنالارىنىڭ توڭىرەگىندەگى باسىلىم بەتتەرىن كورگەن جاريالانىمداردى شولىپ وتىرساڭ، قازاق قوعامىنىڭ كوپ بولىگىنىڭ كوزقاراسى مەن پىكىرى، ءتىپتى ساناسى ءالى دە بولسا، باياعى ەسكى تەلەديداردىڭ ءتۇسى سياقتى اق پەن قارا ءتۇستى قانا كورەتىن قالىپتا ەكەنىن اڭعاراسىڭ. بىراق، بايقاساڭىز، تەلەديدار ءار بوياۋدى قانىق بەرەتىن ءتۇرلى ءتۇستى تەلەديدارعا اينالعان. دەمەك، ماسەلە كورەرمەن ساناسىنداعى تەلەتانىمدا. اق جانە قارا ءتۇستى قانا اجىراتاتىن، تەلەونىمدەردى دە وسى ەكى جىككە ءبولىپ قارايتىن كورەرمەننىڭ بابىن تابۋ قيىن بولاتىنى تۇسىنىكتى. كەيىنگى كەزدەردەگى ءجيى سىنعا ۇشىراپ جاتقان تەلەونىمدەردىڭ تاعدىرىن ويلاعاندا جوعارىداي ويعا ەرىكسىز تابان تىرەيسىڭ.
قازاق تەلەارنالارى تۋرالى قالقىما پىكىرلەردىڭ جەتەگىندە كەتكەنىمىز سونشا، قازاق ارنالارىنىڭ تانىمدىق، تاربيەلىك، مازمۇندىق، ەلشىلدىك، مەملەكەتشىلدىك باعىتتاعى جاساپ جاتقان جۇمىستارىن ەلەڭ قىلمايتىن بولدىق. مۇنداي باعدارلامالاردىڭ مازمۇنىنا ۇڭىلگەننەن گورى، قازاق تەلەارنالارى جونىندەگى داۋرىقپا سوزگە ەلىگىپ، قوسا شاپقاندى ءجون كورەتىن سياقتىمىز. ايتپەسە، الاش جۇرتىنىڭ كورەرمەندىك سۇرانىسىن ۇلتتىق تەلەونىممەن قاداري-قالىنشە تولتىرىپ كەلە جاتقان قازاق تەلەارنالارى ەكەنى انىق.
دەسەدە، «توعىز قىزىم ءبىر توبە، كەنجەكەيىم ءبىر توبە» دەگەندەي، ارنالاردىڭ اتاسى - «قازاقستان» ۇلتتىق ارناسى ەكەنى قازاق تەلەۆيزياسى تاريحىنان حابارى بار جانعا جاڭالىق ەمەس. ۇلتتىق ارنانىڭ «قازاقستان» دەپ مەملەكەتتىڭ اتىمەن اتالۋىنىڭ وزىندە بىلگەن ادامعا زور ماعىنا، ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك پەن تاريحي ساباقتاستىق جاتىر. تاريحي ساباقتاستىقتى ويلاعاندا، «قازاق» گازەتىنىڭ العاشقى سانىندا احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ مىنا ءبىر سوزگە ويعا ورالادى: «اتالى جۇرتىمىزدىڭ، اۋداندى ۇلتىمىزدى اتى دەپ گازەتىمىزدىڭ ەسىمىن «قازاق» قويدىق. ۇلت ءۇشىن دەگەن ءىستىڭ ۇلعايۋىنا كۇشىن قوسىپ، كومەكتەسىپ قىزمەت ەتۋ قازاق بالاسىنا مىندەت. جول ۇزاق، عۇمىر قىسقا، قولدان كەلگەنشە، عۇمىر جەتكەنشە ىستەپ كەتەلىك». مىنە، سول ۇلت ءۇشىن دەگەن ءىستىڭ ۇزاق جولىنداعى بۇگىنگى قازاققا قىزمەت ەتۋدىڭ جالعاسىن ۇلتتىق ارنا اتقارىپ وتىر. تاريحي ساباقتاستىق پەن احاڭداي ۇلتىنىڭ ماقتانىشىنا اينالعان اياۋلى ارىس ازاماتتىڭ اماناتىن ارقالاعان «قازاقستان» ۇلتتىق ارناسى، كىم نە دەسەدە ازات ۇلتتىڭ ايناسى.
ءسوزىمىز دالەلدى بولۋى ءۇشىن، «قازاقستان» ۇلتتىق ارناسىنىڭ ماقسات-مۇراتىمەن تولىق ۇندەسەتىن ءارى ءبىز الگىندە ايتىپ وتكەن تانىمدىق، تاربيەلىك، مازمۇندىق، ەلشىلدىك، مەملەكەتشىلدىك تالاپتاردىڭ ۇددەسىنەن كورىنگەن «ۇلت ماقتانىشتارى - ۇلتتىق ارنادا» دەپ اتالاتىن باعدارلاماسىنا توقتالايىق. بۇل باعدارلامانى تەلەارنانىڭ وزگەدە ونىمدەرىنەن بولەكتەپ الۋىمىزدىڭ ءمانى بار. ءمانى - اتالعان باعدارلاما ءوز بويىنا تۇتاس ۇلتتىڭ جانە مەملەكەتتىڭ كەلبەتىن كورسەتەتىن دۇنيەلەردى جيناقتاپ، بۇگىنگى قازاق مەملەكەتى مەن قوعامىنىڭ قازىعىنا اينالعان قاداۋ-قاداۋ تۇلعالار ارقىلى ۇلتتىڭ شىن بەينەسىن قازاق ايناسىنان كورسەتتى.
29-نشى جەلتوقسان كۇنى، جاڭا جىل قارساڭىندا ەفيرگە شىققان «ۇلت ماقتانىشتارى - ۇلتتىق ارنادا» باعدارلاماسىنىڭ بەتاشارى - جازۋشى تولەن ابدىك پەن جازۋشى اكىم ىسقاقتىڭ ساليقالى اڭگىمەسىنەن باستالدى. قوس قالامگەردىڭ اڭگىمەسى ءبىز سەكىلدى قاراپايىم كورەرمەن ءۇشىن جاڭالىق بولدى. وزگەنى قايدام، ءوز باسىم تولەن ابدىكتىڭ «پاراسات مايدانى» دەيتىن كىتابىنىڭ العاشقى باسىلىمى قاراشا ايىندا قولىما ءتۇسىپ، باس الماي وقىپ شىققان ەدىم. ال، باعدارلامادا جۇرگىزۋشىنىڭ «پاراسات مايدانى» شىعارماسىنداعى باس كەيىپكەردىڭ ايتىس، تارتىسقا تولى ادامزات بالاسى ءۇشىن وزەكتى ساۋالدارعا جاۋاپ ىزدەيتىن حاتتارىنىڭ قايسىسىن قولدايتىنى تۋرالى ساۋالى ويىمدى ءدوپ باستى. سول سياقتى اكىم اعامىزدىڭ ەسىمى جايلى ءوز اۋزىنان ەستىگەن اڭگىمەنىڭ دە اسەرى كۇشتى ءارى قىزىقتى بولدى.
باعدارلامانى كوز الماي قاراتقان نارسە ول - ءار سالاداعى ەڭبەگىمەن ەلگە قىزمەت ەتكەن تۇلعالاردىڭ بارشاسىن ءبىر باعدارلامادان كورىپ، ءتۇرلى سارىنداعى اڭگىمەلەرىن تىڭداۋ بولسا، ونىڭ ۇستىنە بىرىڭعاي پاتريوتتىق اندەردەرمەن ءورىلىپ وتىرعان باعدارلامانىڭ دەن بويى ادام بويىندا ۇلتتىق ماقتانىش سەزىمىن وياتىپ، ءار سالانىڭ قازىعىنا اينالعان قاداۋ-قاداۋ تۇرلاۋلى تۇلعالارى بار، ۇرپاقتارىنىڭ ساباقتاستىعى ۇزىلمەگەن ەلدىڭ وكىلى ەكەنىڭدى سەزىندىرىپ ەڭسەڭدى تىكتەيدى ەكەن.
ماسەلەن، تاريحشى حانگەلدى ءابجانوۆتىڭ ەلى ەرىم دەپ ماقتاناتىن قانىش ساتپاەۆتىڭ كىسىلىگىندە، ەلگە قىزمەتىندە ۇلگى تۇتاتىنىن ايتقانىنىڭ استارىندا ءار قازاق بالاسى قانىشتاي ازامات بولسا دەگەن ىزگى نيەتىنىڭ جاتقانىنى ايتپاي-اق اڭعارۋعا بولادى. انە، سول قانىشتى ماقتان ەتكەن حانگەلدى مىرزانىڭ ءوزى دە بۇگىندەرى ەلدىڭ ەلەۋلىسى. مەنىڭشە، تەلەارنانىڭ تاربيەسى دەگەنىڭىزدىڭ ءبىر قىرى - وسى. سونداي-اق، كوك تۋدى كوككە كوتەرىپ، ەلدىڭ رۋحىن اسقاقتاتقان سپورتشىلاردىڭ اڭگىمەسى دە وليمپيادا چەمپيوندارىنا ەلىكتەگەن تالاي جاسوسپىرىمدەرگە اسەرسىز بولماعانى ءسوزسىز. باعدارلامانى وتباسىمىزبەن وتىرىپ كورگەندىكتەن بۇل سوزىمىزگە دالەلدى الىستان ىزدەپ اۋرە بولمادىق.
ەگەر ءبىز باعدارلامانىڭ ءاربىر قوناعىنا توقتالار بولساق، اڭگىمە ۇزاققا سوزىلاتىنى ءسوزسىز. بىرەر مىسالمەن كورەرمەن رەتىندەگى كوزقاراسىمىزدى جەتكىزۋگە تىرىستىق.
بىزدىڭشە، «ۇلت ماقتانىشتارى - ۇلتتىق ارنادا» باعدارلاماسىنىڭ ارتىقشىلىعى مىنادا: بىرىنشىدەن، كەيىنگى جىلدارى ارنالاردان كوپ جاعدايدا ەلى ەرىم دەپ ماقتاناتىن ازاماتتاردى تەك ولاردىڭ شىعارماشىلىق كەشتەرىن، مەرەيتويلارىن مەن بەلگىلى ءبىر تاقىرىپقا قاتىستى سۇحباتتارىن عانا كورىپ كەلسەك، اتالعان باعدارلامادان ولاردىڭ تۇتاس ءبىر شوعىرى مەن قاۋمالاسا وتىرىپ ايتقان، بۇعان دەيىن ەستىمەگەن قىزعىلىقتى اڭگىمەلەرىن ەستىپ، كورىپ وتىرعان تۇلعالاردىڭ كوڭىلگە ۇيالاعان بەينەسىن، «كوك تۋدىڭ جەلبىرەگەنى» سەكىلدى قۋانىش پەن ماقتانىشتان كوزىڭە جاس ۇيالاتاتىن اندەرمەن ورنەكتەلە كەلىپ، باعدارلاما اياقتالعانشا كورەرمەن بويىنداعى ەلشىلدىك سەزىم اۋراسىن قالعىتپاي ۇستاپ تۇرۋى.
ەكىنشىدەن، باعدارلاما - ءوز تۇرعىسىنان ەلدىڭ مادەنيەتى، عىلىمى، سپورتى، ادەبيەتىنە ۇلەس قوسقان، ءسويتىپ، ۇلتتىڭ نىعايۋىنا سەپتىگىن تيگىزگەن ادامداردىڭ ءبىر بولىك گالەرەياسىن جاساپ شىقتى. ۇلتتىق ارنا باسشىلارى باعدارلامانى جالعاستى جاساسا، وندا كورەرمەن ەرتەڭ ۇلتتىڭ ۇلى تۇلعالارىنا اينالار ازاماتتاردىڭ ءبىرتۇتاس گالەرەياسىن قۇراپ شىعار ەدى.
ۇشىنشىدەن، باعدارلامانىڭ مازمۇندىق جاعىنا باسا ءمان بەرىلگەنى كورىنىپ تۇر. قوناقتاردىڭ اڭگىمەسىن ايتپاعاندا، باعدارلاما شىمىلدىعىن جازۋشىلاردىڭ اشۋىنىڭ وزىندە سىر جاتىر. احمەت بايتۇرسىنۇلى «ادەبيەت تانىتقىش» اتتى ەڭبەگىندە ونەردى بەس تاراۋعا ءبولىپ قاراستىرىپ، سونىڭ ىشىندەگى ءسوز ونەرى ياعني، ادەبيەت الدىڭعى ءتورت ونەردىڭ قىزمەتىن اتقارا الادى دەپ ادەبيەتتى ەرەكشە ونەر دەپ كورسەتەدى: «قانداي ساۋلەتتى ساراي بولسىن، قانداي سىمباتتى يا كەسكىندى سۇگىرەت بولسىن، قانداي ادەمى ءان-كۇي بولسىن - سوزبەن سويلەپ، سۇگىرەتتەپ كورسەتۋگە، تانىتۋعا بولادى. بۇل وزگە ونەردىڭ قولىنان كەلمەيدى»، دەيدى احاڭ. مىنە، «ۇلت ماقتانىشتارى - ۇلتتىق ارنادا» باعدارلاماسىنىڭ بەتاشارىنىڭ قوس قالامگەرمەن اشىلۋىنىڭ سىرى، ءبىزدىڭ بايقاۋىمىزدا وسىندا جاتىر. باعدارلامانىڭ مازمۇندىق سالماعى وسى ءبىر دەتالدان-اق كورىنىپ تۇر.
تۇيىندەي كەلگەندە، ۇلت ماقتانىشتارىن ۇلىقتاعان ۇلتتىق ارنانىڭ ەل الدىنداعى قىزمەتىنىڭ كورىنىسى، ءتول ارنانى باعالاي بىلگەنگە ءبىز ءسوز ەتكەن ءبىر باعدارلامادان-اق انىق اڭدالىپ تۇر.
Abai.kz
