(Jambyl oblystyq «Aq jol» gazetining 100 jyldyghyna oray)

Qazaq halqy XIX sony men XX ghasyrdyng basynda jana tarihy kezenderge qadam basty. Alghashqy qazaq kitaptary, últtyq baspasóz qúraldary, janasha mektepter payda bolyp, últtyq qozghalys qalyptasty. Resey týrkileri arasynda jalpylasqan qoghamdyq-cayasy jәne aghartushylyq qozghalys «Jәditiyzimnen» qazaq qoghamy da qaghys qalmady. Qazaqtar arasynda da jәdittik baghyttaghy aghartushylyq qozghalys barynsha órken jayyp, alash iydeyasy óristedi. Últty eng aldymen aghartushylyq hәm iskerlik jolgha salu basty baghyt boldy. Halyqtyng sana sezimi men últtyq mәdeniyetti kótere otyryp tendik pen erkindikke jetuge tyrysty. Búl jolda, búl baghytta qazaqtyng túnghysh baspasózderining atqarghan mindeti óte paydaly boldy.

Qazaq baspasóz tarihynyng bastauy XIX ghasyrdyng ekinshi jartysynda Tashkentte shyqqan «Týrkistan ualayaty» gazeti (1870-1882) men Ombydan shyghyp túrghan «Dala ualayaty» gazetinen (1888-1902) bastau alady. Búl eki gazet te patsha ýkimetining jergilikti basqaru organdary arqyly shyghyp túrghan basylym edi. Sondyqtan da múnda kóbinese ýkimet qaulylary jergilikti últ tilderine audarylyp jariyalanyp túrdy. Gazetting key sandarynda ólke tarihyna qatysty qúndy jazbalar da kezdesedi. 1905 jyly birinshi orys tónkerisinen son, baspasóz erkindigin paydalanghan qazaqtar 1907 jyly Troiski qalasynda Hayym Shomylov Sasnovskiy, Jetbisbay Andreev, Eshmúhamed Imambaev basshylyghymen «Qazaq gazeti» atty gazet shyghyp, birneshe sany basylghan song toqtaydy. 1907 jyly nauryzda Peterburg qalasynda Ghabdrashid Ibrahimov pen Duma deputaty Shәimerden Qosshyghúlov jetekshiligimen «Serke» atty 15 kýnde bir shyghatyn gazet basylady. Birneshe sany shyqqan song «Serke» gazeti hәm onymen qanattas tatardyng «Ulfat» gazeti de senzuramen jabylyp, taratylghan sandary polisiya tarapynan tәrkilenedi. Tek, 1911 jyly shyqqan qazaqtyng túnghysh jurnaly «Ayqap» jәne Ordada shyqqan «Qazaqstan» gazetining ghúmyry úzaqtau boldy.

«Halyqtyng qay dәreje algha ketkendigi halyq arasynda taralghan gazet, jurnal hәm kitaptarynan bilinedi» – dep, «Ayqap» jurnalynyng (1911-1915) túnghysh sanynda jurnaldy shygharushy Múhametjan Seralin aitqanday nemese, «Áueli, gazeta – halyqtyng kózi, qúlaghy hәm tili. Adamgha kóz, qúlaq, til qanday kerek bolsa, halyqqa gazeta sonday kerek!» – dep, «Qazaq» gazetining (1913-1918) alghashqy sanynda Ahmet Baytúrsynúlynyng jazghanday, últty aghartu, últty úiystyru baghytyndaghy ózderining tarihy mindetterin adal atqardy.

«Ayqap» jurnaly (1911-1915). 1911 jyly 10 qantar Troisk qalasynda qazaqtyng túnghysh jurnaly «Ayqaptyn» alghashqy sany shyqty. Atauy turaly jurnaldyng basqarushy hәm bastyrushysy Múhmetjan Seralin bas maqalasynda: «Jurnalymyzgha «Ayqap» dep esim berdik. Búl sózge týsingende bolar, týsinbegende tabylar. Bizding qazaqtyng «Ayqap» demeytúghyn qay isi bar?! ...«Qap» degizgen qapiyada ótken isterimiz kóp bolghan song jornalymyz da ókinishke layyq «Ayqap» boldy» dep, jurnaldy shygharu ýshin qalamgha jarmasqanyn, maqsaty ataq shygharyp bilim satu emes ekenin, jurnalgha basylugha jiberilgen sózder qazaqsha, noghaysha, oryssha, týrikshe bolsada qabyldanatyn aitady. Jurnaldyng songhy betinde qazaq júrtyna jurnalgha jazylu jәne qoldau turaly ýndeui basyldy. «Jeti oblysty meken etken qazaq halqy ýshin tym bolmasa bir jurnal shygharu tiyis ekendigin әr kim bilse kerek. Álbette jurnaly alushy kóp bolsa shygharylar; alushy joq bolsa toqtalar. Múnyng ýshin әr bir kónilinde júrtyna azyraq múhabaty bar qazaq balasy jәrdem eter dep ýmit etemiz. Ádres: g. Troisk. Orenb. Gub. Reddaktoru-izdatelu jurnaly «Ay-kap» Muhamedjanu Seralinu, v redaksiy gazety «Stepi». («Ayqap». №1.1911.) - dep kórsetedi.

Jurnal qazaq kitaptary men oqulyqtary turaly jarnama hәm týsiniktemeler berip otyrdy. Olardyng qatarynda: «Qyryq mysal», «Oyan qazaq», «Álfba tóte oqu», «Kókseldir», «Ádebiyet órnegi», «Baqytsyz Jamal», «Kórkindi bala hәm ýlgili ana», «Top jarghan», «Iman hәm namaz», «Payghambar zamany», «Qazaq shejiresi» t.b. kitaptar kezdesedi.

«Ayqaptyn» jalpy 88 nómeri jaryq kórdi. 1911 jyly  12 sany, 1912 jyly 14 sany, 1913 jyly 24 sany, 1914 jyly 24 sany, 1915 jyly 14 sany tolyq shyqty. 1914 jyly bastalghan birinshi jahan soghysy qazaq qoghamyna da әserin tiygizbey qoymady. Baspahana baghasynyng kóterilui hәm jazylushylar sany azayghan sebepti jurnal 1915 jyldyng 28 tamyz №14 sanynyn bastap toqtatyldy. Búl turaly «Basqarmadan» jazbasynda: «Sonyng ýshin biz «iyesiz auyrudy, jynsyz búrqan baghady» bolmayyq dep, osy nomerimizden song jurnalymyzdy uaqytsha toqtatpaq boldyq» - deydi. «Ayqap» jurnaly óz kezeginde últty úiysugha baghattalghan eng basty – jer, til, din, әdil saylau, әiel tendigigi siyaqty mәselelerge basa nazar audardy. Oqu, janasha mektep ashu mәselelerin barynsha kóteruge tyrysty. Atalghan  taqyryptardy 1913 jyly Orynbordan shyqqan jalpyúlttyq «Qazaq» gazeti de kýn tәrtibinen týsirmey, júrtqa nәsihattady.

«Qazaqstan» gazeti (1911-1913). Ordadan shyghyp túrghan basylym. Alghashqy eki sany Han Ordasynan shyghyp, qalghan sandary Oral qalasynan basylady. Gazettin  alghashqy sany 1911 jyly 16 nauryzda shyqty. «16 nshi marttan bastap Han Ordada Eleusin myrza Búirin basqauymenen «Qazaqstan» isimli qazaqsha gazet shygha bastady. Birinshi nómiri bizding basqarmamyzgha keldi. Sózi taza qazaq tilinde jazylghan. Adres: Hanskaya stavka. Astr. Gub. Redaksiya gazety «Kazakstani». Al júrt! Endigi kezek sizderde shygharylghan gazetti jazylyp aldyryp oqyp, gazetting jylghy rashodyn ótesenizder gazet toqtalmay shygha barar; almasanyz әlbette toqtap qaluy anyq. Talapker jastarymyz da kinә qalghan joq. Endigi kinә júrt óz moyyndarynyzda qalar. Gazetke jәrdem etip kóbirek jazugha tyrysynyz» («Ayqap». №4.1911.))dep, gazetting ghúmyrly boluyna, oqyrmany kóp boluyna izgi tilekterin bildiredi. Gazette negizinen otyryqshylyq, oqu-aghartu, óner bilim, mәdeniyet, tútynushylar korperasiyasyn qúru mәselelerin kótergen edi. Gazet qarjylyq qiyndyqtargha baylanysty toqtaydy.

«Qazaq» gazeti (1913-1915). 1913 jyly 2 aqpanda Orynbor qalasynda qazaqtyng alghashqy jalpyúlyttyq gazeti «Qazaq» shyqty. «Qazaq» gazeti 1918 jylgha deyin shyghyp túrdy. 1917 jyldan bastap «Qazaq» gazetining izin basyp Semeyden – «Sary Arqa», Tashkentten – «Birlik tuy», Ordadan – «Úran» gazetteri shyqsa, 1918 jyly Semeyden – «Abay» jurnaly, Petropavldan – «Jas Azamat» gazetteri irkes-tirkes jaryq kórdi.

«Qazaq» gazetining alghashqy 40 sanyn Mústafa Orazaev bastyrsa, 41 sanynan bastap «Azamat seriktigi» bastyrdy. Ahmet Baytúrsynúly – 231; Mirjaqyp Dulatúly – 33; Janúzaq Jәnibekúly – 2 sanyn shyghardy. «Qazaqtyn» jalpy 266 nómeri jaryq kórdi. 1913 jyly  44 sany, 1914 jyly 48 sany, 1915 jyly 71 sany, 1916 jyly 48 sany, 1917 jyly 46 sany, 1918 jyly 9 sany basyldy. 1915 jyldan bastap jetisine eki mәrte, jyl ortasynda qaytadan bir mәrteden basyldy. Songhy №266 sany – 1918 jyly 26 qyrkýiekte jaryq kórdi. Gzetting 1913, 1914, 1915 jylghy sandary jinaqtalyp, jeke kitap bolyp basylyp shyqty.

«Qazaq» gazeti jәne onyng izbasar basylymdary turaly Túrar Yrysqúlúly óz enbeginde bylay jazady: «1913 ynshi jyldan 1916 ynshy jylgha sheyin qazaqtyng últshyl oqyghandarynyng qozghalysy edәuir kýsheydi, olardyng qala sayyn ýiirmeleri, úiymdary bolady. Fevral tónkerisinen keyin qazaqtyng osy últshyl oqyghandary «Alash» atty sayasat partiyasyn jasaydy da, «Qazaq» osy «Alash» partiyasynyng ortalyq gazeti bolady. Osy kezde «Qazaqstan» basqa da qazaq tilde gazet, jurnaldar shygha bastaydy. Mәselen Semeyde «Saryarqa» gazeti men «Abay» jurnaly, Tashkende «Birlik tuy» gazeti (búl «Alash Orda»nyng Týrkistan bólimining gazeti edi» múny bastap shygharghan Shoqay úly Mústafa), Ashtarahanda «Úran» gazeti, Qyzyljarda «Jas Azamat» gazeti. Búl gazet, jurnaldardyng bәri de «Qazaq» gazetining baghytyn ústap, sonyng jergilikti bólimderi esebinde boldy» («Qazaqstan». Yrysqúlúly Túrar. Qyzylorda. Qazaqstan memleket baspasy. 1927. 40 b).

«Saryarqa» gazeti (1917-1919). Semey qalasynda «Alash» baspahanasynda basyldy. Alghashqy sandaryn Rayymjan Marsekov shyghardy. Odan keyin Halel Ghabbasov pen Imam Álimbekov kezektesip shyghardy. Gazetting key sandarynda shygharushy retinde – Álihan Bókeyhan esimi kórsetilgen (№45 - №47 sandary).  1919 jyldardan qazir bizge jetken №75 - № 88 sandaryn Shenje Kereybaev shaghardy. Gazetting 1917 jylghy sandary jeke kitap bolyp basyldy.

«Birlik tuy» gazeti (1917-1918). Tashkent qalasynda shyghyp túrdy. Gazetting alghashqy sandaryn Mústafa Shoqaev shygharghan bolsa,  odan keyingi sandaryn Hayredin Bolghanbaev (№6-№16) pen Súltanbek Qojanov (№17-№29) shygharyp túrdy. Gazetting  29 sany ghana tabylyp otyr. Tabylghan sanbary jinaqtalyp, jeke kitap retinde osy jyly baspadan shyghady.

«Úran» gazeti (1917-1918). Ordada shyghyp túrghan basylym. Alghashqy sany 1917 jyly 28 shildede jaryq kórgen. Shygharushy: Ghabdulghaziz Músaghaliyev, bastyrushy: músylman burosy boldy. Jalpy 40 juyq sany shyghyp baryp toqtady. 1918 jyly 28 shildede №38 sany shyqqany belgili. 1918 jyly 17  qarashada «Úrannyn» ornyna «Habar-Izvestiya» degen bolshevikterding ekitildi gazeti shygha bastaydy. Gazetting key sandary jinaqtalyp, jeke kitap bolyp basyldy.

«Abay» jurnaly (1918). Abaygha arnap shygharylghan alghashqy basylym. Abay esimin úrpaq sanasynda saqtau, enbekterin nәsihattau baghytynda jasalghan sharuanyng biri – «Abay» jurnalynyng (1918) shygharyluy edi.

Jýsipbek Aymauytov «Jurnal turaly» bas maqalasynda:«Óner, ghylym qarajatpen tabylady.Óner, ghylym qarajat tabady. Qarajat jan asyraydy. ...ghylym bilimge qonady, bilimsiz ghylym synar jaq. Ghylym bilimidi úlghaytady, ghylymsyz bilim tym qúrghaq. (Alash kósemsózi: 10 tomdyq. – Almaty: «Óner», 2011. 8-kitap: Abay. 384 bet. 19 b). Osylaysha «Abay» jurnaly halyqty óner-bilim iygeruge shaqyryp, aghartu júmysymen ainalysty.

«Saryarqa» gazetining №77 sanynda jurnaldyng alushylary men uaqytsha jabylghany turaly aitylady. ««Abay»da 900 dey alushy bar. «Abay» bir jola jabylghan joq. Esebi bitkenshe jalpy jiylysy bolghansha taghy so siaqty sebepter men uaqytsha toqtap túr. Bastyrushy uaq qaryz qauymy «Abaydy» toqtatbas. ...«Abay» shygharushy: Yusupbek Aymauytov». Semeyden «Abay» jurnalyn ózi arqyly aldyrugha bolatynyn turaly habarlama basyldy. Kóp úzamay jurnal jabylyp, «Abay» qalay jabyldy?» maqalasy jariyalandy. «Ótken 1918 nshi jyldyng fevralynan bastap, «Abay» jurnaly dýniyege shyghyp, 12 nomeri basylyp, on ay ómir sýrip toqtady («Saryarqa». №81. 1919.) – dep, jurnaldyng jabylu sebebi qarjy-qarajat sebebinen ekenin jazady. Jurnaldyng keybir sandary jinaqtalyp «Alash kósemsózi» ontomdyghyna kirgizilgen.

«Jas Azamat» gazeti (1918-1919). Petropavl qalasynda shyghyp túrghan jastardyng gazeti. Qoshmúhamed Kemengerúly №1-№11 jәne №17- № 22 sandaryn; Bilәl Maldybayúly: №12-№16 sandaryn shyghardy. Qazaq jastarynyng alghashqy gazetining betashary «Jas tilek» degen bas maqalamen ashyldy. Últtyq memleket qúrudaghy jastardyng aq tilegi turaly: «Ómir tәjiriybesinin, bilim azdyghynyng kemdigine qaramay, tórt týligi saylanbay, «Jas azamat» tәuekel kemesine minip, túrmystyng talasatyn, kýresetin maydanyna shyqty. ... «Jas azamattyn» altyn iydealy, әulie maqsúty, negizgi joly – últ bostandyghy, últ tendigi» («Jas azamat». №1.1918). Gazetting ýshinshi sanynda Maghjan Júmabaevtyng «Men jastargha senemin» degen óleni basylyp, jastardy últ ýshin qyzmet jasaugha shaqyrady.

Jogharydaghy aty atalghan qazaq tildi basylymdardan ózge, solshyl baghytty ústanghan «Alash» (1916-1917, Tashken) jәne «Ýsh jýz» (1918, Petropavl) gazetterin ataugha bolady.

Gazet baghyttary turaly Túrar Yrysqúlúly ózining «Qazaqstan» degen enbeginde: «Qazaq jastary men keyingi dәrejeli oqyghandar arasynda kadetshi zialylargha (Álihan, Ahmetterding jigine) narazylyq biline bastaydy. Búlar óz aldyna ýirimeler ashyp, qatta bólek gazet shygharmaqshy bolady, biraq osy solshyl oqyghandardyng ózi de últshyldyq pikirinen tazarmaghan edi. 1917 inshi jyly Tashkende shyqqan «Alash» gazeti, onan keyin (Týges úly Kól-bay shygharghan) «Ýsh jýz» gazetteri «Qazaq» gazetine qarsy bop jazady. Biraq songhy eki gazet qúr solshyl úran ústaghan men, maqsat jaghynan belgili baghyty joq, qúr bәsekeni qolgha alghan edi. Basyndaghylar da «auyrdyng asty, jenilding ýsit men jýrip», onay ataq ben onay oljagha qúmartqan, qolaysyz kisiler edi» («Qazaqstan». Yrysqúlúly Túrar. Qyzylorda. Qazaqstan memleket baspasy. 1927. 40 b) dep sipattaydy. Jalpy «Alash» gazetynyng 30 astam sany, «Ýsh jýz» gazetining onnan astam sany shyghyp jabylady.

Merzimdi basylymdarmen qatar qazaqtyng oqyghan jastary qoljazba jurnaldar da shygharyp túrdy. Búlardyng qatarynda: Ufadaghy «Ghaliya» mederesesining jastary «Sadaq» jurnalyn (1915-1918), Ombydaghy qazaq jastary «Balapan» jurnalyn (1915-1916), Almatyda «Sadaq» juranaly (1917-1918), Petropavldan «Jana zaman» jurnaldardary (1917-1918) shyqqanyn atap ótuge boldy.

Resey jәne Qazaqstan aumaghynda Azamat soghysy (1918-1920) ayaqtalyp býkil elde bolshevikter biylikti qolgha alghan son, jer-jerde baspalar retke kelip,  últtyq basylymdar qayta shygha bastady. Shygharushylar búrynghy Alashordanyng beldi mýsheleri bolghandyqtan, kópshilik gazet-jurnaldardyng iydeyalyq baghyty últtyq sipattan ajyramady. Olardyng qatarynda Petropavldan «Bostandyq tuy» (Maghjan Júmabayúly, Janúzaq Jәnibekúly), Semeyden «Qazaq tili» (Jýsipbek Aymauytúly, Mәnnәn Túrghanbay), Qostanaydan «Auyl» (Múhametjan Seraliyn), Tashkentten «Aqjol» (Súltanbek Qojanúly) gazetterin ataugha bolady. Kóp úzamay búl basylymdar ýkimet tarapynan shekteuge úshyrap jabylady nemese atauy ózgertilip, shygharushylar auysady.

Sonymen qatar, qarapayym sharualar men kedeylerding ýni retinde qazaq tildi baspasózderding kelesi bir tolqyny payda boldy. onday basylymdar kóbinese «Kedey» atauyn qoldandy. Mysaly, «Kedey sózi» (Omby, 1920), «Kedey erki» (Almaty, 1921), «Kedey» (Temir, 1924), «Kedey ainasy» jurnaly (Tashkent, 1923-1924),  «Kedey tili» (Astrahan,1924) siyaqty gubernelik gazetter edi. Janasha ataumen jaryq kórgen audanlyq gazetterding qatarynda býgingi Jambyl oblystyq «Aq jol» gazetining bastauy bolyp tabylatyn «Kedey erki» gazeti de bar. «Kedey erki» gazetining alghashqy sany 1922 jyly mayda ekitilde «Volinaya bednota», qazaqsha beti  «كەدەي ەركى» («Kedey erki») degen ataumen jaryq kórdi. Gazetting oryssha-qazaqsha ekitilde jaryq kóru tarihy «Dala ualayaty» (1888-1902) gazettinen bastau alady. «Kedey erki» gazetining túnghysh sany «كەدەي ەركى» dep Ahmet Baytúrsynúly emlesimen shyqty. Bas betinde «Ashyq hat» habary baslyp, bir óleng jariyalanghan. Jergilikti halqtyng qajetine baylanysty jaryq kórgen «Kedey erki» gazeti әr jyldary «Enbek» (1924), «Diqan dauysy» (1929) , «Kolhozshy» (1931), «Kolhoz joly» (1938),  «Komunist» (1939), «Stalin joly» (1944), «Enbek tuy» (1958) ataularymen jaryq kórdi. Tarihtyng san tauqymetin tariqan tarihy basylym tek 1990 jyly 3 sәuirden bastap býgingi qoldanystaghy atauy «Aq jol» esimimen, býginge deyin ýzdiksiz shyghyp túr. Oblystyng tarih tereninen syr shertetin basylym, taghylymgha toly.

Biz jogharyda, HH ghasyr basyndaghy qazaq últtyq baspasózining qalyptasuy tarihyna, alghashqy jurnaldar men gazetter tarihyna qysqasha toqtaldyq. Ghasyrlyq tarihy bar Jambyl oblystyq «Aq jol» gazetining ótkenine kóz jiberdik. Atalghan basylymdardyng azy birneshe jýz, eng kóbi 8 000 tirajben basylyp, Altaydan Astrahangha deyingi qazaq dalasyna taralyp jatqanyn aittyq. Gazet-jurnaldardyng kópshiligi negizinen býginde Almaty qalasyndaghy Últtyq kitaphananyng siyrek kitaptar men qoljazbalar qorynda saqtauly. Keybireuleri jeke kitap bolyp jinaqtalyp shyqty.

Keshegi Alash amanaty, býgingi – tәuelsiz Qazaqstan. Tәuelsizdigimiz túghyrly, egemendigimiz ghúmyrly, Alash tuy biyiktey bersin! «Aq jol» gazetining 100 jyldyq mereytoyy qútty bolsyn!

Abay Myrzaghaliy

Abai.kz