(جامبىل وبلىستىق «اق جول» گازەتىنىڭ 100 جىلدىعىنا وراي)

قازاق حالقى XIX سوڭى مەن XX عاسىردىڭ باسىندا جاڭا تاريحي كەزەڭدەرگە قادام باستى. العاشقى قازاق كىتاپتارى، ۇلتتىق ءباسپاسوز قۇرالدارى، جاڭاشا مەكتەپتەر پايدا بولىپ، ۇلتتىق قوزعالىس قالىپتاستى. رەسەي تۇركىلەرى اراسىندا جالپىلاسقان قوعامدىق-cاياسي جانە اعارتۋشىلىق قوزعالىس «جاديتيزىمنەن» قازاق قوعامى دا قاعىس قالمادى. قازاقتار اراسىندا دا جاديتتىك باعىتتاعى اعارتۋشىلىق قوزعالىس بارىنشا وركەن جايىپ، الاش يدەياسى ورىستەدى. ۇلتتى ەڭ الدىمەن اعارتۋشىلىق ءھام ىسكەرلىك جولعا سالۋ باستى باعىت بولدى. حالىقتىڭ سانا سەزىمى مەن ۇلتتىق مادەنيەتتى كوتەرە وتىرىپ تەڭدىك پەن ەركىندىككە جەتۋگە تىرىستى. بۇل جولدا، بۇل باعىتتا قازاقتىڭ تۇڭعىش باسپاسوزدەرىنىڭ اتقارعان مىندەتى وتە پايدالى بولدى.

قازاق ءباسپاسوز تاريحىنىڭ باستاۋى XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا تاشكەنتتە شىققان «تۇركىستان ۋالاياتى» گازەتى (1870-1882) مەن ومبىدان شىعىپ تۇرعان «دالا ۋالاياتى» گازەتىنەن (1888-1902) باستاۋ الادى. بۇل ەكى گازەت تە پاتشا ۇكىمەتىنىڭ جەرگىلىكتى باسقارۋ ورگاندارى ارقىلى شىعىپ تۇرعان باسىلىم ەدى. سوندىقتان دا مۇندا كوبىنەسە ۇكىمەت قاۋلىلارى جەرگىلىكتى ۇلت تىلدەرىنە اۋدارىلىپ جاريالانىپ تۇردى. گازەتتىڭ كەي ساندارىندا ولكە تاريحىنا قاتىستى قۇندى جازبالار دا كەزدەسەدى. 1905 جىلى ءبىرىنشى ورىس توڭكەرىسىنەن سوڭ، ءباسپاسوز ەركىندىگىن پايدالانعان قازاقتار 1907 جىلى ترويتسكى قالاسىندا حايىم شومىلوۆ ساسنوۆسكي، جەتبىسباي اندرەەۆ، ەشمۇحامەد يمامباەۆ باسشىلىعىمەن «قازاق گازەتى» اتتى گازەت شىعىپ، بىرنەشە سانى باسىلعان سوڭ توقتايدى. 1907 جىلى ناۋرىزدا پەتەربۋرگ قالاسىندا عابدراشيد يبراھيموۆ پەن دۋما دەپۋتاتى شايمەردەن قوسشىعۇلوۆ جەتەكشىلىگىمەن «سەركە» اتتى 15 كۇندە ءبىر شىعاتىن گازەت باسىلادى. بىرنەشە سانى شىققان سوڭ «سەركە» گازەتى ءھام ونىمەن قاناتتاس تاتاردىڭ «ۋلفات» گازەتى دە تسەنزۋرامەن جابىلىپ، تاراتىلعان ساندارى پوليتسيا تاراپىنان تاركىلەنەدى. تەك، 1911 جىلى شىققان قازاقتىڭ تۇڭعىش جۋرنالى «ايقاپ» جانە وردادا شىققان «قازاقستان» گازەتىنىڭ عۇمىرى ۇزاقتاۋ بولدى.

«حالىقتىڭ قاي دارەجە العا كەتكەندىگى حالىق اراسىندا تارالعان گازەت، جۋرنال ءھام كىتاپتارىنان بىلىنەدى» – دەپ، «ايقاپ» جۋرنالىنىڭ (1911-1915) تۇڭعىش سانىندا جۋرنالدى شىعارۋشى مۇحامەتجان سەرالين ايتقانداي نەمەسە، «اۋەلى، گازەتا – حالىقتىڭ كوزى، قۇلاعى ءھام ءتىلى. ادامعا كوز، قۇلاق، ءتىل قانداي كەرەك بولسا، حالىققا گازەتا سونداي كەرەك!» – دەپ، «قازاق» گازەتىنىڭ (1913-1918) العاشقى سانىندا احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ جازعانداي، ۇلتتى اعارتۋ، ۇلتتى ۇيىستىرۋ باعىتىنداعى وزدەرىنىڭ تاريحي مىندەتتەرىن ادال اتقاردى.

«ايقاپ» جۋرنالى (1911-1915). 1911 جىلى 10 قاڭتار ترويتسك قالاسىندا قازاقتىڭ تۇڭعىش جۋرنالى «ايقاپتىڭ» العاشقى سانى شىقتى. اتاۋى تۋرالى جۋرنالدىڭ باسقارۋشى ءھام باستىرۋشىسى مۇحمەتجان سەرالين باس ماقالاسىندا: «جۋرنالىمىزعا «ايقاپ» دەپ ەسىم بەردىك. بۇل سوزگە تۇسىنگەندە بولار، تۇسىنبەگەندە تابىلار. ءبىزدىڭ قازاقتىڭ «ايقاپ» دەمەيتۇعىن قاي ءىسى بار؟! ...«قاپ» دەگىزگەن قاپيادا وتكەن ىستەرىمىز كوپ بولعان سوڭ جورنالىمىز دا وكىنىشكە لايىق «ايقاپ» بولدى» دەپ، جۋرنالدى شىعارۋ ءۇشىن قالامعا جارماسقانىن، ماقساتى اتاق شىعارىپ ءبىلىم ساتۋ ەمەس ەكەنىن، جۋرنالعا باسىلۋعا جىبەرىلگەن سوزدەر قازاقشا، نوعايشا، ورىسشا، تۇرىكشە بولسادا قابىلداناتىن ايتادى. جۋرنالدىڭ سوڭعى بەتىندە قازاق جۇرتىنا جۋرنالعا جازىلۋ جانە قولداۋ تۋرالى ۇندەۋى باسىلدى. «جەتى وبلىستى مەكەن ەتكەن قازاق حالقى ءۇشىن تىم بولماسا ءبىر جۋرنال شىعارۋ ءتيىس ەكەندىگىن ءار كىم بىلسە كەرەك. البەتتە جۋرنالى الۋشى كوپ بولسا شىعارىلار; الۋشى جوق بولسا توقتالار. مۇنىڭ ءۇشىن ءار ءبىر كوڭىلىندە جۇرتىنا ازىراق مۇحاباتى بار قازاق بالاسى جاردەم ەتەر دەپ ءۇمىت ەتەمىز. ادرەس: گ. ترويتسك. ورەنب. گۋب. رەدداكتورۋ-يزداتەليۋ جۋرنالى «اي-كاپ» مۋحامەدجانۋ سەرالينۋ، ۆ رەداكتسي گازەتى «ستەپ». («ايقاپ». №1.1911.) - دەپ كورسەتەدى.

جۋرنال قازاق كىتاپتارى مەن وقۋلىقتارى تۋرالى جارناما ءھام تۇسىنىكتەمەلەر بەرىپ وتىردى. ولاردىڭ قاتارىندا: «قىرىق مىسال»، «ويان قازاق»، «ءالفبا توتە وقۋ»، «كوكسەلدىر»، «ادەبيەت ورنەگى»، «باقىتسىز جامال»، «كوركىندى بالا ءھام ۇلگىلى انا»، «توپ جارعان»، «يمان ءھام ناماز»، «پايعامبار زامانى»، «قازاق شەجىرەسى» ت.ب. كىتاپتار كەزدەسەدى.

«ايقاپتىڭ» جالپى 88 نومەرى جارىق كوردى. 1911 جىلى  12 سانى، 1912 جىلى 14 سانى، 1913 جىلى 24 سانى، 1914 جىلى 24 سانى، 1915 جىلى 14 سانى تولىق شىقتى. 1914 جىلى باستالعان ءبىرىنشى جاھان سوعىسى قازاق قوعامىنا دا اسەرىن تيگىزبەي قويمادى. باسپاحانا باعاسىنىڭ كوتەرىلۋى ءھام جازىلۋشىلار سانى ازايعان سەبەپتى جۋرنال 1915 جىلدىڭ 28 تامىز №14 سانىنىن باستاپ توقتاتىلدى. بۇل تۋرالى «باسقارمادان» جازباسىندا: «سونىڭ ءۇشىن ءبىز «يەسىز اۋىرۋدى، جىنسىز بۇرقان باعادى» بولمايىق دەپ، وسى نومەرىمىزدەن سوڭ جۋرنالىمىزدى ۋاقىتشا توقتاتپاق بولدىق» - دەيدى. «ايقاپ» جۋرنالى ءوز كەزەگىندە ۇلتتى ۇيىسۋعا باعاتتالعان ەڭ باستى – جەر، ءتىل، ءدىن، ءادىل سايلاۋ، ايەل تەڭدىگىگى سياقتى ماسەلەلەرگە باسا نازار اۋداردى. وقۋ، جاڭاشا مەكتەپ اشۋ ماسەلەلەرىن بارىنشا كوتەرۋگە تىرىستى. اتالعان  تاقىرىپتاردى 1913 جىلى ورىنبوردان شىققان جالپىۇلتتىق «قازاق» گازەتى دە كۇن تارتىبىنەن تۇسىرمەي، جۇرتقا ءناسيحاتتادى.

«قازاقستان» گازەتى (1911-1913). وردادان شىعىپ تۇرعان باسىلىم. العاشقى ەكى سانى حان ورداسىنان شىعىپ، قالعان ساندارى ورال قالاسىنان باسىلادى. گازەتتىڭ  العاشقى سانى 1911 جىلى 16 ناۋرىزدا شىقتى. «16 ءنشى مارتتان باستاپ حان وردادا ەلەۋسىن مىرزا بۇيرين باسقاۋىمەنەن «قازاقستان» ءىسىملى قازاقشا گازەت شىعا باستادى. ءبىرىنشى ءنومىرى ءبىزدىڭ باسقارمامىزعا كەلدى. ءسوزى تازا قازاق تىلىندە جازىلعان. ادرەس: حانسكايا ستاۆكا. استر. گۋب. رەداكتسيا گازەتى «كازاكستان». ال جۇرت! ەندىگى كەزەك سىزدەردە شىعارىلعان گازەتتى جازىلىپ الدىرىپ وقىپ، گازەتتىڭ جىلعى راسحودىن وتەسەڭىزدەر گازەت توقتالماي شىعا بارار; الماساڭىز البەتتە توقتاپ قالۋى انىق. تالاپكەر جاستارىمىز دا كىنا قالعان جوق. ەندىگى كىنا جۇرت ءوز مويىندارىڭىزدا قالار. گازەتكە جاردەم ەتىپ كوبىرەك جازۋعا تىرىسىڭىز» («ايقاپ». №4.1911.))دەپ، گازەتتىڭ عۇمىرلى بولۋىنا، وقىرمانى كوپ بولۋىنا ىزگى تىلەكتەرىن بىلدىرەدى. گازەتتە نەگىزىنەن وتىرىقشىلىق، وقۋ-اعارتۋ، ونەر ءبىلىم، مادەنيەت، تۇتىنۋشىلار كورپەراتسياسىن قۇرۋ ماسەلەلەرىن كوتەرگەن ەدى. گازەت قارجىلىق قيىندىقتارعا بايلانىستى توقتايدى.

«قازاق» گازەتى (1913-1915). 1913 جىلى 2 اقپاندا ورىنبور قالاسىندا قازاقتىڭ العاشقى جالپىۇلىتتىق گازەتى «قازاق» شىقتى. «قازاق» گازەتى 1918 جىلعا دەيىن شىعىپ تۇردى. 1917 جىلدان باستاپ «قازاق» گازەتىنىڭ ءىزىن باسىپ سەمەيدەن – «سارى ارقا»، تاشكەنتتەن – «بىرلىك تۋى»، وردادان – «ۇران» گازەتتەرى شىقسا، 1918 جىلى سەمەيدەن – «اباي» جۋرنالى، پەتروپاۆلدان – «جاس ازامات» گازەتتەرى ىركەس-تىركەس جارىق كوردى.

«قازاق» گازەتىنىڭ العاشقى 40 سانىن مۇستافا ورازاەۆ باستىرسا، 41 سانىنان باستاپ «ازامات سەرىكتىگى» باستىردى. احمەت بايتۇرسىنۇلى – 231; مىرجاقىپ دۋلاتۇلى – 33; جانۇزاق جانىبەكۇلى – 2 سانىن شىعاردى. «قازاقتىڭ» جالپى 266 نومەرى جارىق كوردى. 1913 جىلى  44 سانى، 1914 جىلى 48 سانى، 1915 جىلى 71 سانى، 1916 جىلى 48 سانى، 1917 جىلى 46 سانى، 1918 جىلى 9 سانى باسىلدى. 1915 جىلدان باستاپ جەتىسىنە ەكى مارتە، جىل ورتاسىندا قايتادان ءبىر مارتەدەن باسىلدى. سوڭعى №266 سانى – 1918 جىلى 26 قىركۇيەكتە جارىق كوردى. گزەتتىڭ 1913, 1914, 1915 جىلعى ساندارى جيناقتالىپ، جەكە كىتاپ بولىپ باسىلىپ شىقتى.

«قازاق» گازەتى جانە ونىڭ ءىزباسار باسىلىمدارى تۋرالى تۇرار ىرىسقۇلۇلى ءوز ەڭبەگىندە بىلاي جازادى: «1913 ءىنشى جىلدان 1916 ىنشى جىلعا شەيىن قازاقتىڭ ۇلتشىل وقىعاندارىنىڭ قوزعالىسى ەداۋىر كۇشەيدى، ولاردىڭ قالا سايىن ۇيىرمەلەرى، ۇيىمدارى بولادى. فەۆرال توڭكەرىسىنەن كەيىن قازاقتىڭ وسى ۇلتشىل وقىعاندارى «الاش» اتتى ساياسات پارتياسىن جاسايدى دا، «قازاق» وسى «الاش» پارتياسىنىڭ ورتالىق گازەتى بولادى. وسى كەزدە «قازاقستان» باسقا دا قازاق تىلدە گازەت، جۋرنالدار شىعا باستايدى. ماسەلەن سەمەيدە «سارىارقا» گازەتى مەن «اباي» جۋرنالى، تاشكەندە «بىرلىك تۋى» گازەتى (بۇل «الاش وردا»نىڭ تۇركىستان ءبولىمىنىڭ گازەتى ەدى» مۇنى باستاپ شىعارعان شوقاي ۇلى مۇستافا), اشتاراحاندا «ۇران» گازەتى، قىزىلجاردا «جاس ازامات» گازەتى. بۇل گازەت، جۋرنالداردىڭ ءبارى دە «قازاق» گازەتىنىڭ باعىتىن ۇستاپ، سونىڭ جەرگىلىكتى بولىمدەرى ەسەبىندە بولدى» («قازاقستان». ىرىسقۇلۇلى تۇرار. قىزىلوردا. قازاقستان مەملەكەت باسپاسى. 1927. 40 ب).

«سارىارقا» گازەتى (1917-1919). سەمەي قالاسىندا «الاش» باسپاحاناسىندا باسىلدى. العاشقى ساندارىن رايىمجان مارسەكوۆ شىعاردى. ودان كەيىن حالەل عابباسوۆ پەن يمام الىمبەكوۆ كەزەكتەسىپ شىعاردى. گازەتتىڭ كەي ساندارىندا شىعارۋشى رەتىندە – ءاليحان بوكەيحان ەسىمى كورسەتىلگەن (№45 - №47 ساندارى).  1919 جىلداردان قازىر بىزگە جەتكەن №75 - № 88 ساندارىن شەنجە كەرەيباەۆ شاعاردى. گازەتتىڭ 1917 جىلعى ساندارى جەكە كىتاپ بولىپ باسىلدى.

«بىرلىك تۋى» گازەتى (1917-1918). تاشكەنت قالاسىندا شىعىپ تۇردى. گازەتتىڭ العاشقى ساندارىن مۇستافا شوقاەۆ شىعارعان بولسا،  ودان كەيىنگى ساندارىن حايرەدين بولعانباەۆ (№6-№16) پەن سۇلتانبەك قوجانوۆ (№17-№29) شىعارىپ تۇردى. گازەتتىڭ  29 سانى عانا تابىلىپ وتىر. تابىلعان سانبارى جيناقتالىپ، جەكە كىتاپ رەتىندە وسى جىلى باسپادان شىعادى.

«ۇران» گازەتى (1917-1918). وردادا شىعىپ تۇرعان باسىلىم. العاشقى سانى 1917 جىلى 28 شىلدەدە جارىق كورگەن. شىعارۋشى: عابدۋلعازيز مۇساعاليەۆ، باستىرۋشى: مۇسىلمان بيۋروسى بولدى. جالپى 40 جۋىق سانى شىعىپ بارىپ توقتادى. 1918 جىلى 28 شىلدەدە №38 سانى شىققانى بەلگىلى. 1918 جىلى 17  قاراشادا «ۇراننىڭ» ورنىنا «حابار-يزۆەستيا» دەگەن بولشەۆيكتەردىڭ ەكىتىلدى گازەتى شىعا باستايدى. گازەتتىڭ كەي ساندارى جيناقتالىپ، جەكە كىتاپ بولىپ باسىلدى.

«اباي» جۋرنالى (1918). ابايعا ارناپ شىعارىلعان العاشقى باسىلىم. اباي ەسىمىن ۇرپاق ساناسىندا ساقتاۋ، ەڭبەكتەرىن ءناسيحاتتاۋ باعىتىندا جاسالعان شارۋانىڭ ءبىرى – «اباي» جۋرنالىنىڭ (1918) شىعارىلۋى ەدى.

جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ «جۋرنال تۋرالى» باس ماقالاسىندا:«ونەر، عىلىم قاراجاتپەن تابىلادى.ونەر، عىلىم قاراجات تابادى. قاراجات جان اسىرايدى. ...عىلىم بىلىمگە قونادى، ءبىلىمسىز عىلىم سىڭار جاق. عىلىم ءبىلىمىدى ۇلعايتادى، عىلىمسىز ءبىلىم تىم قۇرعاق. (الاش كوسەمسوزى: 10 تومدىق. – الماتى: «ونەر»، 2011. 8-كىتاپ: اباي. 384 بەت. 19 ب). وسىلايشا «اباي» جۋرنالى حالىقتى ونەر-ءبىلىم يگەرۋگە شاقىرىپ، اعارتۋ جۇمىسىمەن اينالىستى.

«سارىارقا» گازەتىنىڭ №77 سانىندا جۋرنالدىڭ الۋشىلارى مەن ۋاقىتشا جابىلعانى تۋرالى ايتىلادى. ««اباي»دا 900 دەي الۋشى بار. «اباي» ءبىر جولا جابىلعان جوق. ەسەبى بىتكەنشە جالپى جيىلىسى بولعانشا تاعى سو سياقتى سەبەپتەر مەن ۋاقىتشا توقتاپ تۇر. باستىرۋشى ۋاق قارىز قاۋىمى «ابايدى» توقتاتباس. ...«اباي» شىعارۋشى: يۋسۋپبەك ايماۋىتوۆ». سەمەيدەن «اباي» جۋرنالىن ءوزى ارقىلى الدىرۋعا بولاتىنىن تۋرالى حابارلاما باسىلدى. كوپ ۇزاماي جۋرنال جابىلىپ، «اباي» قالاي جابىلدى؟» ماقالاسى جاريالاندى. «وتكەن 1918 ءنشى جىلدىڭ فەۆرالىنان باستاپ، «اباي» جۋرنالى دۇنيەگە شىعىپ، 12 نومەرى باسىلىپ، ون اي ءومىر ءسۇرىپ توقتادى («سارىارقا». №81. 1919.) – دەپ، جۋرنالدىڭ جابىلۋ سەبەبى قارجى-قاراجات سەبەبىنەن ەكەنىن جازادى. جۋرنالدىڭ كەيبىر ساندارى جيناقتالىپ «الاش كوسەمسوزى» ونتومدىعىنا كىرگىزىلگەن.

«جاس ازامات» گازەتى (1918-1919). پەتروپاۆل قالاسىندا شىعىپ تۇرعان جاستاردىڭ گازەتى. قوشمۇحامەد كەمەڭگەرۇلى №1-№11 جانە №17- № 22 ساندارىن; ءبىلال مالدىبايۇلى: №12-№16 ساندارىن شىعاردى. قازاق جاستارىنىڭ العاشقى گازەتىنىڭ بەتاشارى «جاس تىلەك» دەگەن باس ماقالامەن اشىلدى. ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋداعى جاستاردىڭ اق تىلەگى تۋرالى: «ءومىر تاجىريبەسىنىڭ، ءبىلىم ازدىعىنىڭ كەمدىگىنە قاراماي، ءتورت تۇلىگى سايلانباي، «جاس ازامات» تاۋەكەل كەمەسىنە ءمىنىپ، تۇرمىستىڭ تالاساتىن، كۇرەسەتىن مايدانىنا شىقتى. ... «جاس ازاماتتىڭ» التىن يدەالى، اۋليە ماقسۇتى، نەگىزگى جولى – ۇلت بوستاندىعى، ۇلت تەڭدىگى» («جاس ازامات». №1.1918). گازەتتىڭ ءۇشىنشى سانىندا ماعجان جۇماباەۆتىڭ «مەن جاستارعا سەنەمىن» دەگەن ولەڭى باسىلىپ، جاستاردى ۇلت ءۇشىن قىزمەت جاساۋعا شاقىرادى.

جوعارىداعى اتى اتالعان قازاق ءتىلدى باسىلىمداردان وزگە، سولشىل باعىتتى ۇستانعان «الاش» (1916-1917, تاشكەن) جانە «ءۇش ءجۇز» (1918, پەتروپاۆل) گازەتتەرىن اتاۋعا بولادى.

گازەت باعىتتارى تۋرالى تۇرار ىرىسقۇلۇلى ءوزىنىڭ «قازاقستان» دەگەن ەڭبەگىندە: «قازاق جاستارى مەن كەيىنگى دارەجەلى وقىعاندار اراسىندا كادەتشى زيالىلارعا ء(اليحان، احمەتتەردىڭ جىگىنە) نارازىلىق بىلىنە باستايدى. بۇلار ءوز الدىنا ۇيرىمەلەر اشىپ، قاتتا بولەك گازەت شىعارماقشى بولادى، بىراق وسى سولشىل وقىعانداردىڭ ءوزى دە ۇلتشىلدىق پىكىرىنەن تازارماعان ەدى. 1917 ءىنشى جىلى تاشكەندە شىققان «الاش» گازەتى، ونان كەيىن (تۇگەس ۇلى كول-باي شىعارعان) «ءۇش ءجۇز» گازەتتەرى «قازاق» گازەتىنە قارسى بوپ جازادى. بىراق سوڭعى ەكى گازەت قۇر سولشىل ۇران ۇستاعان مەن، ماقسات جاعىنان بەلگىلى باعىتى جوق، قۇر باسەكەنى قولعا العان ەدى. باسىنداعىلار دا «اۋىردىڭ استى، جەڭىلدىڭ ءۇسىت مەن ءجۇرىپ»، وڭاي اتاق بەن وڭاي ولجاعا قۇمارتقان، قولايسىز كىسىلەر ەدى» («قازاقستان». ىرىسقۇلۇلى تۇرار. قىزىلوردا. قازاقستان مەملەكەت باسپاسى. 1927. 40 ب) دەپ سيپاتتايدى. جالپى «الاش» گازەتىنىڭ 30 استام سانى، «ءۇش ءجۇز» گازەتىنىڭ وننان استام سانى شىعىپ جابىلادى.

مەرزىمدى باسىلىمدارمەن قاتار قازاقتىڭ وقىعان جاستارى قولجازبا جۋرنالدار دا شىعارىپ تۇردى. بۇلاردىڭ قاتارىندا: ۋفاداعى «عاليا» مەدەرەسەسىنىڭ جاستارى «ساداق» جۋرنالىن (1915-1918), ومبىداعى قازاق جاستارى «بالاپان» جۋرنالىن (1915-1916), الماتىدا «ساداق» جۋرانالى (1917-1918), پەتروپاۆلدان «جاڭا زامان» جۋرنالداردارى (1917-1918) شىققانىن اتاپ وتۋگە بولدى.

رەسەي جانە قازاقستان اۋماعىندا ازامات سوعىسى (1918-1920) اياقتالىپ بۇكىل ەلدە بولشەۆيكتەر بيلىكتى قولعا العان سوڭ، جەر-جەردە باسپالار رەتكە كەلىپ،  ۇلتتىق باسىلىمدار قايتا شىعا باستادى. شىعارۋشىلار بۇرىنعى الاشوردانىڭ بەلدى مۇشەلەرى بولعاندىقتان، كوپشىلىك گازەت-جۋرنالداردىڭ يدەيالىق باعىتى ۇلتتىق سيپاتتان اجىرامادى. ولاردىڭ قاتارىندا پەتروپاۆلدان «بوستاندىق تۋى» (ماعجان جۇمابايۇلى، جانۇزاق جانىبەكۇلى), سەمەيدەن «قازاق ءتىلى» (جۇسىپبەك ايماۋىتۇلى، ءماننان تۇرعانباي), قوستانايدان «اۋىل» (مۇحامەتجان سەرالين), تاشكەنتتەن «اقجول» (سۇلتانبەك قوجانۇلى) گازەتتەرىن اتاۋعا بولادى. كوپ ۇزاماي بۇل باسىلىمدار ۇكىمەت تاراپىنان شەكتەۋگە ۇشىراپ جابىلادى نەمەسە اتاۋى وزگەرتىلىپ، شىعارۋشىلار اۋىسادى.

سونىمەن قاتار، قاراپايىم شارۋالار مەن كەدەيلەردىڭ ءۇنى رەتىندە قازاق ءتىلدى باسپاسوزدەردىڭ كەلەسى ءبىر تولقىنى پايدا بولدى. ونداي باسىلىمدار كوبىنەسە «كەدەي» اتاۋىن قولداندى. مىسالى، «كەدەي ءسوزى» (ومبى، 1920), «كەدەي ەركى» (الماتى، 1921), «كەدەي» (تەمىر، 1924), «كەدەي ايناسى» جۋرنالى (تاشكەنت، 1923-1924),  «كەدەي ءتىلى» (استراحان،1924) سياقتى گۋبەرنەلىك گازەتتەر ەدى. جاڭاشا اتاۋمەن جارىق كورگەن اۋدانلىق گازەتتەردىڭ قاتارىندا بۇگىنگى جامبىل وبلىستىق «اق جول» گازەتىنىڭ باستاۋى بولىپ تابىلاتىن «كەدەي ەركى» گازەتى دە بار. «كەدەي ەركى» گازەتىنىڭ العاشقى سانى 1922 جىلى مايدا ەكىتىلدە «ۆولنايا بەدنوتا»، قازاقشا بەتى  «كەدەي ەركى» («كەدەي ەركى») دەگەن اتاۋمەن جارىق كوردى. گازەتتىڭ ورىسشا-قازاقشا ەكىتىلدە جارىق كورۋ تاريحى «دالا ۋالاياتى» (1888-1902) گازەتتىنەن باستاۋ الادى. «كەدەي ەركى» گازەتىنىڭ تۇڭعىش سانى «كەدەي ەركى» دەپ احمەت بايتۇرسىنۇلى ەملەسىمەن شىقتى. باس بەتىندە «اشىق حات» حابارى باسلىپ، ءبىر ولەڭ جاريالانعان. جەرگىلىكتى حالقتىڭ قاجەتىنە بايلانىستى جارىق كورگەن «كەدەي ەركى» گازەتى ءار جىلدارى «ەڭبەك» (1924), «ديقان داۋىسى» (1929) ، «كولحوزشى» (1931), «كولحوز جولى» (1938),  «كومۋنيست» (1939), «ستالين جولى» (1944), «ەڭبەك تۋى» (1958) اتاۋلارىمەن جارىق كوردى. تاريحتىڭ سان تاۋقىمەتىن تاريقان تاريحي باسىلىم تەك 1990 جىلى 3 ساۋىردەن باستاپ بۇگىنگى قولدانىستاعى اتاۋى «اق جول» ەسىمىمەن، بۇگىنگە دەيىن ۇزدىكسىز شىعىپ تۇر. وبلىستىڭ تاريح تەرەڭىنەن سىر شەرتەتىن باسىلىم، تاعىلىمعا تولى.

ءبىز جوعارىدا، حح عاسىر باسىنداعى قازاق ۇلتتىق ءباسپاسوزىنىڭ قالىپتاسۋى تاريحىنا، العاشقى جۋرنالدار مەن گازەتتەر تاريحىنا قىسقاشا توقتالدىق. عاسىرلىق تاريحى بار جامبىل وبلىستىق «اق جول» گازەتىنىڭ وتكەنىنە كوز جىبەردىك. اتالعان باسىلىمداردىڭ ازى بىرنەشە ءجۇز، ەڭ كوبى 8 000 تيراجبەن باسىلىپ، التايدان استراحانعا دەيىنگى قازاق دالاسىنا تارالىپ جاتقانىن ايتتىق. گازەت-جۋرنالداردىڭ كوپشىلىگى نەگىزىنەن بۇگىندە الماتى قالاسىنداعى ۇلتتىق كىتاپحانانىڭ سيرەك كىتاپتار مەن قولجازبالار قورىندا ساقتاۋلى. كەيبىرەۋلەرى جەكە كىتاپ بولىپ جيناقتالىپ شىقتى.

كەشەگى الاش اماناتى، بۇگىنگى – تاۋەلسىز قازاقستان. تاۋەلسىزدىگىمىز تۇعىرلى، ەگەمەندىگىمىز عۇمىرلى، الاش تۋى بيىكتەي بەرسىن! «اق جول» گازەتىنىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويى قۇتتى بولسىن!

اباي مىرزاعالي

Abai.kz