10 تامىز - قازاقتىڭ عۇلاما ويشىلى اباي (يبراھيم) قۇنانبايۇلىنىڭ تۋعان كۇنى. مادەنيەتتانۋشى، اقىن، اۋدارماشى ءاۋەزحان قودار اباي شىعارماشىلىعى مەن ونىڭ بۇگىنگى زەردەلەنۋى، تالدانۋى، قوعام تاراپىنان قابىلدانۋى جايىندا ازاتتىق راديوسىنا ارنايى سۇحبات بەرگەن ەدى.

ءبىز ابايدى مويىنداعانىمىزبەن، ونىڭ ايتقانىن ىستەمەيمىز

10 تامىز - قازاقتىڭ عۇلاما ويشىلى اباي (يبراھيم) قۇنانبايۇلىنىڭ تۋعان كۇنى. مادەنيەتتانۋشى، اقىن، اۋدارماشى ءاۋەزحان قودار اباي شىعارماشىلىعى مەن ونىڭ بۇگىنگى زەردەلەنۋى، تالدانۋى، قوعام تاراپىنان قابىلدانۋى جايىندا ازاتتىق راديوسىنا ارنايى سۇحبات بەرگەن ەدى.

ءبىز ابايدى مويىنداعانىمىزبەن، ونىڭ ايتقانىن ىستەمەيمىز

- سوڭعى جىلدارى قوعامدا اباي شىعارمالارى تۋرالى بەلگىلى ءبىر ادامداردىڭ پىكىرىن عانا ناسيحاتتاۋ، ۇلى اقىن تۋرالى ءوزگەشە پىكىر ايتقانداردى قازاقتىڭ جاۋى كورۋ سەكىلدى ءبىر ءۇءردىس بايقالادى؟ بۇعان قالاي قارايسىز?

- مەن مۇندايعا قارسىمىن. شىنىندا، ءبىزدىڭ كەيبىر زيالىلارىمىز ابايدى بىلمەي تۇرىپ ماقتايدى، ابايدان ەسكەرتكىش، عيباداتحانا جاسايدى. راسىندا ماقسات - ابايدى قولپاشتاۋ ەمەس، مەڭگەرۋ، ونى ءتۇسىنۋ، ۇلى ويشىلدىڭ الەمىنە، دۇنيەتانىمىنا ەنۋ بولۋ كەرەك. ءارى اباي الەمىنە يدەولوگياسىز بارۋ قاجەت.

قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن العان جىلدارى ابايدىڭ يسلامنىڭ كەيبىر قاعيدالارىنا قارسى بولعانى، ونىڭ قازاق حالقىن جۇيەلى تۇردە سىناعانى كەيبىر كىسىلەرگە ۇناماي اقىندى قازىرگى زامان كەمەسىنەن ءتۇسىرىپ تاستايىق دەگەن دە اڭگىمەلەر بولدى. ال، بۇل مۇمكىن ەمەس ەدى. ويتكەنى، اباي ءبىزدىڭ دۇنيەتانىمىمىزعا ابدەن سىڭگەن. مەن ونى اۋدارما بارىسىندا كەڭىنەن زەرتتەدىم. سوندا ابايدىڭ يسلام مادەنيەتىنە تەرەڭ بويلاعان ادام ەكەنىن ءتۇسىندىم. اسىرەسە، ءال-فارابي قالاعان يسلامنىڭ ءدىني پالسافالىق باعىتىنا اباي قاتتى بويلاعان كىسى ەكەن. مۇنىڭ ءبارىن ونىڭ قارا سوزدەرىنەن بايقاۋعا بولادى.

ءبىز ابايدى باسىمىزدى شايقاپ، كوزىمىزدى جۇمىپ مويىنداعانمەن، ونىڭ ايتقانىن ىستەمەيمىز عوي. ابايدا بەدەل بار، بىراق ستاتۋس جوق. مەن ابايدىڭ پالسافاعا، ءدىني رەفورمالارعا ارنالعان ون ءۇش ءسوزىن تاپتىم.

ءبىز قازىر عىلىمي تانىم ارقىلى ابايدا نە بار، نە جوق ەكەنىن تۇگەندەپ بولدىق. ابايدىڭ بەرەرى ءالى دە كوپ. ەندى بىزگە ابايدىڭ ءىلىمىن ۇستاناتىن كەز كەلدى. وسى اباي ءىلىمىن ۇستانۋ جاعى بىزدە كەمشىن ءتۇسىپ جاتىر. ول ءۇشىن ابايدى ءوزىنىڭ ەتيكالىق ءىلىمىن جاساعان ادام رەتىندە كورسەتۋ كەرەك دەپ ويلايمىن.

- ءسىز اۋدارما جاساۋ بارىسىندا ابايدىڭ بىزگە بەيمالىم قانداي قىرىنا قانىقتىڭىز?

- مەن ابايدىڭ ادامگەرشىلىگىنە، نازىكتىگىنە جانە ابايدىڭ ەڭ عاجاپ ماحاببات ليريكاسىن جاساعان ادام ەكەنىنە قانىقتىم. اباي ماحابباتتى سۇلۋلىق دەپ تۇسىنبەيدى. ول ماحابباتتى تەرەڭ ءبىر رۋحاني جاقىندىق دەپ تۇسىنەدى. مىنە، وسى ماحابباتتى رۋحانيلىققا بۇرعانى قازاقتىڭ پسيحولوگياسىن، جۇرەگىن بايىتقانى دەپ تۇسىنەم. ابايدىڭ ماحابباتقا ارناعان 14 -اق، ولەڭى بار ەكەن. سوندا ول «عاشىقتىق ءتىلى - ءتىلسىز ءتىل» دەگەن ولەڭىنەن، ياعني ماحابباتتىڭ پايدا بولۋىنان باستاپ، ول سەزىمنىڭ مۇلدە جوعالۋىنا دەيىن جازادى.

مەن ابايدىڭ مىنانداي ءبىر ولەڭىن اۋداردىم. «تۋعىزعان اتا-انا جوق، تۋعىزارلىق بالا جوق، تۋىسقان تۋعان، قۇربىلار قىزىعىمەن جانە جوق» دەيدى.

سوندا بۇل قالاي دەپ ويلايسىز؟ ءاربىر ادامنىڭ اتا-اناسى بار عوي. ال، اباي ونى اتا-انا بالانى فيزيكالىق تۇردە تۋعىزعانىمەن، بالانى رۋحاني تۇردە تۋعىزباعان ونى رۋحاني تۇرعىدا جەتىلدىرمەگەن، بالانىڭ ىشكى پسيحولوگياسىن قۇرىپ، وعان باعىت بەرمەگەن دەپ تۇسىندىرگىسى كەلگەن دەپ ويلايمىن. وسىلايشا، ابايعا بويلاي بەرسەڭىز ونى جاڭا قىرلارى اشىلا بەرەدى ەكەن.

قازىرگى ساياساتكەرلەردىڭ ابايدى قولجاۋلىق ەتۋگە قۇقى جوق

- كەيبىر ءادەبيەتشىلەردىڭ پىكىرىنشە، اباي زامانى- كوشپەندىلەر ءداۋىرىنىڭ اياقتالار جانە زامانى ءوءتىپ بارا جاتقان تۇسى ەدى. وسىلايشا، اباي كوشپەندىلەر پسيحولوگياسىنىڭ ورنىنا قازاق حالقىنا وتىرىقشىلانعان، ەۋروپالانعان پسيحولوگيانى ەنگىزگىسى كەلگەن. ءتىپتى، ءوز شىعارمالارىندا وسىنى نەگىزدەپ، باعىت جاساپ بەرگەن. سىزدىڭشە، كەيىن كەلە ابايدىڭ وسى دۇنيەسىنىڭ ىسكە اسۋ مەحانيزمى ويلاپ تابىلدى ما، ەنگىزىلدى مە؟

- ول تۋرالى ويلانعان ادام بولدى ما ەكەن؟ ءاي، قايدام. اباي بىزگە مۇقتاج ەمەس، ءبىز ابايعا مۇقتاجبىز. وسىنداي دۇنيەلەر تۋرالى كەڭىنەن، تەرەڭىنەن ويلانۋ كەرەك. ول ءۇشىن ابايدىڭ ىلىمىمەن جۇرەتىن قوعام جاساۋ كەرەك. قازىر ابايدىڭ ءىلىمىن ۇستانىپ، مەكتەبىن جالعاستىرۋشىلار جوق. اباي شىعارمالارىنداعى يدەيالىق دۇنيەلەردى ىسكە اسىرا الماي، ونىڭ مەحانيزمدەرىن ويلاپ تابا الماي وتىرعانىمىزدىڭ ءبىر سەبەبى دە وسىندا. ارينە، ابايدىڭ ءىلىمىن دامىتقان، مەكتەبىن قالىپتاستىرعاندار بولدى. اباي مەكتەبىنىڭ ءىرى وكىلدەرىنىڭ ءبىرى شاكارىم قۇدايبەردىۇلى. شاكارىم اباي ايتقان ويلاردىڭ ءبارىن ءوزىنىڭ ديالەكتيكالىق دەڭگەيىنە كوتەردى. شاكارىم ءوزىنىڭ «ءۇش انىق» دەگەن كىتابىندا ابايدىڭ يماني ءىلىمىن ار ىلىمىنە اينالدىرادى. شاكارىمنىڭ ويىنشا، ارلىلىق، ۇياتتىلىق ول تەك قانا اللانىڭ اتىمەن شەكتەلمەيدى. ول ەڭ الدىمەن ادامنىڭ جۇرەگىندە بولۋى كەرەك. جانە ادامنىڭ ىستەگەن ءىسى مەن ويلاعان ويى ءبىر بولۋى كەرەك. مىنە، وسى نارسەلەردى اباي مەن شاكارىمنىڭ دامىتقان ىلىمدەرى دەپ ەسەپتەيمىن.

- ابايعا دەيىنگى كوشپەندىلەردىڭ عاسىرلار بويعى مادەنيەتى مەن ءادەبيەتى جانە پالساپالىق وي ايتۋ جۇيەسى 19 عاسىردا ابايدىڭ شىعۋىنا الىپ كەلگەن دەگەن پىكىرلەر دە بار. ءسىز وسىنداي پىكىرلەرگە قالاي قارايسىز?

- مەن دە سولاي ويلايمىن. ويتكەنى، ابايعا بويلاي كىرىپ، تەرەڭدەسەڭىز ونىڭ بۇكىل ورتا ازيا ىلىمىمەن ساباقتاس ەكەنىنە تاڭقالاسىز. ال، مۇحتار اۋەزوۆ ابايدىڭ ءۇش قۇنارىن ايتىپ كەتكەن عوي. ول قازاق توپىراعى، ورىس توپىراعى، ءۇشىنشى ورىستار ارقىلى ەۋروپا.

ال ەندى ويلاپ قاراساڭىز، ابايدىڭ تاعى ءبىر باستاۋ كوزىن تابۋعا بولادى. ول مىنا ءۇندى-يران مادەنيەتىنەن الىنعان جاۋانمارتتىلىك دەگەن ءىلىم. مەن مۇنى زەرتتەدىم. ءبىزدىڭ ورتاعاسىرلاردا ءومىر سۇرگەن مۇحاممەد حايدار دۋلاتي، بابىر سياقتى بابالارىمىز وسى ءىلىمدى ۇستانعان. جاۋانمارتتىلىك دەگەن - ءوز-وزىڭە ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك ارتۋ. سول جاۋاپكەرشىلىك ارقىلى ءوز ەلىڭدى كوتەرۋ. «ەلسۇيگىشتىك ءىلىم» دەسە دە بولادى. مىسالى، قازىر ءبىز ايتىپ جاتىرمىز عوي، قازاقستان ءپاتريوتيزمىن وياتۋىمىز كەرەك دەپ، شىنىندا، بۇل قازاقستانداعى بارلىق ۇلتتارعا تەڭدەي بولىنگەن امەريكا ءپاتريوتيزمى سياقتى. بۇل پاتريوتيزم قازاقتىڭ قانىنداعى دۇنيە ەمەس. بۇل جەردە قانداي حالىق بولسىن وزىنە ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك ارتپاسا، ءوزى تۋرالى ويلانباسا ول حالىق ەشقاشان ءوزىن العا شىعارا المايدى. سول سياقتى قازاق حالقى دا الدىنا ۇلكەن ماقساتتار قويا ءبىلۋى كەرەك. مىنە، ءدال وسى تۇرعىدا بىزگە ابايدىڭ بەرەرى وتە كوپ.

- قءازىر دە ابايدىڭ قازاق حالقىنا قاراتىپ ايتقان سىنىنان تسيتاتا كەلتىرىپ، ءوز ۇلتىنا ءتيىسۋ بار ەكەنىن بىلەسىز. وسىمەن قالاي كۇرەسۋگە بولادى دەپ ويلايسىز؟

- ابايدىڭ قازاقتى سىناعانىنىڭ ءبارى ول جاناشىرلىق پەن ونىڭ بولاشاعىنا الاڭداۋ، جاڭا زاماندا حالىق بولىپ قالىپتاسۋ ءۇشىن ەسكى مىنەزدەردەن ارىلسا ەكەن دەگەن ىزگى نيەتپەن جازىلعان. ال، قازىرگى ساياساتكەرلەردىڭ ابايدى قولجاۋلىق قىلۋعا قۇقى جوق. وزدەرى نە ىستەدى؟ بىزگە ارلىلىقتىڭ، ۇياتتىلىقتىڭ ۇلگىسىن كورسەتتى مە؟ ازىرگە ءبىز ولاردىڭ تاراپىنان ونداي ىزگى دۇنيەلەر كورە الماي وتىرمىز عوي. ال ەندى بۇقارانىڭ اباي ايتىپ كەتكەن دەپ ءوز ۇلتىنا تيىسۋگە دايار تۇراتىنىنا يدەولوگيا كىنالى. ءبىز بۇدان اباي كوتەرگەن ەتيكالىق دەڭگەيگە كوتەرىلىپ بارىپ ارىلامىز.

اباي ءالەمى جەتىمدىك كورىپ ءجۇر مە...

- قازاقستان ابايدىڭ شىعارمالارىن ناسيحاتتاۋدان گورى ونىڭ اتىنا قازاقستاندى قوسىپ ناسيحاتتاۋعا بەيىم سەكىلدى. ءسىز قالاي ويلايسىز؟

- شىنىندا بۇل اباي ارقىلى بەدەل جيناۋ، ابايدى ناسيحاتتاۋ ەمەس. ءتىپتى، ابايتانۋدا مۇحتار اۋەزوۆتەن كەيىن العا جىلجۋشىلىق جوق. مەنىڭشە، ابايتانۋدى بىرنەشە كەزەڭ بويىنشا جۇزەگە اسىراتىن كەز كەلدى. ابايدىڭ ءىسىن، ونىڭ ەتيكالىق ءىلىمىن قازاقستاندا ءتىرىلتۋ، ابايتانۋ ينستيتۋتىن قۇرۋ، ۇلى ويشىلدى حالىقارالىق دەڭگەيدە ناسيحاتتاۋ سياقتى بىرنەشە باعىتتا جۇمىس ىستەۋ كەرەك.

قازىر الەم ابايدى تەك قانا اۋەزوۆتىڭ زەرتتەۋلەرى ارقىلى عانا بىلەدى. جانە دە حالىقارالىق دەڭگەيدە ابايدى زەرتتەۋگە ارنالعان قوعام اشۋ قاجەت. جانە ءبىر ماسەلە اۋدارمانىڭ اقساپ جاتقانى. مىسالى، مەن ابايدى، ماعجاندى، ماحامبەتتى اۋداردىم. اۋدارعان دۇنيەڭ قۇمعا سىڭگەن سۋ سياقتى. وعان پىكىر ايتاتىن، ءوز دەڭگەيىندە قابىلدايتىن ورتا جوق. ال ەندى جوعارىدا ايتقانىمىزداي قوعام قۇرىپ، اۋدارمانى قولعا الساق، ءبىر ابايدىڭ وزىنەن ەۋروپاعا، ورىسقا جاڭا الەم اشقانداي اسەر ەتەر ەدىك. مىنە، سول كەزدە عانا ءبىزدىڭ مادەنيەتىمىز تارالادى.

- جوعارىدا ءوءزىڭىز مۇحتار ءاۋەزوۆتەن كەيىن ابايتانۋ العا جىلجىعان جوق دەدىڭىز. ءداستۇرلى ابايتانۋشىلىق ابايعا جاڭاشا كوزقاراستاعى جاستاردىڭ جاڭاشا باعىتتا زەرتتەۋىنە كەدەرگى بولىپ جاتقان جوق پا؟

- بۇل تۋرالى ايتسام، مەن جىلاپ جىبەرەم. قازىر ابايمەن كىم اينالىسپايدى. ەشقانداي قاتىسى جوق ادامدار دا اينالىسىپ ءجۇر. سولار ينستيتۋت باسقارادى، ءبىر كىتاپتار شىعارعان بولادى. شىنىن ايتقاندا، ابايعا جاڭاشا كوزقاراس جوق. كەزىندە مەن وسىعان قاتىستى اۋدارمامدا ءوز ويىمدى ايتقانمىن. قازىر ابايدىڭ قارا سوزدەرىن «كنيگا سلوۆ»، «سلوۆا نازيدانيە» دەپ اۋدارىپ ءجۇر عوي. مەن بۇعان قارسىمىن. ارابتىڭ «عاقليا» دەگەن ءسوزى «وي» دەگەن ماعىنا بەرەدى. سوندىقتان ونى ورىس تىلىنە رازمىشلەنيە دەپ، ءاربىر ءسوزىن مونولوگ دەپ اۋدارۋ كەرەك. سوندا ءبىز ابايدى تۋرا ەۋروپا مادەنيەتىنىڭ ورتاسىنا شىعارامىز. سول كەزدە اباي وسى مادەنيەتىنە عانا تاۋەلدى ەمەس، الەمدىك مادەنيەتتىڭ ءىرى تۇلعاسى بولىپ شىعادى.

- كەيىنگى كەزدەرى اباي ءالەمى جەتىمدىك كورىپ جۇرگەندەي سەزىنبەيسىز بە؟

- وكىنىشكە قاراي جەتىمسىرەپ جۇرگەنى راس. ويتكەنى، جىلدا تۋعان كۇنى قارساڭىندا ءبارى جاپپاي ايتادى، جازادى. ەسكەرتكىشىنە گۇل شوقتارىن قويادى، سونىمەن ءبىتتى، قالادى. مەنىڭ ويىمشا، ءبىزدىڭ ۇكىمەت ابايتانۋدان، رۋحاني ىلىمدەرىمىزدى قايتا جاڭعىرتۋدان اقشا اياماۋى كەرەك.

- ءاڭگىمەڭىزگە راحمەت!

ءومىرجان ابدىحالىقۇلى،

"ازاتتىق" راديوسى، 10.08.2009