10 tamyz - qazaqtyn ghúlama oishyly Abay (Ibrahiym) Qúnanbayúlynyn tughan kýni. Mәdeniyettanushy, aqyn, audarmashy Áuezhan Qodar Abay shygharmashylyghy men onyng býgingi zerdelenui, taldanuy, qogham tarapynan qabyldanuy jayynda Azattyq radiosyna arnayy súhbat bergen edi.

BIZ ABAYDY MOYYNDAGhANYMYZBEN, ONYNG AYTQANYN ISTEMEYMIZ

10 tamyz - qazaqtyn ghúlama oishyly Abay (Ibrahiym) Qúnanbayúlynyn tughan kýni. Mәdeniyettanushy, aqyn, audarmashy Áuezhan Qodar Abay shygharmashylyghy men onyng býgingi zerdelenui, taldanuy, qogham tarapynan qabyldanuy jayynda Azattyq radiosyna arnayy súhbat bergen edi.

BIZ ABAYDY MOYYNDAGhANYMYZBEN, ONYNG AYTQANYN ISTEMEYMIZ

- Songhy jyldary qoghamda Abay shygharmalary turaly belgili bir adamdardyng pikirin ghana nasihattau, úly aqyn turaly ózgeshe pikir aitqandardy qazaqtyn jauy kóru sekildi bir ýrdis bayqalady? Búghan qalay qaraysyz?

- Men múndaygha qarsymyn. Shynynda, bizding keybir ziyalylarymyz Abaydy bilmey túryp maqtaydy, Abaydan eskertkish, ghibadathana jasaydy. Rasynda maqsat - Abaydy qolpashtau emes, mengeru, ony týsinu, úly oishyldyng әlemine, dýniyetanymyna enu bolu kerek. Ári Abay әlemine iydeologiyasyz baru qajet.

Qazaqstan tәuelsizdigin alghan jyldary Abaydyng islamnyng keybir qaghidalaryna qarsy bolghany, onyng qazaq halqyn jýieli týrde synaghany keybir kisilerge únamay aqyndy qazirgi zaman kemesinen týsirip tastayyq degen de әngimeler boldy. Al, búl mýmkin emes edi. Óitkeni, Abay bizding dýniyetanymymyzgha әbden singen. Men ony audarma barysynda keninen zerttedim. Sonda Abaydyng islam mәdeniyetine tereng boylaghan adam ekenin týsindim. Ásirese, әl-Faraby qalaghan islamnyng diny pәlsafalyq baghytyna Abay qatty boylaghan kisi eken. Múnyng bәrin onyng qara sózderinen bayqaugha bolady.

Biz Abaydy basymyzdy shayqap, kózimizdi júmyp moyyndaghanmen, onyng aitqanyn istemeymiz ghoy. Abayda bedel bar, biraq status joq. Men Abaydyng pәlsafagha, diny reformalargha arnalghan on ýsh sózin taptym.

Biz qazir ghylymy tanym arqyly Abayda ne bar, ne joq ekenin týgendep boldyq. Abaydyng bereri әli de kóp. Endi bizge Abaydyng ilimin ústanatyn kez keldi. Osy Abay ilimin ústanu jaghy bizde kemshin týsip jatyr. Ol ýshin Abaydy ózining etikalyq ilimin jasaghan adam retinde kórsetu kerek dep oilaymyn.

- Siz audarma jasau barysynda Abaydyng bizge beymәlim qanday qyryna qanyqtynyz?

- Men Abaydyng adamgershiligine, nәziktigine jәne Abaydyng eng ghajap mahabbat lirikasyn jasaghan adam ekenine qanyqtym. Abay mahabbatty súlulyq dep týsinbeydi. Ol mahabbatty tereng bir ruhany jaqyndyq dep týsinedi. Mine, osy mahabbatty ruhanilyqqa búrghany qazaqtyng psihologiyasyn, jýregin bayytqany dep týsinem. Abaydyng mahabbatqa arnaghan 14 -aq, óleni bar eken. Sonda ol «ghashyqtyq tili - tilsiz til» degen óleninen, yaghny mahabbattyng payda boluynan bastap, ol sezimning mýlde joghaluyna deyin jazady.

Men Abaydyng mynanday bir ólenin audardym. «Tughyzghan ata-ana joq, tughyzarlyq bala joq, Tuysqan tughan, qúrbylar qyzyghymen jәne joq» deydi.

Sonda búl qalay dep oilaysyz? Árbir adamnyng ata-anasy bar ghoy. Al, Abay ony ata-ana balany fizikalyq týrde tughyzghanymen, balany ruhany týrde tughyzbaghan ony ruhany túrghyda jetildirmegen, balanyng ishki psihologiyasyn qúryp, oghan baghyt bermegen dep týsindirgisi kelgen dep oilaymyn. Osylaysha, Abaygha boylay berseniz ony jana qyrlary ashyla beredi eken.

QAZIRGI SAYaSATKERLERDING ABAYDY QOLJAULYQ ETUGE QÚQY JOQ

- Keybir әdebiyetshilerdin pikirinshe, Abay zamany- kóshpendiler dәuirining ayaqtalar jәne zamany ótip bara jatqan túsy edi. Osylaysha, Abay kóshpendiler psihologiyasynyng ornyna qazaq halqyna otyryqshylanghan, europalanghan psihologiyany engizgisi kelgen. Tipti, óz shygharmalarynda osyny negizdep, baghyt jasap bergen. Sizdinshe, keyin kele Abaydyng osy dýniyesining iske asu mehanizmi oilap tabyldy ma, engizildi me?

- Ol turaly oilanghan adam boldy ma eken? Áy, qaydam. Abay bizge múqtaj emes, biz Abaygha múqtajbyz. Osynday dýniyeler turaly keninen, tereninen oilanu kerek. Ol ýshin Abaydyng ilimimen jýretin qogham jasau kerek. Qazir Abaydyng ilimin ústanyp, mektebin jalghastyrushylar joq. Abay shygharmalaryndaghy iydeyalyq dýniyelerdi iske asyra almay, onyng mehanizmderin oilap taba almay otyrghanymyzdyng bir sebebi de osynda. Áriyne, Abaydyng ilimin damytqan, mektebin qalyptastyrghandar boldy. Abay mektebining iri ókilderining biri Shәkәrim Qúdayberdiúly. Shәkәrim Abay aitqan oilardyng bәrin ózining dialektikalyq dengeyine kóterdi. Shәkәrim ózining «Ýsh anyq» degen kitabynda Abaydyng imany ilimin ar ilimine ainaldyrady. Shәkәrimning oiynsha, arlylyq, úyattylyq ol tek qana Allanyng atymen shektelmeydi. Ol eng aldymen adamnyng jýreginde boluy kerek. Jәne adamnyng istegen isi men oilaghan oiy bir boluy kerek. Mine, osy nәrselerdi Abay men Shәkәrimning damytqan ilimderi dep esepteymin.

- Abaygha deyingi kóshpendilerding ghasyrlar boyghy mәdeniyeti men әdebiyeti jәne pәlsapalyq oy aitu jýiesi 19 ghasyrda Abaydyng shyghuyna alyp kelgen degen pikirler de bar. Siz osynday pikirlerge qalay qaraysyz?

- Men de solay oilaymyn. Óitkeni, Abaygha boylay kirip, terendeseniz onyng býkil Orta Aziya ilimimen sabaqtas ekenine tanqalasyz. Al, Múhtar Áuezov Abaydyng ýsh qúnaryn aityp ketken ghoy. Ol qazaq topyraghy, orys topyraghy, ýshinshi orystar arqyly Europa.

Al endi oilap qarasanyz, Abaydyng taghy bir bastau kózin tabugha bolady. Ol myna ýndi-iran mәdeniyetinen alynghan jauanmәrttilik degen ilim. Men múny zerttedim. Bizding ortaghasyrlarda ómir sýrgen Múhammed Haydar Dulati, Babyr siyaqty babalarymyz osy ilimdi ústanghan. Jauanmәrttilik degen - óz-ózine ýlken jauapkershilik artu. Sol jauapkershilik arqyly óz elindi kóteru. «Elsýigishtik ilim» dese de bolady. Mysaly, qazir biz aityp jatyrmyz ghoy, Qazaqstan patriotizmin oyatuymyz kerek dep, shynynda, búl Qazaqstandaghy barlyq últtargha tendey bólingen Amerika patriotizmi siyaqty. Búl patriotizm qazaqtyng qanyndaghy dýnie emes. Búl jerde qanday halyq bolsyn ózine ýlken jauapkershilik artpasa, ózi turaly oilanbasa ol halyq eshqashan ózin algha shyghara almaydy. Sol siyaqty qazaq halqy da aldyna ýlken maqsattar qoya bilui kerek. Mine, dәl osy túrghyda bizge Abaydyng bereri óte kóp.

- Qazir de Abaydyng qazaq halqyna qaratyp aitqan synynan sitata keltirip, óz últyna tiyisu bar ekenin bilesiz. Osymen qalay kýresuge bolady dep oilaysyz?

- Abaydyng qazaqty synaghanynyng bәri ol janashyrlyq pen onyng bolashaghyna alandau, jana zamanda halyq bolyp qalyptasu ýshin eski minezderden arylsa eken degen izgi niyetpen jazylghan. Al, qazirgi sayasatkerlerding Abaydy qoljaulyq qylugha qúqy joq. Ózderi ne istedi? Bizge arlylyqtyn, úyattylyqtyng ýlgisin kórsetti me? Ázirge biz olardyng tarapynan onday izgi dýniyeler kóre almay otyrmyz ghoy. Al endi búqaranyng Abay aityp ketken dep óz últyna tiyisuge dayar túratynyna iydeologiya kinәli. Biz búdan Abay kótergen etikalyq dengeyge kóterilip baryp arylamyz.

ABAY ÁLEMI JETIMDIK KÓRIP JÝR ME...

- Qazaqstan Abaydyng shygharmalaryn nasihattaudan góri onyng atyna Qazaqstandy qosyp nasihattaugha beyim sekildi. Siz qalay oilaysyz?

- Shynynda búl Abay arqyly bedel jinau, Abaydy nasihattau emes. Tipti, abaytanuda Múhtar Áuezovten keyin algha jyljushylyq joq. Meninshe, abaytanudy birneshe kezeng boyynsha jýzege asyratyn kez keldi. Abaydyng isin, onyng etikalyq ilimin Qazaqstanda tiriltu, abaytanu institutyn qúru, úly oishyldy halyqaralyq dengeyde nasihattau siyaqty birneshe baghytta júmys isteu kerek.

Qazir әlem Abaydy tek qana Áuezovting zertteuleri arqyly ghana biledi. Jәne de halyqaralyq dengeyde Abaydy zertteuge arnalghan qogham ashu qajet. Jәne bir mәsele audarmanyng aqsap jatqany. Mysaly, men Abaydy, Maghjandy, Mahambetti audardym. Audarghan dýniyeng qúmgha singen su siyaqty. Oghan pikir aitatyn, óz dengeyinde qabyldaytyn orta joq. Al endi jogharyda aitqanymyzday qogham qúryp, audarmany qolgha alsaq, bir Abaydyng ózinen Europagha, orysqa jana әlem ashqanday әser eter edik. Mine, sol kezde ghana bizding mәdeniyetimiz taralady.

- Jogharyda óziniz Múhtar Áuezovten keyin abaytanu algha jyljyghan joq dediniz. Dәstýrli abaytanushylyq Abaygha janasha kózqarastaghy jastardyng janasha baghytta zertteuine kedergi bolyp jatqan joq pa?

- Búl turaly aitsam, men jylap jiberem. Qazir Abaymen kim ainalyspaydy. Eshqanday qatysy joq adamdar da ainalysyp jýr. Solar institut basqarady, bir kitaptar shygharghan bolady. Shynyn aitqanda, Abaygha janasha kózqaras joq. Kezinde men osyghan qatysty audarmamda óz oiymdy aitqanmyn. Qazir Abaydyng qara sózderin «kniga slov», «slova nazidaniye» dep audaryp jýr ghoy. Men búghan qarsymyn. Arabtyng «ghaqliya» degen sózi «oy» degen maghyna beredi. Sondyqtan ony orys tiline razmyshlenie dep, әrbir sózin monolog dep audaru kerek. Sonda biz Abaydy tura Europa mәdeniyetining ortasyna shygharamyz. Sol kezde Abay osy mәdeniyetine ghana tәueldi emes, әlemdik mәdeniyetting iri túlghasy bolyp shyghady.

- Keyingi kezderi Abay әlemi jetimdik kórip jýrgendey sezinbeysiz be?

- Ókinishke qaray jetimsirep jýrgeni ras. Óitkeni, jylda tughan kýni qarsanynda bәri jappay aitady, jazady. Eskertkishine gýl shoqtaryn qoyady, sonymen bitti, qalady. Mening oiymsha, bizding ýkimet abaytanudan, ruhany ilimderimizdi qayta janghyrtudan aqsha ayamauy kerek.

- Ángimenizge rahmet!

Ómirjan ÁBDIHALYQÚLY,

"Azattyq" radiosy, 10.08.2009