مۇحتار اۋەزوۆتىڭ العاشقى اڭگىمەلەرىندەگى اق تۇتەك بوران – ىلعي جولىنداعى تىرشىلىك اتاۋلىنى جايپاپ-جالماپ، جىپ-جىلماعاي جۇتىپ جىبەرەتىندەي ىسقىرىپ-ۇسكىرىپ، جەر-دۇنيەنى قارمەن بىتەپ-كومىپ، قۋسىرا كەلەدى. مىسالى، ونىڭ «قىر سۋرەتتەرى» اتتى تسيكلىنە ەنەتىن «قىسقى ءتۇن» اڭگىمەسىندە مىناداي جولدار بار: «كەي كەيدە بۇنىڭ ءبارىن تاستاپ، ۇرىسايعا تىعىلىپ وتىرعان كىشكەنە قورانىڭ ۇستىنە كەلىپ، اق تۇتەك بولىپ ۇيىتقىپ، ويناعىن سالىپ، جەر جۇزىنەن جوعالتپاقشى بولادى. سۋىق بولىپ ۇسكىرىپ، بوران بولىپ الاسۇرىپ، ءالسىز ادامعا قىر كورسەتكەندەي قاھارلانادى». سول اڭگىمەدە: «...بيىك تاۋعا ەكپىندەپ ويناپ شىعىپ، شىڭ باسىندا ونەرىنە سۇيسىنگەندەي ويناق سالىپ، ەتەككە قاراي ىسقىرىپ قۇلاپ جونەلگەندە، دولى داۋىل ساي بويىنداعى جىن-پەرىنىڭ كۇيىنە بيلەگەندەي بولادى… اعىنداپ قۇتىرىپ كەلىپ، جارتاسقا سوعىپ قورقىتپاق بولىپ، كورىگىن باسىپ گۋىلدەيدى». «جالعىز قابات تەرەزەگە ەكپىندەپ كەلىپ سوققان قاتتى داۋىل بىرەسە گۋىلدەپ شىدامسىزدانىپ، بىرەسە ىسقىرىپ الەك سالىپ، بىرەسە دۇرسىلدەتىپ ات ويناتقانداي بولىپ قۇتىرىپ، اۋرۋ بالانى قايتا-قايتا شوشىتىپ وياتادى» دەگەن جولدار دا بار. اۆتور ىزعارلى بوراندى «جانداندىرىپ»، كوز الدىمىزعا ەلەستەتەدى. بارلىق جاعدايدا بوران – ادامعا، ونىڭ تىرشىلىگىنە «ىڭعايسىز»، كەراعار قاراما-قارسى كۇش، كۇش بولعاندا، ايبىندى دا، قۋاتتى كۇش بولىپ سۋرەتتەلەدى. سول بەينە مۇقاڭنىڭ العاشقى اڭگىمەلەرىنىڭ ىشىندە اسىرەسە، «جەتىمدە» «ادامي» كەيىپتە كەلەدى («الدىندا ءتىسى اقسيعان، ۇزىن بويلى، قولىندا ۇزىن قارا پىشاعى بار قارا كىسى»).

وسى تاجال، اجداھا كەيپىندەگى بوران وبرازىنىڭ تولىققاندى ادەبي وبراز دارەجەسىنە جەتىپ، شىعارمانىڭ نەگىزگى وزەگىنە اينالعان تۇسى – مۇقاڭنىڭ «قورعانسىزدىڭ كۇنى» اتتى اڭگىمەسى.

اڭگىمە ارقالىق تاۋىنىڭ سۋرەتتەمەسىنەن باستالادى. القيسسا، ارقالىق تاۋى... «نە باۋىرى، نە سىرتىندا ىقتىرتىن جوق ىسقاياق. ارقالىق جاداعاي، جالعىز قابات بولعان سوڭ، قىس كۇنىندە جەل تەرىسىنەن سوقسا دا، وڭىنان سوقسا دا پانالىعى جوق، ازىناپ تۇرادى...

جىل سايىن قىس باسىنان قارلى بولىپ مالعا پاناسى جوق بولعاندىقتان، باۋىرىن جايلاعان ەل مالىن ءولتىرىپ، وزگە ەل امان وتىرعاندا، شولاق جۇتتىڭ قۇرىعىنان قۇتىلمايتىن. سوندىقتان باۋىرىن مەكەن قىلعان ەل كوبىنەسە كەدەي بولاتىن... بۇل جەردى مەكەن قىلعان ەل... «قۇدايىنا جىلاپ» وتىرا بەرەتىن»... وسى سۋرەتتەردىڭ ءوزى ادام جانىن توڭازىتىپ، اڭگىمە باسىندا-اق وقۋشىنىڭ ىنتاسىن شيەلەنىستىرەدى. سۇرىقسىز قىسقى دالانىڭ كەلبەتى – ونىڭ بويىندا ولگەن مالدىڭ، «قۇدايىنا جىلاپ» وتىرا بەرەتىن» ىققان جۇرتتىڭ قۇپياسىن جاسىرعانىن بىلە تۇسكەن سايىن وزگەرىپ، اياز بوپ قارىعان سۋىقتىقتان قالشىلداعان شاراسىز «جالاڭاشتانعاندىق» سەزىم ءورشي تۇسەدى.

اڭگىمەنىڭ ودان ارگى دامۋى – كۇشىكباي كەزەڭىمەن بايلانىستى. وسىعان دەيىن ءبىر قالىپتى دامىپ كەلە جاتقان وقيعا بۇيداسى ءۇزىلىپ، وسى جەردە وتكەنگە، وتكەنگە بولعاندا، كۇشىكباي باتىردىڭ تاريحىنا شولۋ جاسالادى. «...ءدال قارا جولدىڭ اۋزىندا، ارقالىقتىڭ ءبىر كىشىلەۋ بيىگىنىڭ باسىندا تاستان ۇيگەن وبا سەكىلدى جالعىز مولا بار. سول مولا كۇشىكباي باتىردىكى. كەزەڭ دە سول سەبەپتى كۇشىكباي اتىمەن اتالعان». وسىنداي قىسقا كىرىسپەدەن كەيىن باتىردىڭ ءومىربايانىنان ازداعان دەرەكتەر بەرىلەدى. اڭگىمە – جازۋشىنىڭ بەلگىلى ءبىر ەستەتيكالىق تۇتاستىققا جەتۋ ءۇشىن وقيعانى، نەمەسە وقيعالار شوعىرىن شىعارمانىڭ ءون بويىنا «شاشىراتۋىندا». ءسويتىپ، وقىرمان ىنتاسىن، سەزىمىن سانالى تۇردە يگەرىپ، باسقارىپ، ءوزىنىڭ قورىتىندى ويىنا قاتىستى «جۇمساپ وتىرۋىندا». مۇنداي جاعدايدا، العاشقىدا ستيحيالى، بەيبەرەكەت ورنالاسقان وقيعالاردىڭ – جازۋشىنىڭ قۇپيا ويىنا، بەلگىلى ءبىر ەستەتيكالىق تۇجىرىمداماسىنا باعىناتىندىعىن باعدارلاۋعا مۇمكىندىك تۋادى.

سونىمەن، كۇشىكباي باتىردىڭ ءومىربايانى قىسقاشا بەرىلەدى دە، جازۋشى بۇگىنگى شىندىققا قايتا ورالادى. جانە ورالعان كەزدە وعان بەيمالىم سىر تاڭىپ، بويىندا كوپتەگەن سۇراپىل جۇمباقتار بارلىعىن پاش ەتەدى. سويتسەك، بۇل كۇشىكباي كەزەڭىنىڭ ءوز سىرى بار ەكەن: «باتىردىڭ كوپ مۇراتىنا جەتە الماي، جاس كۇنىندە قۋاتى قايناپ، دولدانىپ ولگەندىگىنەن، مولاسى تۇرعان بيىكتىڭ باۋىرىنان بوران، ىزعار ايىقپايتىن بولعان ەكەن، – دەپ باعاناعى كارى اڭگىمەسىن توقتاتۋشى ەدى». وسىلايشا الاي-تۇلەي بوران دۇنيەنىڭ الابوتەن دولدانۋىنا سەبەپ بار بوپ شىعادى. سويتسەك، دۇنيە «جاس كۇنىندە قۋاتى قايناپ» ولگەن كۇشىكبايدىڭ جىرىن جىرلاپ ازىناپ تۇر ەكەن. سودان با... «كۇنى بويى تىنىش بولعان جەل كۇشىكبايدىڭ باۋىرىندا عانا ىزعىرىقتاپ، جاڭادان جاۋعان كوبىك قاردى جاياۋ بوراسىنداتىپ تۇر».

مۇحاڭ وسىلايشا كەڭىستىكتى شيرىقتىرىپ، وعان الدەقانداي ءمان-ماعىنا سىيعىزىپ، «جانداندىرعاننان» كەيىن عانا «يانۆار ايىنىڭ اياق كەزى» – دەپ، نەگىزگى وقيعاعا كوشەدى. ءسويتىپ، ءبىز اڭگىمەنىڭ نەگىزگى كەيىپكەرلەرىمەن تانىسامىز. ولار – ج.-نىڭ بولىسى اقان مەن ونىڭ جولداسى قالتاي. ولار... «كۇنى بويى توڭباي كەلسە دە، كەشكە جاقىن كۇن سۋىتىڭقىراپ، كۇشىكباي باۋىرىنىڭ ىزعىرىعى قاتايعان سوڭ توڭازي باستايدى». ال كۇشىكباي كەزەڭىنىڭ سىرى بىزگە ءمالىم. اڭگىمە كەيىپكەرلەرىنىڭ مىنەزدەمەلەرى قىسقا دا، سالقىن، مۇحاڭ ولاردىڭ ەشقايسىسىنا كوپ تۇراقتاتپايدى. ەندى «بوجى ۇستاپ وتىرعان قالتاي بەتىن ۋقالاپ، كىشكەنە قوزعالىپ، اقانعا قاراپ: – باتىر-اۋ، مىنا كۇشىكباي – «مەنى ولتىرگەن شەشەك – وسى ج. قالاسى» دەي مە؟ نەمەنە ءبىر ەمەس – ەكى ەمەس، ىزعىرىقتايدى دا تۇرادى – دەپ كۇلگەن» كەزدە، الاي-تۇلەي بوران الەم، ىزعىرىقتاعان الەمنىڭ ولاردىڭ دا قازىرگى كوڭىل-كۇيلەرىنىڭ بۇراۋىن ءوز ارناسىنا بۇرعاندىعىنا ءشۇبامىز قالمايدى. بۇكىل الەم – الدەنەگە وشتەنگەن، ىزالانعان، ءوز بويىندا جاس ءومىردى تۇنشىقتىرعان الەم بولىپ ەلەستەيدى; قۇددى ونىڭ بويىمەن كۇشىكبايدىڭ ارۋاعى، جانى ۇشىپ جۇرگەن سەكىلدى. وسى كەزدە سۋىقتان قالتىراعان جولاۋشىلارعا... «كۇشىكباي كەزەڭىنىڭ تۇبىندە ءبىر جىڭىشكە قارا سىزىق سەكىلدەنىپ قانايدىڭ جالعىز قوراسى كورىنەدى». سويتسەك، بۇل «قورادان جارتى شاقىرىمداي جەردە باسى قوجالاق بولعان كىشكەنە توبەشىكتىڭ ۇستىندە تومپايىپ جاتقان ءبىر ۇلكەن كىسىنىڭ، ءبىر بالانىڭ بەيىتى» بار ەكەن. ال كۇشىكبايدىڭ باسىنان سوققان بوران جاڭادان شىققان بەيىتتى قارمەن كومىپ، قاراۋشىنىڭ كوزىنەن تەز جاسىرۋدىڭ قارەكەتىن ىستەپ جاتىر. يەسىنىڭ بۇل دۇنيەدەن ۋاقىت وزدىرعاندىعىن سەزدىرەتىن اقىرعى بەلگىسى سانالاتىن بەيىت از ۋاقىتتا جوعالماق، ءىز بىتپەك... كەيدە سەبەلەپ، سىرعىپ ءوتىپ جاتقان ۇساق قار ءوزىنىڭ مەيىرىمسىز، ىرزاسىز، بىراق ءبىر كۋا ەكەندىگىن ءبىلدىرىپ تۇر». ءيا، كەڭىستىكتى، الەمدى ەندى «مەيىرىمسىز، ىرزاسىز بوران» بيلەگەن.

ول بوران ەندى كۇشىكبايدىڭ باسىنان سوققان بوران. ول الەم ەندىگى جەردە تەك قانا كۇشىكباي ءولىمىنىڭ كۋاسى ەمەس، ول سۇرقيا الەم سونىمەن قاتار، تومپايىپ جاتقان ءبىر ۇلكەن كىسىنىڭ، ءبىر بالانىڭ بەيىتىن بويىنا سىيعىزعان الەم. سەزىمسىز، سۋىق، ىزعىرىق الەم، مولا – الەم. ونىڭ قۇدىرەتتى ەكپىنىنىڭ جانىندا، ونىڭ ىشقىنا سوققان داۋىلىنىڭ وتىندە كىشىگىرىم ەكى قورا، نە ءتايىرى؟! ولار دا... «بەيىت سەكىلدى ءمۇلايىم». «جان-جاعىنا ۇيىلگەن قار، قىس باسىنا ءبىر كۇرەلمەگەندىكتەن، قورانىڭ ۇستىنە شىعىپ، ءبىرجولاتا باسىپ العان. از كۇندە قورانى كوزدەن جوعالتۋعا اينالعان». اقان مەن قالتاي وسى ۇيگە تۇنەمەلىككە توقتايدى. ارانىن اشقان بوراننىڭ وڭەشىنە ەندىگى ساتتە بۇلك ەتە تۇسەيىن دەپ تۇرعان بۇل ءۇيدىڭ يەلەرى – كەمپىر، سوقىر ايەل، جاس قىز عازيزا. ولاردىڭ «قۋانىش – قىزىعى دا، ءۇمىت-قورعانى دا سول سۋىق قابىرعا ولىكتەرىمەن بىرگە كومىلگەن».

جازۋشىنىڭ وي اعىسى ءتىرى جانداردى دا ولىلەرمەن بايلانىستىرادى. سەبەبى سول ەكى بەيىت – عازيزانىڭ اكەسى جاقىپ پەن جالعىز باۋىرى – مۇقاشتىڭ بەيىتى. شاي ۇستىندە كەمپىر كەلگەن قوناقتارىنا ءوز جايى، كۇيكى تىرلىگىنەن سىر شەرتەدى. ونىڭ اڭگىمەسىنەن بالاسى مەن نەمەرەسىنىڭ سۇزەكتەن ولگەندىگىن، ولاردىڭ ولىمىنەن كەيىنگى اعايىندارىنىڭ زورلىعى تۋرالى، اقىرى جاقىن-جۋىقتىڭ پۇشىق ماردەنگە عازيزانى بەرمەك بولعان نيەتتەرى تۋرالى بىلەمىز. تاعدىردىڭ جاۋىزدىعىنا (بالاسى مەن نەمەرەسىنىڭ سۇزەكتەن ولگەنى) ادامداردىڭ جاۋىزدىعى قوسىلىپ، پاناسىزدىق، قورعانسىزدىق دەگەننىڭ جاھاندىق گيم¬نى وينالادى. ول گيمن سىرتتاعى، ءبارىن جالماپ-¬جۇتىپ، پا¬ناسىز، «قورعانسىز» الەمدى ىقتاتپاي، تەپەڭدەتىپ قۋىپ كەلە جاتقان بوران ۋىلىمەن ساباقتاسىپ، ازالى اۋەنگە باسىپ، الەمدىك جالعىزدىق گيمنىنە ۇلاسادى. ال ادامدار – سونىڭ «قاقپاقىل ويىنشىعى».

القيسسا، كەڭىستىك تولى ازالى ءۇن، گۋىل، بوران، سول بوران ادام تاعدىرىمەن ويناپ، ونى قاقپاقىل عىپ، قاڭباق قىپ شىر كوبەلەك اينالدىرعانداي... اڭگىمە بارىسىندا كەمپىردىڭ دە وتكەنىنە قىسقاشا ساياحات جاساپ، ونىڭ دا جاسىندا شەشەسى ءولىپ، وگەي شەشەسىنىڭ قولىندا جەتىمدىكتىڭ زاردابىن كورگەندىگىن بىلەمىز. ءولىم-ءجىتىم، جەتىمدىك، سويتسەك، بۇل اۋلەتتىڭ ءتۇپ-تامىرىنا جابىسقان زوبالاڭ ەكەن. عازيزا بەسىكتەن تۋا سالا قورعانسىز، پاناسىز ەكەن. كەمپىر «قۇدايدىڭ مەنىڭ ءوز باسىمنان، مەنىڭ ۇرپاعىمنان اياعان قازاسى بار ما؟» دەپ ەڭىرەگەندە، ونىڭ قۇدايى – وگەي تاعدىرى ەكەندىگىنە مويىنسۇناسىڭ. ال كەمپىر اڭگىمەسىن سالقىن دا سالعىرت تىڭداپ وتىرعان اقان تۋرالى... «جۇرەگىن زورلىقپەن جۇمسارتايىن دەسە دە، ازدان سوڭ سەزىمسىز سالقىن قالپىنا قايتا بارىپ وتىردى» دەگەن جازۋشىنىڭ قولدانعان پسيحولوگيالىق شتريحى – «ەكى كوزى جاماۋلى كىشكەنە تەرەزەگە گۋىلدەپ سوعىپ، ءار جەرىندەگى تەسىگىنەن بۋ بولىپ، كىرىپ تۇرعان» الەمدىك ىزعارمەن استاسىپ، بۇل ءۇيدىڭ ءىشىن دە مۇزداتا باستاعانداي اسەر قالدىرادى.

سول ىزعىرىق ەندىگى بۇكىل دۇنيەنى جالماپ، جۇتىپ الاتىنداي.

اڭگىمەنىڭ ىشكى اعىنىنا بەرىلىپ، سول اۋەنمەن ءجۇرىپ وتىرساق، مىناعان كۋا بولامىز: شاي ءىشىلىپ، ەت جەلىنىپ بولعان سوڭ، قوناقتاردىڭ اتتارىنا ءشوپ سالۋعا شىققان عازيزانى اقان زورلايدى، قىز ارىنا ءسويتىپ سىزات تۇسىرەدى. ءيا، وسىناۋ سالقىن دا، اشۋلى دۇنيەنىڭ ەڭ سوڭعى جىپ-جىلى كوبەلەك جانى تاپتالىپ، وعان «قاتتى توڭ جەر، سۋىق بالشىق، كوردەي قاپ-قاراڭعى دۇنيە كۋا بولدى». ماناعىدان ءبارى اڭگىمەنىڭ نەگىزگى وقيعاسىنا قوسىمشا، ودان بولەك ءومىر ءسۇرىپ كەلگەن (سۋرەتتەمە دارەجەسىندە) اق تۇتەك بوران ەندىگى جەردە وقيعا مۇرىندىعىن ءوز قولىنا الادى. دۇنيە كەزگەن سول اقتۇتەك بوران – اجال بەينەسى، سونىڭ ەلەستەرى. اڭگىمەنىڭ اتى تەكتەن-تەك «قورعانسىزدىڭ كۇنى» دەپ الىنباعان. اۆتور قۇدىرەتتى دە، قۇرىعى ۇزىن بوران – اجالدىڭ الدىنداعى دۇنيە-جاھاننىڭ «قورعانسىزدىعى» تۋرالى اڭگىمەلەيدى. ءبىر جاعى قازاق ءومىرىنىڭ «قورعانسىزدىعىن»، ءسويتىپ، دۇنيەلىك، ەكزيستەنتسيالدى  ماسشتابتا قاراستىرادى. جەر-دۇنيە بوران-اجالدىڭ قۇرساۋىندا جەتىمدىكتىڭ زاردابىن شەككەندىگىن پاش ەتەدى. ادام اتاۋلى – كۇللى الەمدى مولاعا تولتىرىپ، كۇشىكبايدىڭ بەيىتىنەن ىسقىرىپ كەلە جاتقان اقتۇتەك تاجالدىڭ الدىندا «قورعانسىز»، «پاناسىز» جەتىم. اڭگىمەلەردەگى كەڭىستىك تۇيىقتالعان ۆاكۋم سەكىلدى. جەر-دۇنيە ءولىم دەگەن تۇيىققا تىرەلىپ، اجال قۇرساۋىنان شىعار تەسىك تابا الماي قىمتىرىلۋلى. ادام وسى تۇيىققا تۋا سالا تاستالعان، ودان شىعار-شىقپاسى ەكىتالاي.

الەم جانە جالعىزدىق. دۇنيە جانە جەتىمدىك. كەڭىستىك جانە قورعانسىزدىق. تاعدىردىڭ اقتۇتەك بورانىنىڭ الدىنداعى تۇلداي جالاڭاش ادام، «قورعانسىز» ادام. م. اۋەزوۆ ادام جالعىزدىعىنىڭ قاسىرەتتى تراگەدياسىن وسىلايشا سۋرەتتەيدى. قازاق دالاسىنا نەبىر الپاۋىت، الماعايىپ زامان ءتونىپ كەلە جاتقاندىعىن وسىنداي وبراز، سۋرەت ارقىلى كەسكىندەيدى. ءينتۋيتيۆتى تۇرعىدا استان-كەستەن زۇلمات قۇبىلىستاردى وزىمەن بىرگە الىپ كەلە جاتقان جاڭا ۋاقىت، تونگەن سۇراپىل زامانانىڭ سۇرقىن وسىلاي بەينەلەيدى.

الايدا اۋەزوۆتىڭ اڭگىمەسىنىڭ شارىقتاۋ شەگى – عازيزانىڭ ءوز تاعدىرىنا، ياكي جالماپ، جۇتۋعا اينالعان اجالعا قار¬سىلىعىنان باستالادى. اڭگىمەنىڭ ءون بويىندا ەلەس، كوركەمدىك بەينە رەتىندە ءومىر سۇرگەن ءولىم ەندى قارسى كەلگەن، قاسارىسقان اقيقاتقا اينالادى. «...ءبىرتالاي وتىرعان سوڭ، ەپتەپ ەسى كىرە باستاعانداي بولدى. بىراق ەسى كىرگەن سايىن ويىنا كەلگەن نارسە وزگەشە سۋىق تۇردە. اۋەلى اكەسى ولگەننەن بەرگى باسىنا تۇسكەن اۋىر حال تۇگەلىمەن كوز الدىنا تەز ەلەستەپ ءوتتى. اقىرىندا سوقىر بولىپ، مۇگەدەكتەنىپ وتىرعان شەشەسى، قارتايىپ قايراتىنان ايىرىلىپ، كەمتار بولىپ وتىرعان كەمپىر اجەسى ەسىنە تۇسەدى. باسىندا ءبىر ويىنا كەلگەن نارسە شەشەلەرىنە بارلىق كورگەن قورلىعىن ايتىپ جىلاپ، زارلاپ جەتۋ ەدى. ارتىنان الگىلەردىڭ السىزدىگىن ويلاعاندا: ءىشى قۇساعا تولىپ، جاس جۇرەگى جانشىلىپ، بۇل كۇنگە شەيىن كورمەگەن ازابىن تارتتى... بۇرىنعى بەينەت، بيشارالىق بىلاي تۇرسىن، مىناۋ كورگەن مازاق نە؟ وسىنشا قورلاۋ، ءراسۋالاۋ نە؟.. بۇگىنگى ءومىر بويىندا قۇلاعى ەستىمەگەن زورلىق، زۇلىمدىقتى كورۋگە نە جازىق قىلىپ ەدى؟.. – ەشبىرىنە جاۋاپ جوق. بىراق ءبىر جىلاۋ». عازيزا وسىلايشا بۇكىل ءومىرىن كوز الدىنان وتكىزەدى. باسىندا ءوز تاعدىرىنا مويىنسۇنعانداي كەيىپ تانىتسا، ونىڭ اياعىنا تامان شيرىعىپ، قاتايا تۇسەدى. بۇل – شىندىق الدىندا، تاعدىر – «قورعانسىزدىق»، ياعني اجال الدىنداعى قاتايۋ.

مۇحاڭ كەڭىستىكتى ادەيى الاي-دۇلەي بورانعا، سۇراپىل قۇبىلىستارعا تولتىرىپ، كەيىپكەرىن سوعان قاسقايتىپ قارسى قويادى.

الايدا عازيزا – تاعدىرىنا مويىنسۇنباعان، ءتىپتى، وعان قارسىلىق كورسەتۋگە تالپىنۋلى. سوندىقتان «ول – اۋليە!» («قورعانسىزدىڭ كۇنىنىڭ» العاشقى، 1922 جىلعى نۇسقاسى: «ول عازاپتان، قايعىدان، جاۋىز، زۇلىمدىقتان قۇتىلعان. ول – اۋليە» دەپ اياقتالعان).

وسى تۇستا ءبىر ايتا كەتەتىن ءجايت، اۋەزوۆ جاساعان تۇجىرىم، وبرازدار جۇيەسى – XX عاسىردىڭ ورتا شەنىندە عانا ءبىرتۇتاس فيلوسوفيالىق ءھام ادەبي اعىم رەتىندە الەمدىك وي-ءورىس كەڭىستىگىن جاۋلاي باستاعان ەكزيستەنتسياليزم اتتى قۇبىلىسپەن ۇندەس، سارىنداس ەكەندىگى. مۇقاڭنىڭ سوناۋ 20-جىلدارى، بۇل باعىت ءالى تولىققاندى قالىپتاسا قويماعان تۇستا، جوعارىداعىداي، تەرەڭ جاھاندىق فيلوسوفيالىق بايلامدارعا جەتۋى تاڭ قالدىرادى.

ەكزيستەنتسياليزم (لات. «ەكزيستەنتسيا» – «ءومىر اعىنى») فيلوسوفيالىق، ادەبي وي-ءورىسى رەتىندە نەگىزىنەن، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن قالىپتاستى. ونىڭ نەگىزگى وكىلدەرى – م. حايدەگگەر، ك. ياسپەرس، جان-پول سارتر، گ. مارسەل جانە ا. كاميۋ، ت. ب. رۋحاني اعىم رەتىندە ءوز باستاۋىن م. ۋنامۋنو جانە ف. م. دوستوەۆسكي شىعارمالارىنان الادى. ەكزيستەنتسياليزمدى پالەندەي قالىپتاسقان ءبىرتۇتاس فيلوسوفيالىق نە ادەبي اعىم دەپ ايتا قويۋ قيىن. شىندىعىندا، ول – ءارتۇرلى اعىمداعى، ءارتۇرلى رۋحاني، ينتەللەكتۋالدىق مۇرات پەن سۇرانىستاعى بايلامدار جيىنتىعى. ونىڭ «ومىرلىك كونتسەپتسيالارىنىڭ» نەگىزگى تۇجىرىمى – ادامنىڭ «ونتولوگيالىق جالعىزدىعى»، جانىنا جات، بوتەن دۇنيەگە «تاستالعاندىعى» («زابروشەننوست» – حايدەگگەر), ۇمىت قالعاندىعى. سوندىقتان، ءاربىر ادام ءۇشىن – فيزيولوگيالىق، ءتاني دەڭگەيدە سەزىنە الاتىن، كوزبەن كورىپ، قولمەن ۇستايتىنداي ەكى اقيقات بار: ونىڭ بىرەۋى – ناق وسى شاقتا توقتاۋسىز اعىپ بارا جاتقان ءومىر اعىنى («ەكزيستەنتسيا») دا، ەكىنشىسى – تۇپتەپ كەلگەندە سول تىرشىلىككە ۇكىم شىعاراتىن اجال.

ەكزيستەنتسياليزمنىڭ نەگىزىن سالۋشىلاردىڭ ءبىرى مارتين  حايدەگگەردىڭ كونتسەپتسياسى بويىنشا: «ادام – قورشاعان دۇنيەنىڭ جالعاندىعىن، جالاڭ يلليۋزياعا تولى بايانسىزدىعىن تۇسىنگەننەن كەيىن عانا ءوز ءومىرىنىڭ شىنايى ماعىناسىن اشادى; سول كەزدە ول – ءومىر دەگەننىڭ وزەگى ەش ۇزىلمەس، بىتپەس-تاۋسىلماس «مازاسىزدىق»، «باقيلىق قورقىنىش» ءھام ۇرەيدەن قۇرالاتىن ماعىناسىز تىرشىلىك ەكەندىگىن تۇسىنەدى». ءيا، «ادام ءوزىنىڭ بەيتانىس، قاۋىپكە تولى، مازاسىز، قورعانسىز دۇنيەگە «تاستالعاندىعىن» سەزىنەدى»، «سوندىقتان ونىڭ ەركىندەگى، قولىنان كەلەر جالعىز تىرلىگى – ءولىم. ادام ءوز عۇمىرىندا «ءولىم الدىندا عانا ەرىكتى». سەبەبى ءولىم – تىرشىلىكتەگى بار «قاسىرەتتەن»، باقيلىق قورقىنىشتان، مازاسىزدىقتان جانە ۇرەيدەن» قۇتقارادى. ءارى ادامنىڭ ءوز ەركىندەگى، ءوز قولىنان كەلەر جالعىز مۇمكىندىگى. نوبەل سىيلىعىنىڭ يەگەرى اتاقتى البەر كاميۋ دا، سول سىيلىقتان ءوزىن جوعارى ساناپ، ودان باس تارتقان جان پول سارتر دا وسىعان سايادى.

بەلگىلى ورىس عالىمى ۆ. يا. پروپپ ءبىر ەڭبەگىندە جالپى ادەبي سيۋجەتتىڭ تۋى تۋرالى: «سيۋجەت قوعامدىق قۇرىلىستىڭ تىكەلەي كورىنىسى بوپ تۋمايدى. ول ءبىرىن-ءبىرى اۋىستىرعان قوعامدىق قۇرىلىستاردىڭ قاقتىعىسىنان، سولاردىڭ قايشىلىعىنان تۋادى. ءبىزدىڭ نەگىزگى مىندەتىمىز دە وسى قايشىلىقتاردى زەرتتەۋ، تاۋاريح الاڭىندا نەنىڭ نەمەن سوقتىعىسقانىن، سول سوقتىعىستىڭ قانداي سيۋجەت تۋعىزعانىن قاداعالاۋ»، – دەگەن ەكەن (ۆ. يا. پروپپ. «فولكلور جانە شىندىق». م.، 1976, 162-ب.).

جالپى، الەمدىك ادەبي پروتسەستىڭ دامۋ زاڭدىلىقتارىنىڭ ءبىرى – ۇقساس ويلاردىڭ كەيدە ءبىر زاماندا تۋىپ، ءبىر مەزگىلدە بىرنەشە ەلدە، ءارتاراپ ەندىكتە ءومىر ءسۇرۋى. ءبىز، ارينە، م. اۋەزوۆتى ەكزيستەنتسياليست قىلعىمىز كەلىپ وتىرعان جوق. ءبىزدىڭ ايتقىمىز كەلىپ وتىرعانى – قازىرگى كەزدە سولاي اتالىپ، ءبىرتۇتاس رۋحاني-كوركەم، تەگەۋرىندى وركەنيەتتىك قۇبىلىس رەتىندە الەم ادەبيەتىنىڭ تورىنەن ورىن سۇراپ جۇرگەن ەكزيستەنتسيالدى وي اعىمىنىڭ مۇقاڭ ساناسىندا دا ورىن الىپ، سوناۋ وتكەن عاسىردىڭ 20–جىلدارىندا شىعارمالارىندا تۆورچەستۆولىق ادىسكە اينالعاندىعى. وسى تۇرعىدان كەلگەندە، مۇحتار اۋەزوۆتى – ميگەل دە ۋنامۋنو، ف.م.دوستوەۆسكيلەرمەن بىرگە ەكزيستەنتسياليزمنىڭ نەگىزىن سالۋشىلاردىڭ ساناتىندا قاراستىرۋعا دا بولار ەدى.

دات فيلوسوفى سەرەن كەركەگور كەز كەلگەن ادام ءومىرىنىڭ نەگىزگى تىرەۋى – «قۇدايعا دەگەن ساعىنىش» («توسكا پو بوگۋ») دەيدى. ال ادامنىڭ بار قايعى-قاسىرەتى، تياناقسىزدىعى، مازاسىزدىعى – ونىڭ قۇدايعا دەگەن سەنىمىنىڭ جوعالعاندىعىنان دەپ ەسەپتەيدى. دۇنيەگە كەلۋ بەلگىسىزدىگى (ادامنىڭ ەس ءبىلىپ، ەسەيۋگە دەيىنگى كەزەڭى) مەن دۇنيەدەن وتكەننەن كەيىنگى بەلگىسىزدىكتىڭ ء(ولىم) اراسىنداعى قاڭعالاقتاعان ادام جانىنىڭ بايبالام تاپپاۋىنىڭ سىر-سەبەبىن دە – ول سودان، ياعني، سەنىمسىزدىكتەن، بىلايشا ايتقاندا، يمانسىزدىقتان ىزدەيدى. ەكزيستەنتسياليزمدەگى «قۇدايدى ىزدەۋ»، «قۇدايدى جوعالتۋ» («بوگويسكاتەلستۆو»، «بوگوۋتراتا») دەگەن ۇعىمدار وسىدان تۋىنداعان.

وسى تۇرعىدان قاراعاندا، عازيزانىڭ قورعانسىزدىعى – جاھاندىق «قورعانسىزدىققا»، جەر دۇنيەنى تىمىسكىلەگەن ءولىم – تاعدىر الدىنداعى ونتولوگيالىق جالعىزدىققا، ولارعا قارسى قويار سەنىمىنىڭ، يمان كۇشىنىڭ بالعىن السىزدىگىنە ۇلاسادى. بۇكىل تىرشىلىك وسىناۋ بايانسىز ومىردەن قاعاجاۋ ەتەر سەنىم تالشىعىن تا¬با الماي، ءولىمنىڭ ۇيىتقىعان جەلىنىڭ وتىندە مولالاردى قال¬دىرا، «قورعانسىز»، پاناسىز قالىپ، ەتەگى ءتۇرىلىپ، جالاڭاشتا¬نىپ، «توڭىپ¬-شاشىراپ»، ىعىپ كەلەدى. ءبىزدىڭ سەنىم دەپ وتىرعانىمىز تىرشىلىكتىڭ باياندىلىعىنا دەگەن سەنىم. عازيزانىڭ اجەسى اعايىن-تۋمادان جاپا شەگىپ، قۇدايدان دا تىلەگەنى بولماي: «قۇدايدىڭ مەنىڭ ءوز باسىمنان، مەنىڭ ۇرپاعىمنان اياعان قازاسى بار ما؟» – دەپ ەتەگى جاسقا تولىپ وتىرعاندا، ءومىردىڭ تۇرلاۋلىلىعىنا، ىزگىلىككە دەگەن، ادامعا دەگەن سەنىم-يمان داندەرىن شارق ۇرىپ ىزدەگەندەي بولاسىڭ. ونتولوگيالىق جالعىزدىق سىرىن سەزەسىڭ..

ەكزيستەنتسياليزمنىڭ بەلدى وكىلدەرىنىڭ ءبىرى، ءتىپتى، ونىڭ «رۋحاني اتاسى» جان-پول سارتر ادامنىڭ شەكارالىق ء(ومىر مەن ءولىم اراسىنداعى) سيتۋاتسياداعى فيزيولوگيالىق ءحالىن زەرتتەيتىن «قابىرعا» اڭگىمەسىندە اجالمەن بەتپە-بەت كەلگەندە عانا ادام ءومىرىنىڭ بايانسىزدىعى مەيلىنشە قاتىگەز اشىلاتىندىعىن ايتادى. سوندىقتان ءولىم سارتر ءۇشىن – اسا ماڭىزدى اقيقات، سەبەبى تەك ولىممەن بەتپە-بەت كەلگەندە عانا ادام ءومىرىنىڭ شىنايى ءمانى (ياكي، بايانسىزدىعى) اشىلىپ، ادام ءوزىن-ءوزى تانيدى.

عازيزا تراگەدياسى دا، ءبىزدىڭ ويىمىزشا، وسى اقيقاتتى راستاي تۇسەدى. مۇحاڭ قىسقا اڭگىمەسىندە «ادەبي بۇرىلىستاردى» كەڭ پايدالانىپ، ءولىم وبرازىن كوز الدىمىزعا ەلەستەتەتىندەي ەتىپ «جانداندىرا» تۇسەدى دە، اقىرى ونى كوزكورىم وبرازعا اينالدىرادى.

«قورعانسىزدىڭ كۇنىندە» اجال اقىرى كوركەمدىك شىندىققا اينالىپ، عازيزاعا... «ءجۇر-ءجۇر»، دەگەندەي بولىپ، دەدەكتەتىپ الىپ كەتتى... «تەك ونىمەن بەتپە-بەت كەلگەندە عانا... («بۇل سەزىم بۇل ۋاقىتقا شەيىن كوڭىلىنە كەلمەگەن اسا جات ءبىر سۋىق سەزىم...») عازيزاعا ءوز ءومىرىنىڭ شىن ماعىناسى اشىلىپ، سول اشقان اقيقاتى ومىرىنەن ءتۇڭىلتىپ، ولىمگە جەتەلەيدى.

ەكزيستەنتسياليزمنىڭ ءبىر ارناسىن قۇرايتىن فرانتسۋز جازۋشىسى، نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى البەر كاميۋ بولسا، وسىناۋ اجال اتتى تىعىرىقتان شىعار جولدى باسقا جاقتان تابادى. بىلاي قاراعاندا، ونىڭ دا كونتسەپتسياسى جوعارىدا كەلتىرىلگەن م. حايدەگگەردىڭ كونتسەپتسياسىنا ۇندەس، سارىنداس.

«ادام ءوز تاعدىرىنىڭ كورىكشىسى بولا المايدى... ول تىرشىلىگىنىڭ بايانسىزدىعىن، ءومىرىنىڭ ماعىناسىزدىعىن سەزگەندىكتەن، وعان قارسى جەمىسسىز كۇرەس اشادى دا، سول ماعىناسىز كۇرەستەن العان ازىن-اۋلاق، وتكىنشى ءلاززاتىن كوڭىلىنە مەدەۋ تۇتىپ، ومىرىنە ازىق ەتەدى» دەي كەلە، تۇجىرىمىن – «ۆ بۋنتە ي پوۆتورەني بەزنادەجنىح پوپىتوك يزمەنيت سۆوە پولوجەنيە چەلوۆەك – راب سۋدبى – موجەت نايتي سۋرروگات سۆوبودى» دەپ بىتىرەدى. كاميۋ ءوزىنىڭ بۇل قاعيداسىن اتاقتى «سيزيف تۋرالى اڭىزىندا» تياناقتاي تۇسەدى. ونىڭ بۇل ەسسەسى – «قۇدايلار الدىندا كۇناكار» اتانىپ، سول كۇناسى ءۇشىن ماڭگى-باقي بىتپەيتىن ىسپەن جازالاناتىن سيزيف تۋرالى. ول ۇلكەن تاستى تاۋدىڭ ەتەگىنەن باسىنا دەيىن دومالاتىپ، ەندى شىعارايىن دەپ جاتقاندا، تاس تومەن قۇلدىراپ، قايتادان سول تاستى بيىككە سۇيرەپ اۋرە بولادى جانە ءبىر عاجابى، ءوزىنىڭ تاستى ەشقاشاندا تاۋ بيىگىنە شىعارا الماسىن بىلەدى. كاميۋ «قازىرگى زاماننىڭ ەڭ كۇردەلى فيلوسوفيالىق پروبلەماسى – ءوز-وزىڭە قول جۇمساۋ» دەپ باستايتىن وسى ەسسەسىندە، ادام ءومىرىنىڭ «ماعىناسىز سيزيف ەڭبەگى» ەكەندىگىن ايتادى، سونىمەن تەڭەستىرەدى. كاميۋ ەكزيستەنتسيالدى وي اعىمىنا ابسۋرد («ماعىناسىزدىق») دەگەندى قوستى. ياعني، ادام ءومىرى – ءسيزيفتىڭ تىرلىگى، عازيزانىڭ تىرلىگى، ابسۋرد. وسى ءبىر سەزىمتال دا اسا دارىندى جازۋشىنىڭ ءوز ءومىرى دە سول تاعدىر مەن پەندە تاعدىرى اراسىنداعى كۇرەستىڭ جەمىسسىزدىگىن راستاپ وتكەندەي بولدى. ول 1960 جىلى 47 جاسىندا اۆتوموبيل اپاتىنان قازا تاپتى.

ال ەندى تىعىرىقتان، تاعدىردىڭ ءازازىل شەڭبەرىنەن قالاي شىعۋ كەرەك؟ «كۇرەس كەرەك» دەيدى كاميۋ. بىراق كاميۋ ءۇشىن تاعدىرمەن كۇرەسۋ – وعان مويىنسۇنۋمەن بىردەي، ياعني، ءوز ءومىرىنىڭ ماعىناسىزدىعىن، بايانسىزدىعىن مويىنداپ، سونىڭ وزىنەن، ياكي، سۇرەڭسىز ومىردەن ىمىرا تابۋ، ءمان-¬ماعىنا، ءۇمىت تابۋ.

ال عازيزا – باسقا قۇبىلىس، باسقا وركەنيەت. ول تاعدىرىنا مويىنسۇنۋدان اۋلاق، قايتا سونىڭ ءوزىن تىزەرلەتپەكشى. «...ول ازاپتان، قايعىدان، جاۋىز، زۇلىمدىقتان قۇتىلعان. ول ازاپتان ءوزىن قۇتقارۋدىڭ ءبىر عانا امالى – وسى دۇنيەدەن – «قورعانسىزدىق»، «قورلىق» الاڭىنان – ءوزىن-ءوزى الاستاتۋ ەكەندىگىن تۇيسىنەدى. ءسويتىپ، تىعىرىقتان شىعاتىن جول تابادى. ءولۋ ەركىندىگىنىڭ عانا ءوز قولىندا ەكەندىگىن ءتۇسىنىپ، سوعان جۇگىنەدى. بۇل جاسى 2و-دان ەندى اسقان قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى مۇحاڭنىڭ بايلامى، مۇحاڭنىڭ وبرازى.

ۇلى ورىس ادەبيەتتانۋشىسى م.باحتين ءبىر كەزدە: «شەكسپير شىعارمالارى – ءوز زامانى ءبىتىم-بولمىسىن تولىق تانىپ بىلە الماعان ءمان-ماعىنالار قازىناسى» دەگەن ەكەن (م. باحتين. «ءسوز ونەرىنىڭ ەستەتيكاسى». م.، 1986, 351-ب.). سول سەكىلدى، مۇحاڭنىڭ تۆورچەستۆوسىندا دا ءوز كەزەڭىنىڭ رۋحاني – ينتەللەكتۋالدىق ورەسى تانىپ بىلە الماعان «ماعىنالار قازىناسى» مول. بۇل – دامۋ زاڭى. ءار ۇرپاقتىڭ ءوز كرەدوسى، رۋحاني سۇرانىسى بار. ونىڭ بەرگى جاعىندا، بۇگىنگى ءبىز باستان كەشىرىپ وتىرعان كەزەڭ – «مادەني قاباتتاردىڭ» قالىڭداپ، ءبىر-بىرىنە دەگەن ىقپالىنىڭ بۇرىنعىدان بەتەر كۇشەيىپ وتىرعان جاھاندانۋ زامانى. سوندىقتان، ءبىز مۇحاڭ تۆورچەستۆوسىنا توسىنداۋ قىردان قاراساق، سول ارقىلى شىعارماشىلىق الەمىن بايىتا ءتۇسىپ، ونىڭ الەمدىك ادەبي پروتسەسپەن، جاھاندىق رۋحاني وي اعىسىمەن قابىسقان ءبىرتۇتاس، ىرگەلى قۇبىلىس ەكەندىگىن ايتامىز.

ەرمەك امانشاەۆ

Abai.kz