(sayasy esse)

Juyqta qazaq telearnalardyng birinen «Sana» degen baghdarlamany kórip qalghanym bar edi. Jýrgizushining negizgi kótergen taqyryby kovid pandemiyasynan saqtanu ýshin adamdardy vaksindeuge shaqyru, onyng paydasyn dúrys týsindiruge baylanysty otandyq aqparat qúraldarynyng rólin saraptau eken.

Múnda jinalghan júrnalister arasynda ii-qii pikir qayshylyqtary da, týsinikti payymdar da aitylyp jatty. Biri vaksindeu jayly resmy aqparattardy jarnama siyaqty jaydaq habar taratushy dep synasa, әleumettik jelidegi jeldey esken ósek-ayandardy adamdardy kýmәngha týsirushi, jalpy halyqtyq iske bóget keltirushi, dep jatty.

Yaghni, sóz týiini tәuelsiz medialar men resmy medialardyng bir arnagha toghysa almayyny, biri asyra siltese, biri dúrys týsinik bere almaytyn kemshin ekendigin moyyndaugha kelip tireldi.

Qazaq mediasy tәuelsizdik dәuirining otyz jylynda osynday dengeyde qalghany, әli naghyz media bolyp qalyptasa almaghany pikir alysushylardyng әrbirining sózinen aiqyn kórinip túrdy.

Al, búl neden degen negizgi súraqqa jauap aitylmady. Sol bayaghy anany sóitip dúrystau, mynany býiip jónge salu deytin, týbegeyli reformalyq emes, bizding qoghamnyng býkil salasynyng әdepki qareketine ainalghan «kosmetikalyq óndeu» әdetin úsynudan arghygha bara almady.

Yaghni, negizgi aurudyng sebebin emes, onyng belgi-simptomdaryn emdeu kerek degenge saydy. Mysalgha, bastyng auruy ondaghy qan tamyrlarynyng eskiruinen, tarangynan, ishki ózegin qaq basqannan yaghny medisina tilinde «ateroskleroz» bolghannan desek, osynday kóp sebepterden bastaghy qan ainalysy búzylady. Onday jaghdayda tamyrdy tazartatyn emdeu jasamay, analgin ishuden de esh payda joq. Qoghamymyzdaghy «aqparattyq aurudy» osyghan salystyrsaq, bizding qazirgi mediadaghy mesheuligimiz «sovettik sosialistik iydeologiyalyq» deytin búrynghy sozylmaly dertting jazylmaghan qalpy әli jalghasyp kele jatqandyghynan ekeni anyq.

Osy «sovettik sosialistik iydeologiyalyq» deytin media qanday boldy? Eske týsireyik: «Aqyl-oyy, abyroyy dýniyenin» dep әspettelip, bas úra tabynylghan KPSS degen dara partiyanyng kórsetken «sara jolyn» ghana baghyt etip alghan, bir jaqty iydeologiyany ústanghan media bolatyn. Onyng basty úrany býkil baspasózding eng tóbesinde jalaulap túratyn «Barlyq elding proletarlary biriginder!» degen sóz edi.

Qazir osy sózding maghynasyn oilap qaranyz: Jalshy-jaqybaylar, júmysshy-qaratabandar, tesikókpe malshy-qússhylar... týgel birigu kerek eken, sonson... bay-baghlandardy japbay qyryp-joygha jabyla úmtylyndar, deydi!  Qorqynyshty emes pe!? Taptyq-fashizm! Solay boldy da.

Oghan Resey bodandyghyndaghy qazaqtyng qyrghyngha úshyrap ýshten biri qyrylyp, ýshten biri jan saughalap kórshi elderge bosyp, ýshten birining ghana qu jany qalyp, myng jyldyq últtyq bolmystyng az jylda kýiregenin aitsaq ta jetkilikti. (Orystyng óz aristokratiyasy men burjuaziyasynyng joyylghany, alayda olardyng da bodan qazaqqa jaqsylyq jasamaghany basqa әngime)

Mine, osynday kommunistik-fashistik is-әreketterin sovettik media halqynan jәne dýnie elderinen jasyru ýshin qatal senzura jasady.

Yaghni, qoghamda jasalyp jatqan iygi isterdi ghana aitu, partiyanyng jasampaz úrandary men jiyn-jinalystarnyng lepirme sózderin ghana jariyalau, qúr sózben ýiip-tókken aldampaz gumanisttik  qauly-qararlarymen qauymdy aldarqatu tәsilin iske asyrdy. Osy maqsatta baspasóz betterin iydeologiyalyq qúral retinde qoldanyp, tele-radiolarynda partiyanyng úranshyl jinalystaryn jariyalap, odan qalsa әn-kýi, konserttermen bastyrmalatyp  adamdardy oilanugha múrsha bermeytin әdisti ústanghan-dy.

Sondyqtan, әdebiyetin de naqty ómirdi suretteytin kórkemdik baghyttan adastyryp, jalang taptyq mýddeni joqtaytyn iydeologiyalyq әdebiyetke ainaldyryp ony ashyq týrde «proletar әdebiyeti» dep atandyrdy.

Sóitip, qoghamda bolyp ótken «asyra silteu» dep atalghan ókimettik qylmystardy odan keyin de tynymsyz jýrgizilip jatqan repressiyalyq  әreketter turaly esh shyndyq aitylmaytynday etip, ony aitu, jazu qylmys retinde qarastyrylatyn zang qabyldady. Ol zannyng tarmaghy boyynsha «kontrrevolusionist, antisovet, antikommunist» degen jalaly ataumen sottaytyn ýrdis qalypty jaghdaygha ainalghan bolatyn.

Óitkeni, tejeusiz biylikke jetken jalghyz partiya eshkimmen sanaspaytyn, óz degeninen tanbaytyn «temir-beton jýiege» kóshken-di. Onday jýiege naqty shynshyl media emes, tek qana aldampaz iydeologiyalyq media qajet boldy. El azamattaryn tek taptyq belgisi ýshin jәne diny senimine bola jappay jazalau, jeke pikiri, kózgharasy ýshin qudalanghan ziyaly qauymgha, olardyng otbasylaryna arnayy salynghan «Qarlag», «Gulagdan» bastap qiyr shyghystaghy azaptau lagerlerin óz baspasózderinde «halyq jaularyn jazalau» degen ataumen býrkemelegeni búghan dәlel.

Sondyqtan da, osynday temir jýiening bastaluynan ayaqtaluyna deyin qasiretke úshyrghan milliondaghan adamdardyng ayanyshty taghdyry qalam úshyna ilinbey әdeyi eskeruisiz qalyp úmyttyryldy. Halyq jadynan óshiru ýshin kirpik qaqpaytyn senzura qyzmet atqardy.

(Mәselen, ataqty «Tynyq Don» romannyn jazghan Mihail Sholohovtyng bir derekti әngimesi Odaq ydyraghannan keyin ghana jaryqqa shyqan-dy. Onda, әkesi Qyzyl gvardiyashylargha soldat bolyp jýrgende, Aq gvardiyashylargha qosylghan onyng jana ýilegen úly qyzyldardyng qolyna tútqyngha týsedi. Qyzyl gvardiya komandiyri qarqylday kýlip túryp, tútqynnyng әkesine, «Eger bizge shyn berilgen bolsan, ana aqtargha bolysyp jýrgen óz úlyndy ózing atyp, adaldyghyndy dәlelde!», dep búiryq beredi. Ákesi úlyn bylay alyp shyghady da, «Tez qashyp ket, men artynnan ótirik atqylaymyn», dep sendiredi. Úly ananday jerge qashyp úzaghan son, dәldey atyp úshyryp týsiredi. Qansyrap ólgeli jatqan úlyna barghanda «Áke, nege attyng meni ómirimdi jana bastaghan jas edim ghoy», deydi. Sonda әkesi, «Úlym meni keshir, sening әli balang joq qoy, eger seni atpasam analar meni atyp óltiredi, onda, ýidegi jetim qalghan jeti balany kim asyraydy», dep aqtalady)

Mine, búl jýz myndaghan osynday oqighalargha mysal bolatyn bir tamshy shyndyq qana. Osynday fashistik zorlyqpen qúrylghan eldi, qoghamtanushylar «kazarmalyq sosializm» dep atady. Memlekettik jәne kollektivtik dep atalatyn (sovhoz, kolhoz) millondaghan sharuashylyqtarda isher tamaghy men kiyer kiyimi ýshin ghana jaldanghan jalshylar men dәl sonday jaghdaydaghy júmysshylarda eshqanday da ruhany erkindik te, menshik qúqy da bolmady. Al olardy basqarushylar jogharghy jalaqymen qyzmet atqaryp burokratiyalyq әskery tәrippen basqaratyn jogharghy jәne tómengi partokrattar armiyasyn qúrady.

Osynday antigumanistik jýie, kazarmalyq qoghamnyng mýshelerining qan men terinen jinalghan kapitalgha býkil dýniyeni tas-talqan joyatyn súmdyq qymbat qaru-jaraq jasaumen ghana ainalysty. Onyng bәrin «bolashaqtaghy jarqyn kommunizm ýshin jasap jatyrmyz» dep, sendirdi. (Sol joyqyn qarudyng eng qybat týri atom-bombalaryn qazaq ortasynda synaghany, Odaq qúlaghan song ghana aityldy) Oghan da adamdar sendi. Yaghni, iydeologiyalyq media kezinde kazarmalyq qoghamnyng әjetine jarady degen sóz.

Qazir, osy aqiqattyng bәri qoghamda әldeqashan aiparaday ashylyp bolsa da, «kommunistik-fashistik» degen atau búryn kommunist bolghan adamdargha auyr tiii mýmkin. Biraq, alghashynda Reseyding patshalyq-monopoliyalyq biyligine qarsy qúrylghan Sosial-demokratiyalyq dep atalatyn Respublikashyl partiyasy keyingi saylauda ekige bólinip, demokratiyany ústanghan Menishevikter jenilip, diktatorlyqty qoldaghan Bolishevik basymdyqqa ie boldy. Bolishevikter biylikke jetken son, óz partiyasyn «Kommunisttik» degen ataugha say tek taptyq baghytta jýrgizgeni, býkil is-әreketi ayausyz «fashistik» degen ataudy әigileytindey ekenin ózderi de ishtey moyyndaytyn shyghar, әlde sol ózderin ózderi qúptaytyn temir kózgharasynan taymaghan bolsa tanghalugha da bolmaydy.

Óitkeni, «iydeologiyalyq aqparat» adamdardy ózi ómir sýrgen qoghamdaghy naqty jaghdaydy kóre almaytyn, kórse de oilay almaytyn ruhany soqyrlyqqa әkeletin, sóitip jeke kózgharasyn mýlde joyyp, ózindik pikirinen ajyratyp, qúldyq sanagha týsiretin qoghamdyq qúrsau-shynjyrdyng bir týri edi.

Mine, osy ruhany shynjyr Sovettik Imperiyanyng bodandyghynan tәuelsizdik alghan qazaq qoghamynda ózgermey qalyp qoydy. Sebep, sol qoghamda ómir sýrgen adamdar erkin oi, jeke kózgharas, ruhany azattyq, sóz bostandyghy, adam qúqy, pikir aluandyghy deytin shynayy medianyng ústyndarynan habarsyz qalghan-dy.

Ári, qazaq qoghamy resmy týrde tәuelsizdik alghanymen sol qoghamnyng basqaru jýiesinde tәrbiyelengen partokrattar biylikte qalghandyqtan olardyng basqaru tәsili de ózgere qongy ekitalay bolatyn. Al, sol basqaru tәsilining eng biregeyi, әriyne búrynghy «iydeologiyalyq aqparatty» qalpynda qaldyru ekeni belgili jәit.

Solay boldy da. Búrynghy partokratiyalyq basqarudyng aituly «aqparattary» sanalatyn ýlken-kishi «Pravdalardyn» biri sanalghan «Sosialistik Qazaqstan» tәuelsizdikten keyin «Egemen Qazaqstan» bolyp aty ózgerse de, zaty ózgermegenine tanghalugha bolmaydy.

Osy auqymdy taralymyn әli saqtap kele jatqan gәzetti oqyghan adam elimizding jan-jaqty naqtyly ómiri turaly odan shynayy aqparat ala almaydy. Gәzetti qolgha alyp oqyghan sәtte-aq, kim bolsa da sol bayaghy jyrghauly ómir ýshin kýresip, tabysqa kenelip jatqan, ekpindep algha jyljyp bara jatqan qoghammen qauyshyp, pendәuy rahatqa batyp, qalghyp ketedi. Jogharghy, tómengi basqarushylardyng әleuettiligine tәnti bolyp, kózinen irkilip týsken quanysh jasynyng tamshysy balbyrap úiyqtap bara jatqan betinen syrghityny sózsiz.

Onyng tómengi jaghyndaghy oblystyq, audandyq gәzetter de «Egemennin» kishireytilgen kopiyasy desek, «iydeologiyalyq aqparattyn» janynyng siriligine, ómirshendigine ghana tanghalu kerek siyaqty.

«IYdeologyalyq aqparattyn» janynyng siriligi men ómirshendigi sonsha, qazaq qoghamyna naghyz media mәdeniyetin әkeluge talpynghan, adamdardy erkin oigha shaqyrghan, jeke kózgharas qalyptastyrugha úmtylghan, ruhany azattyqqa ýndegen, sóz bostandyghyn algha qoyghan, adam qúqyn qorghaudy maqsat etken, pikir aluandyghyn qalypty jaghday etuge kýres jýrgizgen qanshama «tәuelsiz gәzetterdi» jórgeginde túnshyqtyryp jiberdi.

Onday qysymgha kýsh bermey shydamdylyq jasaghan keybir jany berikterining qúiryghyna «oppoziyasiyalyq gәzet» degen shala baylap, kópshilikke jekkórinishti kórsetuding súrqay tәsilin de tauyp ketti.

Sóitip, bizding qazaq qoghamy «sovettik mediany» saqtap qalghan jalpaqbay halyq ekenimizdi taghy da dәleldep shyqtyq. Osynday tyraqy ýrdisimiz gәzetterde ghana emes, radio, teledidarda da saqtalyp keledi.

Teledidardy ashyp qalsanyz, mereytoylar men memtoylar, shou-konsertter men toy-konsertter, anyraghan aitystar men sәleuetti súhbattar, ózge elderding ómirilik hikayattaryn bayandaytyn bitip bolmaytyn serialdarmen qauyshamyz.

Áriyne, dýniyejýzilik jәne otandyq qysqa habarlar bar ekeni ras, biraq ol naqtyly qoghamdyq medianyng bir bólshegi ghana ghoy.

Qay qoghamda da bolugha tiyisti shetin jaghdaylar, býkil elding nazaryn audaratyn dýmpuli oqighalar, әleumettik mәsele kóterip kóshege sheruge shyqqan kópshilik qauym jayly resmy medialar jaq ashpaydy. Óitkeni, onyng tilshi qyzmetkerleri óz ofisterinen attap shyqpaydy, jandy ómirmen qoyan-qoltyq aralaspaydy. (Búl olardyng óz kәsibine adaldyghynan góri kýnkórisin artyq kóretin jaghdaygha kóndikkendigin kórsetedi) Basqa elderdegi qúsap, qoldaryna mikrofondaryn  ústap alyp jan-talasyp qayda ne bolsa sonda tynym tapay jýgirip jýretin ólermen tilshilerdi bizden kóre almaysyz.

IYә, óte siyrek kóre alasyz, mәselen «Azattyq» dep atalatyn bizding eldegi jalghyz erkin aqparattyng tilshileri dәl solay jasamaqshy bolyp әrekettenip jýredi.

Biraq, olardy kórgen resmy adamdar ózinen pikir súraghan tilshilerge qabaghyn shytyp, bir sóz aitugha jaramay kabiynetine qaray qashyp ne mәshiynesining esigin tars jauyp pandana búrylyp ketip bara jatady. (Ótken jyldary astananyng dәl irgesinde bes sәby bala әke-sheshesi birdey týngi júmysqa ketkende órt shyqan shaghyn ýide týgel opat bolyp, býkil el kýizelgeni úmytyla qoyghan joq. Sonda, taghy da azattyq tilshisi bir orys tildi deputat qariyadan «Osy qayghyly oqigha turaly qanday oidasyz?» degende, «Múnyng maghan qatysy qansha? Órtengen balanyng sheshesi kinәli» deui, ózining halyq aldynda jauap beruge tiyisti ekenin әli bilmeytin, qoghamdyq mediadan habary joq, mansabyna  mastanyp qalghan «halyq qalaulysy» ekenin dәleldegen-di)

Sonymen, elimizding resmy mediasyn osylay surettesek te jetkilikti siyaqty. Qoghamdyq mediany «tórtinshi biylik» dep, atau onyng naqty anyqtamasy ekeni ras bolsa da, ol bizding elding qazirgi resmy mediasyna ýsh qaynasa sorpasy qosylmaytynyn aitsaq  degemiz.

Óitkeni, onday naqty mediada qoghamdaghy ýlken-kishi oqighalar men jogharghy-tómengi basqaru jýiesindegilerding býkil tirligin býge-shigesine deyin habarlaytyndyqtan odan el túrmysy ainaday kórinip túrady.

Osynday jaghdayda ghana azamattyq qogham ózin-ózi basqarady, bastyq pen basqarylushy birdey jauapkershilikti moyynyna alady.

Múnday naqty mediany qoghamnyng «ruhany jeldetkishi» deuge de sayady. Onday naghyz «resmy jeldetkishtin» bizde joq ekenin jogharyda aittyq. Eger, bizding qazaq qoghamy qazirgi aqparattyq tehnologiyanyng arqasynda iske jegilgen «әleumettik jeli» bolmaghanda túnshyghyp ólgen bolar edi. Elde bolyp jatqan shetin jaghdaylardan el mýlde habarsyz qalar edi. Osynday jaghdayda taghy bir medianyng týri sanalatyn aqparattyq portaldardyng boluy qoghamnyng keybir salasynnyng tynysyn ashugha septigin tiygizude.

Alayda, eldegi aqparatty tútynushylardyng toqsan payyzyn uysynda ústaghan resmy media men jeke túlghalardy qamtityn әleumettik jelining ara salmaghy mýlde teng emes ekenin bayqau qiyn emes.

Qoghamda jana ózgeristi ýzdige kýtken shaq tughanda ghana memlekettik medianyng «iydeologiyalyq media» emes naqty media bolu kerek ekenin biylik ókilderi endi ghana moyynday bastaghany biraq tәuekel ete almaytyny bayqalady.

Abay Mauqaraúly

Abai.kz