Beysenbi, 28 Nauryz 2024
Sanlaq 3650 0 pikir 8 Qarasha, 2022 saghat 14:47

Tútas últty qayghyrtqan gol

Basy: Oydan toygha deyin

Jalghasy: Túnghyshtyng qyzyghy men qiyndyghy

Jalghasy: Sayasattyng salqyny: II chempionat. 1934 jyl. Italiya

Jalghasy: Possonyng qaytalanbas qoltanbasy


IV ChEMPIONAT. 1950 JYL. BRAZILIYa

Chempion – Urugvay
Kýmis jýldeger – Braziliya
Qola jýldeger – Shvesiya

FIFA jalanayaq oinaugha rúqsat bermepti-mis

1942 jyly ótuge tiyis tórtinshi әlemdik dop dodasy jarty әlemdi sharpyghan ekinshi dýniyejýzilik soghystyng kesirinen keyinge ysyryldy. Al soghys bitip, Europa elderi es jiya bastaghan son, 1946 jyldyng 25 shildesindegi FIFA kongresinde IV chempionattyng 1950 jyly Braziliyada ótetini anyqtaldy. Sonday-aq, ekinshi dýniyejýzilik soghystan song әlemde orasan zor bedelge ie bolyp shygha kelgen Kenestik Sosialistik Respublikalar Odaghy (KSRO) FIFA qúramyna qabyldandy. Ókinishke qaray, elding qúramasyn әlemdik dodagha qosugha orys-kenes futboly jetekshilerining jýregi daualamady. Mәskeu yqylas tanytpaghan son, onyng qas-qabaghyna qaraugha mәjbýr basqa sosialistik elder de chempionatqa qatysugha ótinish bere almady. Nәtiyjede sol dәuirde Europadaghy azuly újymdar sanalatyn Chehoslovakiya men Vengriya әlemdik dop dodasynan tys qaldy. Qart qúrlyqtyng shyghys bóliginen Ontýstik Amerikagha tek yugoslavtar ghana bardy.

Jiyrma jyldan astam uaqytqa sozylghan janjaldan son, Úlybritaniya elderi FIFA-gha qaytadan kirdi. Sóitip, Angliya, Shotlandiya, Soltýstik Irlandiya jәne Uelis túnghysh ret әlem birinshiligining irikteu synyna qatysty. Ózderining ótinishi boyynsha tórteuin bir topqa «top etkizgen» halyqaralyq federasiya britan futbolynyng kýshin eskere kelip, olardan finaldyq turnirge birden eki komanda joldama alatyn ghyp bekitti. Kópshilik kýtkendey, toptan Angliya men Shotlandiya ýzdik shyqty. Biraq aghylshyndardan útylyp qalghanyna qatty namystanghan shotland qúramasy «biz birinshi oryn ala almadyq, demek, finaldyq turnirge qatysugha layyq emespiz» dep, Braziliyagha barudan bas tartty!

Avstriya oinamay qoyghan son, oida joqta 2-toptyng jenimpazy bop shygha kelgen Týrkiya da jeme-jemge kelgende Atlant múhitynyng ar jaghyna sapar shekkisi kelmedi. Al Aziya aimaghynan ýzdik shyqty delingen Ýndistan (shyn mәninde ol birde-bir oiyn ótkizgen joq, óitkeni qarsylastarynyng bәri de jarysqa qatysudan bas tartqan bolatyn) qúramasynyng finaldyq turnirge barmay qoyy turaly ýsh týrli әngime bar. Onyng birinde chempionat bastalar aldynda ýndiler «biz butsymen oinap ýirenbegenbiz, sondyqtan FIFA bizge jalanayaq oinaugha rúqsat etsin!» dep qighylyq salghan kórinedi. Halyqaralyq federasiya, әriyne, múnday tang qalarlyq ótinishti qanaghattandyrmaghan. Ekinshi núsqa boyynsha, ýndi eli búl kezde Úlybritaniyadan tәuelsizdigin alyp, әri Ýndistan jәne Pәkistan bop eki memleketke ydyrap jatqan son, futbol turaly oilaugha da múrshasy bolmaghan, sóitip, dodagha qatysudan bas tartqan. Derek kózderinde aldynghy mәlimetting kóbirek kezdesetinine qaramastan bizge keyingi núsqa aqiqatqa neghúrlym jaqynyraq sekildi kórinedi. Keyingi jyldary tipti búl boykottyng syry «biz ýshin әlem chempionaty asa manyzdy emes, odan da Olimpiadagha dayyndaluymyz kerek» dep sheshken ýndi sheneunikterining sheshiminde jatyr degen de núsqa aitylyp jýr.

10:1 me, 0:1 me?

Nәtiyjede әlem chempionatyna qatysushylardyng sany (13) taghy da taq bolyp qaldy. Sóitip, 30 sәuirde, yaghny turnirding túsauy kesilerden nebәri bir jarym ay ghana búryn tastalghan jerebe komandalardy toptargha birkelki etip bóle almady. «A» jәne «V» toptaryna tórt qúramadan týsse, «S» toby ýsh, al «D» toby eki-aq qatysushydan qúraldy, sebebi osy songhy topta oinaugha tiyis týrikter men shotlandyqtar, jogharyda aitqanymyzday, chempionatqa kelmey qaldy. Urugvaylyqtar, kerisinshe, Braziliyagha erte jetip alyp, on kýn boyy demalyp, 2 shildege belgilengen jalghyz matchyn kýtti de jatty. Múnday tegin «kurorttyn» olargha qanshalyqty jaqsy әser etkenin Boliviyamen oiynnyng esebinen-aq angharugha bolady (8:0).

«A» tobynan júrtshylyqty jankýier janyn rahatqa bóleytin súlu oiynymen sýisintken alang iyeleri ozyp shyqty. Búl kezde bәri de Braziliyanyng alghy shebine sýisinetin. «Ghajayyp bestik» atanghan Ademiyr, Friasa, Zizinio, Jaiyr, Shiko syndy shabuylshylardyng aldynda qaqpashy bitken qaltyraytyn. Ásirese «Marakana» stadiony tarihyndaghy túnghysh goldy engizgen mergen Ademir Menezisting orny airyqsha bólek edi.

«V» tobynyn ghana emes, turnirding de jenimpazy boluy mýmkin dep әspettelgen Angliya әuelgi oiynda Chiliydi útty. Búl – Úlybritaniya korolidiginen shyqqan komandanyng dýniyejýzilik dodalargha túnghysh kelui edi. Qúramynda Billy Rayt, Tomas Finni, Alif Ramsey, Stenly Mettiuz sekildi jaryq júldyzdary bar aghylshyndar kelesi qarsylasy – AQSh-ty tipti kózge de ilgen joq. «Álemde dop tebe almaytyn eki-aq últ bar, olar – eskimostar men amerikalyqtar» dep jazdy match aldynda britandyq gazetter. Al 1950 jyldyng 29 mausymynda Ontýstik Amerikadan «Angliya – AQSh – 0:1» degen aqparat kelgen kezde, olar әuelde týkke de týsinbepti. Sosyn «e, teletaypshy qyzdan qate ketken ghoy, 10:1 shyghar, sirә» dep key gazetter solay jaza da salypty. Sosyn baryp, aghylshyndardyng shynymen-aq útylyp qalghany anyqtalady! Kileng әuesqoylar men studentterden qúralghan AQSh komandasy әlem chempionattary tarihynda naghyz sensasiya jasady. Aghylshyn shabuylshysy Mortensenning 11 metrlik aiyp dobyn sogha almauy kezdesuding dramalyq sipatyn tipten kýsheyte týsti. Ýshinshi turda Ispaniyadan da jenilgen «djentlimender» aqyrynda masqara bop, eline erte oraldy da, jarysty әri qaray ispandyqtar jalghastyrdy. Olardyng qúramynda Bilibaonyng «Atletiyginde» oinaytyn mergender – Telimo Sarra men Estanislao Basora erekshe kózge týsti.

«S» tobynan 1948 jylghy Olimpiyalyq oiyndardyng jenimpazy – Shvesiya suyrylyp shyqty. Skandinavtar sol altyn qúramnyng kóp ókilin Braziliyagha alyp kele almady. Degenmen sonyng ózinde shvedterding kýshi myghym bolatyn. Múny olardyng salghan jerden Italiyany útyp ketui de dәleldey týsedi. Ádilin aitu kerek, әlem chempiondary da búl birinshilikke kýshti qúramymen kele alghan joq. 1949 jylghy 4 mamyrda «Skuadra adzurranyn» negizin qúraytyn «Torino» klubynyng futbolshylary týgeldey derlik әue apatynan qaza tapty. Búl komanda 1942 jyldan 1949 jylgha deyin, jeti mausym boyyna skudettony eshkimge bermey kele jatqan bolatyn. Yaghny Braziliyadaghy dop dodasyna bir jyl qalghanda últtyq qúrama tolyghymen qayta jasaqtaldy deuge bolady. Olardyng ózi әlgi apattan song qatty shoshynyp qalghan boluy kerek, Braziliyagha әue jolymen emes, kememen kelipti. Tәjiriybesi az, jas komanda qara kýshke salyp, júlqa tartugha qúmar shved atletterine tótep bere almady.

Oynamay jatyp «jengender»...

Sóitip, úiymdastyrushylardyng reglamentke engizgen ózgeristerine sәikes, toptardan ozyp shyqqan tórt ýzdik komanda finaldyq top qúryp, ózara bir ainalymdyq turnir ótkizdi. 1949 jyly Ontýstik Amerika chempiony bolghan Braziliya qúramasy oiyn sayyn babyna ene týsip, әuelgi eki qarsylasyn onbay omaqastyrdy. Al onyng basty bәsekelesi sanalghan Urugvay bolsa, ispandyqtarmen teng týsip, shvedterdi әreng útyp, sheshushi matchqa ilinip-salynyp әreng jetti. Songhy turdyng qos kezdesuining biri ýshinshi oryn ýshin talasqa úlassa, ekinshisi naghyz finaldyq matchqa ainaldy. Odan jalghyz aiyrmashylyghy: qarsylasynan bir úpay artyq jinaghan alang iyelerine әlem chempiony atanu ýshin teng oiyn da jetkilikti edi.

Býkil Braziliya últtyq qúramadan jenis kýtti. Jenis bolghanda da anau-mynau emes, óte iri útys! Kýtip qana qoyghan joq, solay bolatynyna sendi de. Sengeni sonsha, komandany tang atpay oyatyp alyp, shirkeuge aparyp, qúttyqtau sóz tyndatyp qoyypty. Olar týski astaryn da dúrystap ishe almaghan: elding tanymal sayasatkerleri «bolashaq chempiondardy» aldaghy «jenisterimen» shyn jýrekten qúttyqtaugha asyqqan eken. Al «Mundo» gazeti sol kýngi sanynyng 1-betine Braziliyanyng 11 futbolshysynyng suretterin tútas basyp, «Búlar – әlem chempiondary!» degen taqyryppen shyghypty.

Múnyng bәri Urugvay qúramasy oiynshylarynyng namysyna tiyedi. Rasynda da, oiyn әli bastalghan joq, al braziliyalyqtar búlardy adam qúrly kóretin emes! Alangha shyqpay jatyp aldaghy jenisti toylap ketken! Urugvaylyqtardyng kapitany Obdulio Varelanyng tipti yzasy keledi. Ol әlgi gazetterding birazyn satyp alyp, óz komandasy ornalasqan qonaq ýidegi... әjethananyng pissuarlaryna japsyryp tastaydy. Týski astan son, әdettegidey osynda bas súqqan futbolshylardyng bәri de... kishi dәretin gazettegi әlgi «chempiondargha» baghyttaydy...

Finaldyq oiyn, júrt kýtkendey, braziliyalyqtardyng shabuylymen bastalghan. Urugvay komandasynyng әuelde qorghanudan qoly bosamay, anda-sanda ghana algha jyljyp otyrghan.

Birinshi taymnyng orta sheninde, kuәler jazyp qaldyrghan suretteulerge sýiensek, eki jaqqa da psihologiyalyq túrghydan qatty әser etken bir oqigha bolypty. Oiyn sәl sayabyrsyghan sәtte әlgi Varela tóreshining kózin ala bere, әi-shәy joq, braziliyalyq qorghaushy Bigodege tiyisip, ony keudesimen qaghyp jiberip, jalpasynan týsirgen. Shamasy, ol «bolashaq chempiondardyn» órshelengen ór minezin solay basyp tastayyn dese kerek. Aghylshyn tóreshisi ony bayqamaghan. Al Bigode «búzaqygha» qarymta qaytarugha tyryspaghan da. Óitkeni oiyn aldynda braziliyalyq bapker Flavio Kosta óz jigitterine: «Dórekilikke dórekilikpen jauap berushi bolmandar!» – dep qatang eskertken eken. Múnyng ózi, bas-kóz joq, basa-kóktep oinaytyn úrdajyq Bigodening ayaq-qolyn matap tastaghanmen birdey edi. Mamandardyng pikirinshe, Kostanyng osy qate tapsyrmasy finaldyng taghdyryn sheship bergen siyaqty: eriksiz tәrtipti oinaugha tiyis bolghan Bigode osy sәtten bastap Urugvaydyng ong qaptaldaghy shabuylshysy Higgiyanyng ashsa alaqanynda, júmsa júdyryghynda boldy.

Degenmen esepti alang iyeleri ashty. Ekinshi taym bastala bere Friasa Ademirden әdemi pas alyp, qarsylastyng aiyp alanyna endi de, sol ayaqpen solq etkizdi – 1:0! Torsida óre týregelip, órshelengende «Marakana» dirildep, shytynap synyp keterdey edi... Gol taza soghylsa da, Varela ózining kapitandyghyn paydalanyp bas tóreshige de, qaptaldaghy qazygha da qayta-qayta narazylyq bildirumen boldy. «Shynymdy aitsam, goldyng eshqanday ereje búzylmastan, zandy soghylghany ras edi, – dep eske aldy keyin urugvaylyq. – Men tek qarsylastar osydan keyin odan sayyn jigerlenip kete me dep qoryqtym. Sóittim de, olardyng sol aptyghyn biraz basa túrmaq maqsatpen qasaqana tóreshilermen tәjikelestim...»

Braziliya ózining әsem oiynyn әri qaray jalghastyra berdi. Biraq o basta oida bolghan «6-7 goldyn» ynghayy keler emes. 61-minutta urugvaylyq qorghaushy Matias Gonsales óz aiyp alanynda Ademirdi shalyp jyqty. Aghylshyn tóreshisi Riyder múny kórmey qaldy ma, әlde kórse de, shúghyl sheshim qabyldaugha jýregi daualamady ma, әiteuir 11 metrlik aiyp dobyn belgilegen joq. Búdan song urugvaylyqtar tipti janyn salyp oinady, barghan sayyn batyldana týsti. Flavio Kosta jigitterining ekinshi dopty engizu qiynday týsken song jýikeleri syr bere bastaghanday...

Ózin-ózi óltirgender sany 300-ge jetipti

Býkil Braziliya halqy ekinshi goldy kýtip otyrghanda, 66-minutta dop oilamaghan jerden Barboza qorghaghan qaqpagha qoyyp ketti! Bәz-bayaghy Bigodening qateliginen. Ol ózin aldap ótip, aiyp alanyna erkin engen Higgiyagha esh kedergi jasay almaghan. Higgiya dopty ortadan úmtylghan Skiyaffinogha dәl bergen. Ortalyq qorghaushy Juvenal da urugvaylyq shabuylshynyng jolyn bógey almaghan. Al Barboza bayghústyng múnda aiyby joq: qarsy aldynan, nebәri jeti-aq metr jerden qatty tebilgen dopqa ol qalay tosqauyl bola alady?.. Dop qaqpa toryn býlk etkizgen zamat Urugvaydyng býkil oiynshysy qúshaqtap sýi ýshin Skiyaffinonyng sonynan úmtyldy. Alang ortasynda tek... komanda kapitany Varela ghana qaldy. Ol kógildir futbolkasyn sheship alyp, basynan asyra ainaldyryp, «tez oryndaryna oralyndar!» dep jigitterine aighaylaumen boldy.

Búl gol onsyz da senimine selkeu týsken alang iyelerining ayaghyn shiderlep tastaghanday әser etti. Endi olardyng «útylyp qalmaymyz ba osy?» dep mazasyzdana bastaghany anyq sezildi. Braziliya futbolshylarynyng әr ekinshi pasy qarsylasqa jem bolyp jatty. Oiyn yrghaghy búzyldy... Mine, oiynnyng sharyqtau shegi! 79-minut. Radiodan kәnigi kommentator Jorjy Kury qylghyna qyryldaydy: «Bizding Danilo doptan airylyp qaldy. Ony Hulio Peres ilip әketti... Ol algha, Higgiyagha tastady! Higgiya ong qaptalmen zulap keledi! Braziliyanyng qaqpasyna jaqyndap qaldy! Tepti! Gol! Higgiya ekinshi dopty soqty. 2:1! Alda – ókinishke qaray, Urugvay».

Fotoderekter men kinokadrlar mynany kórsetedi: Higgiya búl joly da Bigodeni san soqtyryp ketken. Qaqpashy Barboza taghy da ortadaghy Skiyaffinogha pas beriledi dep oilasa kerek, sәl algha úmsyna bastapty. Qaqpanyng bergi búryshy ashyq qalghanyn kórgen Higgiya qighashtap túryp ózi tepken ghoy. Soqqy әlsizdeu bolghanymen, ortagha oiysa bastaghan Barboza jandәrmen qayta úmtylsa da, dopqa jete almaghan... Osy qasiretti óz kózimen kórgen jurnalist Joao Maksimo: «Higgiyanyng goly onsyz da mýlgigen stadionda óli tynyshtyq ornatty, – dep eske alady. – Biraq múnyng әserining kýshti bolghany sonday, osy gol, qarapayym ghana gol әrbir braziliyalyqtyng ómirin ekige qaq bóldi: golgha deyingi ómir jәne odan keyingi ómir». Elding әr ónirinen jankýierlerding ózin-ózi óltirgeni turaly aqparattar kelip týse bastap, aqyry qúrban bolghandardyng sany 300-ge jetip jyghylghan! Sirә, búl – bir ghana goldyng býtin halyqqa últtyq tragediya bop tiygen, býkil el ómirining aghysyn kýrt ózgertken tarihtaghy alghashqy da, bәlkim, songhy oqigha bolar.

...Áriyne, oiynnyng ayaqtaluyna әli on shaqty minut bar bolatyn. Osy merzim ishinde braziliyalyqtar qarsylas qaqpasyn segiz ret nysanagha aldy: onyng ýsheuin Maspoly keri qaytarsa, beseui qisyq ketti. Songhy minutta Friasa búryshtan dop beretin boldy. Braziliya futbolshylary týgeldey Urugvaydyng aiyp alanyna jinaldy. Osy sәtte, futbol tarihshysy Viysente Marinio jazghanday, «býkil Braziliya eli sol aiyp alanynda edi». Biraq Friasanyng әueletip bergen dobyn Jair baspen qiys úrghan sәtte-aq tóreshi ysqyryp qaldy. Oiyn bitti.

1950 jyldyng 16 shildesi, sóitip, Braziliya halqynyng sanasynda mәngi iz qaldyrdy. Áli kýnge deyin kommentatorlar Urugvaydyng ekinshi goly soghylghan qaqpany «Higgiya qaqpasy» dep ataydy. Endi Urugvaymen bolatyn әrbir oiyn bitispes «kek qaytaru qúralyna» ainaldy. Bas bapker Flavio Kosta bolsa, sheshushi oiyn bitken song Portugaliyadan «sayasy baspana» súrap, biraz uaqytqa elden kete túrugha mәjbýr boldy. Áytpese qany qarayghan torsidanyng ne isteytinin bir Qúdaydyng ózi biler edi...

Al búl kýn – qazir Urugvayda últtyq meyram sanalady. Bas bapker Huan Lopes pen Obdulio Varela bastaghan futbolshylar ýsh millionday halqy bar últaraqtay elge ekinshi ret әlem chempiony ataghyn alyp berdi.

Oyyn nәtiyjeleri

Finaldyq turnirge 13 komanda qatysty.

22 oiyn ótkizildi, 88 dop soghyldy (orta eseppen 4,00 gol).

 «A» TOBY

Braziliya – Meksika – 4:0, Yugoslaviya – Shveysariya – 3:0, Braziliya – Shveysariya – 2:2, Yugoslaviya – Meksika – 4:1, Braziliya – Yugoslaviya – 2:0,

Shveysariya – Meksika – 2:1.

«V» TOBY

Angliya – Chily – 2:0, Ispaniya – AQSh – 3:1, Ispaniya – Chily – 2:0, Angliya – AQSh – 0:1, Ispaniya – Angliya – 1:0, Chily – AQSh – 5:2.

«S» TOBY

Shvesiya – Italiya – 3:2, Shvesiya – Paragvay – 2:2, Italiya – Paragvay – 2:0. Ýndistan qúramasy qatysudan bas tartty.

«D» TOBY

Urugvay – Boliviya – 8:0. Shotlandiya men Týrkiya qatysudan bas tartty.

FINALDYQ TOP

Braziliya – Shvesiya – 7:1, Ispaniya – Urugvay – 2:2, Braziliya – Ispaniya – 6:1, Urugvay – Shvesiya – 3:2, Shvesiya – Ispaniya – 3:1.

Braziliya – Urugvay – 1:2

16 shilde. Rio-de-Janeyro. «Marakana» stadiony. 172 772 kórermen. Tóreshi Riyder (Angliya).

Braziliya: Barboza, Augusto, Juvenal, Bigode, Bauer, Danilo, Friasa, Zizinio, Ademiyr, Jaiyr, Shiko.

Urugvay: Maspoli, M.Gonsales, Tehera, Gambetta, Varela, Andrade, Higgiya, Peres, Miyges, Skiyaffino, Moran.

Goldar: Friasa, 47 (1:0), Skiyaffino, 66 (1:1), Higgiya, 79 (1:2).

Finaldyq toptyng qorytyndy kestesi

  1. Urugvay 3 7:5    5
  2. Braziliya 3 14:4  4
  3. Shvesiya 3 6:11  2
  4. Ispaniya 3 4:11  1

Súrmergender: Ademir (Braziliya) – 9, Miyges (Urugvay) – 5, Higgiya (Urugvay), Shiko (Braziliya), Sarra jәne Basora (Ispaniya) – 4 doptan.

Sәken Sybanbay

Abai.kz

0 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1562
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2251
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3504