Múhtar Áuezovting alghashqy әngimelerindegi aq týtek boran – ylghy jolyndaghy tirshilik ataulyny jaypap-jalmap, jyp-jylmaghay jútyp jiberetindey ysqyryp-ýskirip, jer-dýniyeni qarmen bitep-kómip, qusyra keledi. Mysaly, onyng «Qyr suretteri» atty sikline enetin «Qysqy týn» әngimesinde mynaday joldar bar: «Key keyde búnyng bәrin tastap, úrysaygha tyghylyp otyrghan kishkene qoranyng ýstine kelip, aq týtek bolyp úiytqyp, oinaghyn salyp, jer jýzinen joghaltpaqshy bolady. Suyq bolyp ýskirip, boran bolyp alasúryp, әlsiz adamgha qyr kórsetkendey qaharlanady». Sol әngimede: «...Biyik taugha ekpindep oinap shyghyp, shyng basynda ónerine sýisingendey oinaq salyp, etekke qaray ysqyryp qúlap jónelgende, doly dauyl say boyyndaghy jyn-perining kýiine biylegendey bolady… Aghyndap qútyryp kelip, jartasqa soghyp qorqytpaq bolyp, kórigin basyp guildeydi». «Jalghyz qabat terezege ekpindep kelip soqqan qatty dauyl birese guildep shydamsyzdanyp, birese ysqyryp әlek salyp, birese dýrsildetip at oinatqanday bolyp qútyryp, auru balany qayta-qayta shoshytyp oyatady» degen joldar da bar. Avtor yzgharly borandy «jandandyryp», kóz aldymyzgha elestetedi. Barlyq jaghdayda Boran – adamgha, onyng tirshiligine «ynghaysyz», keraghar qarama-qarsy kýsh, kýsh bolghanda, aibyndy da, quatty kýsh bolyp suretteledi. Sol beyne Múqannyng alghashqy әngimelerining ishinde әsirese, «Jetimde» «adami» keyipte keledi («Aldynda tisi aqsighan, úzyn boyly, qolynda úzyn qara pyshaghy bar qara kisi»).

Osy tajal, ajdaha keypindegi Boran obrazynyng tolyqqandy әdeby obraz dәrejesine jetip, shygharmanyng negizgi ózegine ainalghan túsy – Múqannyng «Qorghansyzdyng kýni» atty әngimesi.

Ángime Arqalyq tauynyng surettemesinen bastalady. Álqissa, Arqalyq tauy... «Ne bauyry, ne syrtynda yqtyrtyn joq ysqayaq. Arqalyq jadaghay, jalghyz qabat bolghan son, qys kýninde jel terisinen soqsa da, onynan soqsa da panalyghy joq, azynap túrady...

Jyl sayyn qys basynan qarly bolyp malgha panasy joq bolghandyqtan, bauyryn jaylaghan el malyn óltirip, ózge el aman otyrghanda, sholaq júttyng qúryghynan qútylmaytyn. Sondyqtan bauyryn meken qylghan el kóbinese kedey bolatyn... Búl jerdi meken qylghan el... «qúdayyna jylap» otyra beretin»... Osy suretterding ózi adam janyn tonazytyp, әngime basynda-aq oqushynyng yntasyn shiyelenistiredi. Súryqsyz qysqy dalanyng kelbeti – onyng boyynda ólgen maldyn, «qúdayyna jylap» otyra beretin» yqqan júrttyng qúpiyasyn jasyrghanyn bile týsken sayyn ózgerip, ayaz bop qaryghan suyqtyqtan qalshyldaghan sharasyz «jalanashtanghandyq» sezim órshy týsedi.

Ángimening odan әrgi damuy – Kýshikbay kezenimen baylanysty. Osyghan deyin bir qalypty damyp kele jatqan oqigha búidasy ýzilip, osy jerde ótkenge, ótkenge bolghanda, Kýshikbay batyrdyng tarihyna sholu jasalady. «...Dәl qara joldyng auzynda, Arqalyqtyng bir kishileu biyigining basynda tastan ýigen oba sekildi jalghyz mola bar. Sol mola Kýshikbay batyrdiki. Kezeng de sol sebepti Kýshikbay atymen atalghan». Osynday qysqa kirispeden keyin batyrdyng ómirbayanynan azdaghan derekter beriledi. Ángime – jazushynyng belgili bir estetikalyq tútastyqqa jetu ýshin oqighany, nemese oqighalar shoghyryn shygharmanyng ón boyyna «shashyratuynda». Sóitip, oqyrman yntasyn, sezimin sanaly týrde iygerip, basqaryp, ózining qorytyndy oiyna qatysty «júmsap otyruynda». Múnday jaghdayda, alghashqyda stihiyaly, beybereket ornalasqan oqighalardyng – jazushynyng qúpiya oiyna, belgili bir estetikalyq tújyrymdamasyna baghynatyndyghyn baghdarlaugha mýmkindik tuady.

Sonymen, Kýshikbay batyrdyng ómirbayany qysqasha beriledi de, jazushy býgingi shyndyqqa qayta oralady. Jәne oralghan kezde oghan beymәlim syr tanyp, boyynda kóptegen súrapyl júmbaqtar barlyghyn pash etedi. Sóitsek, búl Kýshikbay kezenining óz syry bar eken: «Batyrdyng kóp múratyna jete almay, jas kýninde quaty qaynap, doldanyp ólgendiginen, molasy túrghan biyikting bauyrynan boran, yzghar aiyqpaytyn bolghan eken, – dep baghanaghy kәri әngimesin toqtatushy edi». Osylaysha alay-týley boran dýniyening alabóten doldanuyna sebep bar bop shyghady. Sóitsek, dýnie «jas kýninde quaty qaynap» ólgen Kýshikbaydyng jyryn jyrlap azynap túr eken. Sodan ba... «Kýni boyy tynysh bolghan jel Kýshikbaydyng bauyrynda ghana yzghyryqtap, janadan jaughan kóbik qardy jayau borasyndatyp túr».

Múhang osylaysha kenistikti shiryqtyryp, oghan әldeqanday mәn-maghyna syighyzyp, «jandandyrghannan» keyin ghana «Yanvari aiynyng ayaq kezi» – dep, negizgi oqighagha kóshedi. Sóitip, biz әngimening negizgi keyipkerlerimen tanysamyz. Olar – J.-nyng bolysy Aqan men onyng joldasy Qaltay. Olar... «kýni boyy tonbay kelse de, keshke jaqyn kýn suytynqyrap, Kýshikbay bauyrynyng yzghyryghy qatayghan song tonazy bastaydy». Al Kýshikbay kezenining syry bizge mәlim. Ángime keyipkerlerining minezdemeleri qysqa da, salqyn, Múhang olardyng eshqaysysyna kóp túraqtatpaydy. Endi «Bojy ústap otyrghan Qaltay betin uqalap, kishkene qozghalyp, Aqangha qarap: – Batyr-au, myna Kýshikbay – «meni óltirgen sheshek – osy J. qalasy» dey me? Nemene bir emes – eki emes, yzghyryqtaydy da túrady – dep kýlgen» kezde, alay-týley boran әlem, yzghyryqtaghan әlemning olardyng da qazirgi kónil-kýilerining búrauyn óz arnasyna búrghandyghyna shýbәmiz qalmaydy. Býkil әlem – әldenege óshtengen, yzalanghan, óz boyynda jas ómirdi túnshyqtyrghan әlem bolyp elesteydi; qúddy onyng boyymen Kýshikbaydyng aruaghy, jany úshyp jýrgen sekildi. Osy kezde suyqtan qaltyraghan jolaushylargha... «Kýshikbay kezenining týbinde bir jinishke qara syzyq sekildenip Qanaydyng jalghyz qorasy kórinedi». Sóitsek, búl «qoradan jarty shaqyrymday jerde basy qojalaq bolghan kishkene tóbeshikting ýstinde tompayyp jatqan bir ýlken kisinin, bir balanyng beyiti» bar eken. Al Kýshikbaydyng basynan soqqan boran janadan shyqqan beyitti qarmen kómip, qaraushynyng kózinen tez jasyrudyng qareketin istep jatyr. IYesining búl dýniyeden uaqyt ozdyrghandyghyn sezdiretin aqyrghy belgisi sanalatyn beyit az uaqytta joghalmaq, iz bitpek... Keyde sebelep, syrghyp ótip jatqan úsaq qar ózining meyirimsiz, yrzasyz, biraq bir kuә ekendigin bildirip túr». IYә, kenistikti, әlemdi endi «meyirimsiz, yrzasyz boran» biylegen.

Ol boran endi Kýshikbaydyng basynan soqqan boran. Ol әlem endigi jerde tek qana Kýshikbay ólimining kuәsi emes, ol súrqiya әlem sonymen qatar, tompayyp jatqan bir ýlken kisinin, bir balanyng beyitin boyyna syighyzghan әlem. Sezimsiz, suyq, yzghyryq әlem, mola – әlem. Onyng qúdiretti ekpinining janynda, onyng yshqyna soqqan dauylynyng ótinde kishigirim eki qora, ne tәiiri?! Olar da... «beyit sekildi mýlәiim». «Jan-jaghyna ýiilgen qar, qys basyna bir kýrelmegendikten, qoranyng ýstine shyghyp, birjolata basyp alghan. Az kýnde qorany kózden joghaltugha ainalghan». Aqan men Qaltay osy ýige týnemelikke toqtaydy. Aranyn ashqan borannyng óneshine endigi sәtte býlk ete týseyin dep túrghan búl ýiding iyeleri – kempir, soqyr әiel, jas qyz Ghaziza. Olardyng «quanysh – qyzyghy da, ýmit-qorghany da sol suyq qabyrgha ólikterimen birge kómilgen».

Jazushynyng oy aghysy tiri jandardy da ólilermen baylanystyrady. Sebebi sol eki beyit – Ghazizanyng әkesi Jaqyp pen jalghyz bauyry – Múqashtyng beyiti. Shay ýstinde kempir kelgen qonaqtaryna óz jayy, kýiki tirliginen syr shertedi. Onyng әngimesinen balasy men nemeresining sýzekten ólgendigin, olardyng óliminen keyingi aghayyndarynyng zorlyghy turaly, aqyry jaqyn-juyqtyng púshyq Mәrdenge Ghazizany bermek bolghan niyetteri turaly bilemiz. Taghdyrdyng jauyzdyghyna (balasy men nemeresining sýzekten ólgeni) adamdardyng jauyzdyghy qosylyp, panasyzdyq, qorghansyzdyq degenning jahandyq giym¬ni oinalady. Ol gimn syrttaghy, bәrin jalmap-¬jútyp, pa¬nasyz, «qorghansyz» әlemdi yqtatpay, tependetip quyp kele jatqan Boran uilimen sabaqtasyp, azaly әuenge basyp, әlemdik jalghyzdyq gimnine úlasady. Al adamdar – sonyng «qaqpaqyl oiynshyghy».

Álqissa, kenistik toly azaly ýn, guil, boran, sol boran adam taghdyrymen oinap, ony qaqpaqyl ghyp, qanbaq qyp shyr kóbelek ainaldyrghanday... Ángime barysynda kempirding de ótkenine qysqasha sayahat jasap, onyng da jasynda sheshesi ólip, ógey sheshesining qolynda jetimdikting zardabyn kórgendigin bilemiz. Ólim-jitim, jetimdik, sóitsek, búl әuletting týp-tamyryna jabysqan zobalang eken. Ghaziza besikten tua sala qorghansyz, panasyz eken. Kempir «Qúdaydyng mening óz basymnan, mening úrpaghymnan ayaghan qazasy bar ma?» dep eniregende, onyng qúdayy – ógey taghdyry ekendigine moyynsúnasyn. Al kempir әngimesin salqyn da salghyrt tyndap otyrghan Aqan turaly... «jýregin zorlyqpen júmsartayyn dese de, azdan song sezimsiz salqyn qalpyna qayta baryp otyrdy» degen jazushynyng qoldanghan psihologiyalyq shtrihy – «eki kózi jamauly kishkene terezege guildep soghyp, әr jerindegi tesiginen bu bolyp, kirip túrghan» әlemdik yzgharmen astasyp, búl ýiding ishin de múzdata bastaghanday әser qaldyrady.

Sol yzghyryq endigi býkil dýniyeni jalmap, jútyp alatynday.

Ángimening ishki aghynyna berilip, sol әuenmen jýrip otyrsaq, mynaghan kuә bolamyz: shay ishilip, et jelinip bolghan son, qonaqtardyng attaryna shóp salugha shyqqan Ghazizany Aqan zorlaydy, qyz aryna sóitip syzat týsiredi. IYә, osynau salqyn da, ashuly dýniyening eng songhy jyp-jyly kóbelek jany taptalyp, oghan «qatty tong jer, suyq balshyq, kórdey qap-qaranghy dýnie kuә boldy». Managhydan bәri әngimening negizgi oqighasyna qosymsha, odan bólek ómir sýrip kelgen (suretteme dәrejesinde) aq týtek boran endigi jerde oqigha múryndyghyn óz qolyna alady. Dýnie kezgen sol aqtýtek boran – ajal beynesi, sonyng elesteri. Ángimening aty tekten-tek «Qorghansyzdyng kýni» dep alynbaghan. Avtor qúdiretti de, qúryghy úzyn Boran – Ajaldyng aldyndaghy dýniye-jahannyng «qorghansyzdyghy» turaly әngimeleydi. Bir jaghy qazaq ómirining «qorghansyzdyghyn», sóitip, dýniyelik, ekzistensialdy  masshtabta qarastyrady. Jer-dýnie Boran-Ajaldyng qúrsauynda jetimdikting zardabyn shekkendigin pash etedi. Adam atauly – kýlli әlemdi molagha toltyryp, Kýshikbaydyng beyitinen ysqyryp kele jatqan aqtýtek tajaldyng aldynda «qorghansyz», «panasyz» jetim. Ángimelerdegi kenistik túiyqtalghan vakuum sekildi. Jer-dýnie Ólim degen túiyqqa tirelip, ajal qúrsauynan shyghar tesik taba almay qymtyryluly. Adam osy túiyqqa tua sala tastalghan, odan shyghar-shyqpasy ekitalay.

Álem jәne jalghyzdyq. Dýnie jәne jetimdik. Kenistik jәne qorghansyzdyq. Taghdyrdyng aqtýtek boranynyng aldyndaghy túlday jalanash Adam, «qorghansyz» adam. M. Áuezov adam jalghyzdyghynyng qasiretti tragediyasyn osylaysha suretteydi. Qazaq dalasyna nebir alpauyt, almaghayyp zaman tónip kele jatqandyghyn osynday obraz, suret arqyly keskindeydi. Intuitivti túrghyda astan-kesten zúlmat qúbylystardy ózimen birge alyp kele jatqan jana Uaqyt, tóngen súrapyl zamananyng súrqyn osylay beyneleydi.

Alayda Áuezovting әngimesining sharyqtau shegi – Ghazizanyng óz taghdyryna, yaky jalmap, jútugha ainalghan ajalgha qar¬sylyghynan bastalady. Ángimening ón boyynda eles, kórkemdik beyne retinde ómir sýrgen ólim endi qarsy kelgen, qasarysqan aqiqatqa ainalady. «...Birtalay otyrghan son, eptep esi kire bastaghanday boldy. Biraq esi kirgen sayyn oiyna kelgen nәrse ózgeshe suyq týrde. Áueli әkesi ólgennen bergi basyna týsken auyr hal týgelimen kóz aldyna tez elestep ótti. Aqyrynda soqyr bolyp, mýgedektenip otyrghan sheshesi, qartayyp qayratynan aiyrylyp, kemtar bolyp otyrghan kempir әjesi esine týsedi. Basynda bir oiyna kelgen nәrse sheshelerine barlyq kórgen qorlyghyn aityp jylap, zarlap jetu edi. Artynan әlgilerding әlsizdigin oilaghanda: ishi qúsagha tolyp, jas jýregi janshylyp, búl kýnge sheyin kórmegen azabyn tartty... Búrynghy beynet, bisharalyq bylay túrsyn, mynau kórgen mazaq ne? Osynsha qorlau, rәsualau ne?.. Býgingi ómir boyynda qúlaghy estimegen zorlyq, zúlymdyqty kóruge ne jazyq qylyp edi?.. – Eshbirine jauap joq. Biraq bir jylau». Ghaziza osylaysha býkil ómirin kóz aldynan ótkizedi. Basynda óz taghdyryna moyynsúnghanday keyip tanytsa, onyng ayaghyna taman shiryghyp, qataya týsedi. Búl – shyndyq aldynda, taghdyr – «qorghansyzdyq», yaghny ajal aldyndaghy qatay.

Múhang kenistikti әdeyi alay-dýley borangha, súrapyl qúbylystargha toltyryp, keyipkerin soghan qasqaytyp qarsy qoyady.

Alayda Ghaziza – taghdyryna moyynsúnbaghan, tipti, oghan qarsylyq kórsetuge talpynuly. Sondyqtan «Ol – әuliye!» («Qorghansyzdyng kýninin» alghashqy, 1922 jylghy núsqasy: «ol ghazaptan, qayghydan, jauyz, zúlymdyqtan qútylghan. Ol – әuliye» dep ayaqtalghan).

Osy tústa bir aita ketetin jәit, Áuezov jasaghan tújyrym, obrazdar jýiesi – XX ghasyrdyng orta sheninde ghana birtútas filosofiyalyq hәm әdeby aghym retinde әlemdik oi-óris kenistigin jaulay bastaghan ekzistensializm atty qúbylyspen ýndes, saryndas ekendigi. Múqannyng sonau 20-jyldary, búl baghyt әli tolyqqandy qalyptasa qoymaghan tústa, jogharydaghyday, tereng jahandyq filosofiyalyq baylamdargha jetui tang qaldyrady.

Ekzistensializm (lat. «ekzistensiya» – «ómir aghyny») filosofiyalyq, әdeby oi-órisi retinde negizinen, Ekinshi dýniyejýzilik soghystan keyin qalyptasty. Onyng negizgi ókilderi – M. Haydegger, K. Yaspers, Jan-Poli Sartr, G. Marseli jәne A. Kamu, t. b. Ruhany aghym retinde óz bastauyn M. Unamuno jәne F. M. Dostoevskiy shygharmalarynan alady. Ekzistensializmdi pәlendey qalyptasqan birtútas filosofiyalyq ne әdeby aghym dep aita qoi qiyn. Shyndyghynda, ol – әrtýrli aghymdaghy, әrtýrli ruhani, intellektualdyq múrat pen súranystaghy baylamdar jiyntyghy. Onyng «ómirlik konsepsiyalarynyn» negizgi tújyrymy – adamnyng «ontologiyalyq jalghyzdyghy», janyna jat, bóten dýniyege «tastalghandyghy» («zabroshennosti» – Haydegger), úmyt qalghandyghy. Sondyqtan, әrbir adam ýshin – fiziologiyalyq, tәny dengeyde sezine alatyn, kózben kórip, qolmen ústaytynday eki aqiqat bar: onyng bireui – naq osy shaqta toqtausyz aghyp bara jatqan ómir aghyny («ekzistensiya») da, ekinshisi – týptep kelgende sol tirshilikke ýkim shygharatyn ajal.

Ekzistensializmning negizin salushylardyng biri Martiyn  Haydeggerding konsepsiyasy boyynsha: «Adam – qorshaghan dýniyening jalghandyghyn, jalang illuziyagha toly bayansyzdyghyn týsingennen keyin ghana óz ómirining shynayy maghynasyn ashady; sol kezde ol – ómir degenning ózegi esh ýzilmes, bitpes-tausylmas «mazasyzdyq», «baqilyq qorqynysh» hәm ýreyden qúralatyn maghynasyz tirshilik ekendigin týsinedi». IYә, «adam ózining beytanys, qauipke toly, mazasyz, qorghansyz dýniyege «tastalghandyghyn» sezinedi», «Sondyqtan onyng erkindegi, qolynan keler jalghyz tirligi – ólim. Adam óz ghúmyrynda «ólim aldynda ghana erikti». Sebebi ólim – tirshiliktegi bar «qasiretten», baqilyq qorqynyshtan, mazasyzdyqtan jәne ýreyden» qútqarady. Ári adamnyng óz erkindegi, óz qolynan keler jalghyz mýmkindigi. Nobeli syilyghynyng iyegeri ataqty Aliber Kamu da, sol syilyqtan ózin joghary sanap, odan bas tartqan Jan Poli Sartr da osyghan sayady.

Belgili orys ghalymy V. Ya. Propp bir enbeginde jalpy әdeby sujetting tuuy turaly: «Sujet qoghamdyq qúrylystyng tikeley kórinisi bop tumaydy. Ol birin-biri auystyrghan qoghamdyq qúrylystardyng qaqtyghysynan, solardyng qayshylyghynan tuady. Bizding negizgi mindetimiz de osy qayshylyqtardy zertteu, tauarih alanynda nening nemen soqtyghysqanyn, sol soqtyghystyng qanday sujet tughyzghanyn qadaghalau», – degen eken (V. Ya. Propp. «Foliklor jәne shyndyq». M., 1976, 162-b.).

Jalpy, әlemdik әdeby prosesting damu zandylyqtarynyng biri – úqsas oilardyng keyde bir zamanda tuyp, bir mezgilde birneshe elde, әrtarap endikte ómir sýrui. Biz, әriyne, M. Áuezovti ekzistensialist qylghymyz kelip otyrghan joq. Bizding aitqymyz kelip otyrghany – qazirgi kezde solay atalyp, birtútas ruhaniy-kórkem, tegeurindi órkeniyettik qúbylys retinde әlem әdebiyetining tórinen oryn súrap jýrgen ekzistensialdy oy aghymynyng Múqang sanasynda da oryn alyp, sonau ótken ghasyrdyng 20–jyldarynda shygharmalarynda tvorchestvolyq әdiske ainalghandyghy. Osy túrghydan kelgende, Múhtar Áuezovti – Miygeli de Unamuno, F.M.Dostoevskiylermen birge ekzistensializmning negizin salushylardyng sanatynda qarastyrugha da bolar edi.

Dat filosofy Seren Kierkegor kez kelgen adam ómirining negizgi tireui – «Qúdaygha degen saghynysh» («toska po Bogu») deydi. Al adamnyng bar qayghy-qasireti, tiyanaqsyzdyghy, mazasyzdyghy – onyng qúdaygha degen senimining joghalghandyghynan dep esepteydi. Dýniyege kelu belgisizdigi (adamnyng es bilip, esengge deyingi kezeni) men dýniyeden ótkennen keyingi belgisizdikting (ólim) arasyndaghy qanghalaqtaghan adam janynyng baybalam tappauynyng syr-sebebin de – ol sodan, yaghni, senimsizdikten, bylaysha aitqanda, imansyzdyqtan izdeydi. Ekzistensializmdegi «qúdaydy izdeu», «qúdaydy joghaltu» («bogoiskatelistvo», «bogoutrata») degen úghymdar osydan tuyndaghan.

Osy túrghydan qaraghanda, Ghazizanyng qorghansyzdyghy – jahandyq «qorghansyzdyqqa», jer dýniyeni timiskilegen ólim – taghdyr aldyndaghy ontologiyalyq jalghyzdyqqa, olargha qarsy qoyar seniminin, iman kýshining balghyn әlsizdigine úlasady. Býkil tirshilik osynau bayansyz ómirden qaghajau eter senim talshyghyn ta¬ba almay, ólimning úiytqyghan jelining ótinde molalardy qal¬dyra, «qorghansyz», panasyz qalyp, etegi týrilip, jalanashta¬nyp, «tonyp¬-shashyrap», yghyp keledi. Bizding senim dep otyrghanymyz tirshilikting bayandylyghyna degen senim. Ghazizanyng әjesi aghayyn-tumadan japa shegip, qúdaydan da tilegeni bolmay: «Qúdaydyng mening óz basymnan, mening úrpaghymnan ayaghan qazasy bar ma?» – dep etegi jasqa tolyp otyrghanda, ómirding túrlaulylyghyna, izgilikke degen, adamgha degen senim-iman dәnderin sharq úryp izdegendey bolasyn. Ontologiyalyq jalghyzdyq syryn sezesin..

Ekzistensializmning beldi ókilderining biri, tipti, onyng «ruhany atasy» Jan-Poli Sartr adamnyng shekaralyq (ómir men ólim arasyndaghy) situasiyadaghy fiziologiyalyq halin zertteytin «Qabyrgha» әngimesinde ajalmen betpe-bet kelgende ghana adam ómirining bayansyzdyghy meylinshe qatygez ashylatyndyghyn aitady. Sondyqtan ólim Sartr ýshin – asa manyzdy aqiqat, sebebi tek ólimmen betpe-bet kelgende ghana adam ómirining shynayy mәni (yaki, bayansyzdyghy) ashylyp, adam ózin-ózi tanidy.

Ghaziza tragediyasy da, bizding oiymyzsha, osy aqiqatty rastay týsedi. Múhang qysqa әngimesinde «әdeby búrylystardy» keng paydalanyp, ólim obrazyn kóz aldymyzgha elestetetindey etip «jandandyra» týsedi de, aqyry ony kózkórim obrazgha ainaldyrady.

«Qorghansyzdyng kýninde» ajal aqyry kórkemdik shyndyqqa ainalyp, Ghazizagha... «jýr-jýr», degendey bolyp, dedektetip alyp ketti... «Tek onymen betpe-bet kelgende ghana... («Búl sezim búl uaqytqa sheyin kóniline kelmegen asa jat bir suyq sezim...») Ghazizagha óz ómirining shyn maghynasy ashylyp, sol ashqan aqiqaty ómirinen týniltip, ólimge jeteleydi.

Ekzistensializmning bir arnasyn qúraytyn fransuz jazushysy, Nobeli syilyghynyng laureaty Aliber Kamu bolsa, osynau ajal atty tyghyryqtan shyghar joldy basqa jaqtan tabady. Bylay qaraghanda, onyng da konsepsiyasy jogharyda keltirilgen M. Haydeggerding konsepsiyasyna ýndes, saryndas.

«Adam óz taghdyrynyng kórikshisi bola almaydy... Ol tirshiligining bayansyzdyghyn, ómirining maghynasyzdyghyn sezgendikten, oghan qarsy jemissiz kýres ashady da, sol maghynasyz kýresten alghan azyn-aulaq, ótkinshi lәzzatyn kóniline medeu tútyp, ómirine azyq etedi» dey kele, tújyrymyn – «V bunte y povtoreniy beznadejnyh popytok izmeniti svoe polojenie chelovek – rab sudiby – mojet nayty surrogat svobody» dep bitiredi. Kamu ózining búl qaghidasyn ataqty «Sizif turaly anyzynda» tiyanaqtay týsedi. Onyng búl essesi – «qúdaylar aldynda kýnәkar» atanyp, sol kýnәsi ýshin mәngi-baqy bitpeytin ispen jazalanatyn Sizif turaly. Ol ýlken tasty taudyng eteginen basyna deyin domalatyp, endi shygharayyn dep jatqanda, tas tómen qúldyrap, qaytadan sol tasty biyikke sýirep әure bolady jәne bir ghajaby, ózining tasty eshqashanda tau biyigine shyghara almasyn biledi. Kamu «Qazirgi zamannyng eng kýrdeli filosofiyalyq problemasy – óz-ózine qol júmsau» dep bastaytyn osy essesinde, adam ómirining «maghynasyz Sizif enbegi» ekendigin aitady, sonymen tenestiredi. Kamu ekzistensialdy oy aghymyna absurd («maghynasyzdyq») degendi qosty. Yaghni, adam ómiri – Sizifting tirligi, Ghazizanyng tirligi, absurd. Osy bir sezimtal da asa daryndy jazushynyng óz ómiri de sol taghdyr men pende taghdyry arasyndaghy kýresting jemissizdigin rastap ótkendey boldy. Ol 1960 jyly 47 jasynda avtomobili apatynan qaza tapty.

Al endi tyghyryqtan, taghdyrdyng әzәzil shenberinen qalay shyghu kerek? «Kýres kerek» deydi Kamu. Biraq Kamu ýshin taghdyrmen kýresu – oghan moyynsúnumen birdey, yaghni, óz ómirining maghynasyzdyghyn, bayansyzdyghyn moyyndap, sonyng ózinen, yaki, sýrensiz ómirden ymyra tabu, mәn-¬maghyna, ýmit tabu.

Al Ghaziza – basqa qúbylys, basqa órkeniyet. Ol taghdyryna moyynsúnudan aulaq, qayta sonyng ózin tizerletpekshi. «...Ol azaptan, qayghydan, jauyz, zúlymdyqtan qútylghan. Ol azaptan ózin qútqarudyng bir ghana amaly – osy dýniyeden – «qorghansyzdyq», «qorlyq» alanynan – ózin-ózi alastatu ekendigin týisinedi. Sóitip, tyghyryqtan shyghatyn jol tabady. Ólu erkindigining ghana óz qolynda ekendigin týsinip, soghan jýginedi. Búl jasy 2O-dan endi asqan qazaq әdebiyetining klassiygi Múhannyng baylamy, Múhannyng obrazy.

Úly orys әdebiyettanushysy M.Bahtin bir kezde: «Shekspir shygharmalary – óz zamany bitim-bolmysyn tolyq tanyp bile almaghan mәn-maghynalar qazynasy» degen eken (M. Bahtiyn. «Sóz ónerining estetikasy». M., 1986, 351-b.). Sol sekildi, Múhannyng tvorchestvosynda da óz kezenining ruhany – intellektualdyq óresi tanyp bile almaghan «maghynalar qazynasy» mol. Búl – damu zany. Ár úrpaqtyng óz kredosy, ruhany súranysy bar. Onyng bergi jaghynda, býgingi biz bastan keshirip otyrghan kezeng – «mәdeny qabattardyn» qalyndap, bir-birine degen yqpalynyng búrynghydan beter kýsheyip otyrghan jahandanu zamany. Sondyqtan, biz Múhang tvorchestvosyna tosyndau qyrdan qarasaq, sol arqyly shygharmashylyq әlemin bayyta týsip, onyng әlemdik әdeby prosespen, jahandyq ruhany oy aghysymen qabysqan birtútas, irgeli qúbylys ekendigin aitamyz.

Ermek Amanshaev

Abai.kz