Basy: «Úlylyq auruynyn» jana kórinisi...

Ghylymda jansaq aitu, jetkize aita almau degender bolyp túrady. Ony der kezinde sezinip, moyyndap, týzetip otyru úyat pen ardyng isi. Al, bilermendikke salynyp, tizege salu nemese qasaqana búrmalau, ghylymgha qúrmetsizdik, әri ózine de qúrmetsizdik. Bir ókinishtisi – bizde sonday úr da jyq, «men aittym, sol boladylar» kóbeyip barady.

Búl - býgingi qazaq qoghamdyq ghylymdarynyng ýlken sory. Ghylymgha GPTU-SPTU týlekteri men Partiya tarihy institutynyng diplomanttary jón siltep, aqyl aitatyn Qazaqstanda bәri de tansyq bolmay qaldy ghoy, ókinishti-aq.

24.08.2006 jyl. Taraz.

***

Býgin, sonau 9-qarasha, 2006 №45 «Týrkistan» gazetinde jariyalanghan Janabek Shaghataydyng «Diogenning bóshkesi nemese jaghympazdyq bizge qaydan keldi?» atty maqalasyn oqy qaldym (men talaydan beri gazet-jornal oqugha uaqyt tappaghan song «kerek-au» degenderin qattap jinap qoyatyn bolgham).

Maqala jaqsy jazylypty. Qazaqtyng derti, aiyby, sory, qúlghanasy ayausyz shabaqtalghan eken. Búl dert – kemshilik әlemdegi barlyq últta, halyqta bar, biraq, kimde, qanshalyq bar degenmen ghana paryqtalady. Men biletin  qytay men úighyr, ózbek pen tatarda t.b. ol núqsan jeterlik-aq, әitse de sóz ózimiz turaly ghoy. Biz myqty bolsaq ózimizdi jónge salyp alayyq ta, jyghylyp jatyp qisayghangha kýlgendi qoyayyq.

«Qazaqstan Ortalyq Aziya barysy, Qazaqstan Ortalyq Aziya elderining kósh basshysy...»  degenge әlde qalay bolyp, soghan ózimiz de senip qalatyn siyaqtymyz. Qazaq múndaygha «qúldy bәrekelde óltiredi», - dep ayanysh bildirushi edi.

Jaghympazdyq! Búl jeke adamdardyng boyyndaghy min retinde aitylyp kelgen jiyirkenishti sóz.   Alayda, búl kýnderi bizding qazaq qoghamy jaghdayynda odan әlde qayda alqyp, asqynyp, tamyrlanyp, balalap, kernep-keulep ketken últtyq-memlekettik dertke ainalghanyn kórip janym týrshigedi.

Jaghympazdyq degenimiz – jekelik-mekemelik-auyldyq-rulyq-klandyq, partiyalyq-memlekettik-patshalyq, sonyng nәtiyjesinde halyqaralyq sipat mazmún alyp ketti.

Kýshtilerim sóz aitsa bas iyzeymin shybyndap. Preziydenting jaghympaz bolghanda, basqalary kim bolady? Ol orysqa yankiyge, qytay-shýrshitke tizerleuden arlanbaydy, al óz halqyn tizerletuge kelgende jýzi janbaydy. Sóite túra halyqqa- qazaqqa zirkildep zekigende aibattanyp kóringisi keletinin qaytersin.

Keshegi kóseushi, qazanshy, komsomoldyng jaghympaz jandayshaby, kommunistik partiyanyng eltenbay mýriytinen basqasha nәtiyje kýtu de orynsyz-au. Al, jetesiz, teksizdigi, jarymaghan, jalshymaghan taqyrlyghy óz aldyna qasiret. Ózi toymay mә demeytin joqshylyqtyng tatasy әbden ótip ketken batyraqty basyna shygharyp tayrandatqan qazaq saghan ne deyin?! Ózine de sol kerek dep tabalayyn ba, joq ókinishten óksip jylayyn ba? Ókirip jylau qauipti. Saqqúlaqtar men jaghympazdar estip qalsa túnshyqtyryp óltiredi ghoy.

Biraq, bir júbanarlyq, әlemdik aqiqat, búljymas tarihy shyndyghy baryn oilaghanda «Sap, sap, kónilim» dep, Abaysha ózine ózing toqtau aitasyn. Uaqyt emshi, bәrin uaqyt sheshedi. Tughan  - óledi, jas – qartayady, bas – ayaq bolady, ayaq – bas bolady. Búl uaqyttyng ózgermes zany.

Nazarbaevtan qútylar kýn de alys emes. Meni sol ghana júbatady. Tek erterek kelse eken sol mýbәrәk kýn. Qazaq erterek ense kóterer me edi, kim biledi. Ekinshi patsha búdan da soraqy boluy nemese quyrshaq han boluy, meyli oghan da rizamyz. Óitkeni tezirek qútylamyz. Odan qútylu, qiyn da bolsa onay...

Al, odan keyingi ýshinshisinen de ýlken ýmit etip ketpeymin, әitse de ol halqyma bet búrudyng qarlyghashy boluy,  sol ýshin úzaq otyra almauy mýmkin. IYә, sonymen tórtinshi patshadan zor ýmit kýtemin. Ol orystarmen, jaghympaz kosmopolitterding qarsylyghyn ayausyz basyp, qazaqqa jol ashugha sanaly nemese iynersiyalyq ekpinmen barugha tiyis.

Sonda ony qansha uaqyt kýtemiz. Keminde 10 jyl, nemese 15-20 jyl. Biraq men bir nәrse bilsem, ol bolmay qoymaydy. Men búl týisikke búdan 7-8 jyl búryn kelgenmin. Men qatelesip, ol jaqsy kýnder erterek kelip jatsa, bәlkim biz de kórip, kózayym bolsaq, búl jazbalarymdy qaz-qalpynda jariyalar edim-au!

11.01.2007.

***

Qazaqy sandyraqtyng biri...

...5 qazan kýni (2007) teledidardan berilgen  janalyqtarda Strasburgta ótken bir kezdesude qazaq halqynyng tóleranttyghy turaly aita kelip bizding elding ókili: ...Biz tarihymyzdy oqytqanda últ-azattyq kóterilister turaly, elimizding tarihynda bolghan tragediyalar turaly aitpaugha tyrysamyz»- dedi.

Nege deysiz ghoy? Óitkeni olar: «Adamdardy lankestik әreketke úmtyldyruy mýmkin», - dep týiindeydi  әlgi sheshensymaq. (Toqanev)

***

Búl joldardy Arman Júmәdilding «Tarih – últ ruhynyn  altyn qoymasy» atty 25.10.2007.№43 «Qazaq әdebiyeti» gazetinen alyndy.

Nazarbaev bastaghan orystyn  malaylary 16  jyldan beri jýrgizip kele jatqan últsyzdanghan iydeologiyasymaqtyng shyn bet-beynesi endi ashylghanday. 16 jeltoqsan siyaqty últ-azattyq kóterilisining jalynyn óshiru maqsatymen sol kýnge turalap «Tәuelsizdik kýnin»  belgileu tarihtaghy «Alash Orda ókimeti» qúrylghan kýndi kómeskileu ýshin әdeyi istelgenin men talay ret aityp kelemin. Oghan kóp adam mәn bergen emes. «Tyng iygeruding 60 jyldyghy» degen danghaza da, 1916 jylghy Últ-azattyq qozghalysyna naqty tarihi, sayasy bagha bermeu de, 32-33 jyldardaghy qyrghyn da, 37-38 jyldardaghy zobalang da,  41-45 jyldardaghy   qazaq jigitterin oqqa baylap bergen zúlymdyq ta zz baghasyn әli alghan joq.

Atalghan oqighalardy kómeskileuding shyn sebebin aqymaq ziyalysymaq bayqamay әshkerelep alypty. Shetelde ne aitsam da óz erkim, aqymaq qazaq ne bilip jatyr degen nadan topastyq ta boy kórsetedi.

***

Andrey Bitov:  «Adamzattyng ómirinen әdebiyetti alyp tastasan, syqyrlaghan qaru men synghyrlaghan tiyndar ghana qalady.»

Andreyding búl sózderinen-aq onyng aqyldy adam ekenine kózing jetedi. Nazarbaevtyn  «aldymen ekonomika, sodan keyin sayasat» deytin sandyraghy ónersiz, әdebiyet, mәdeniyetsiz – últtyng mýddesinen tys istelgen әrqanday isten ondy nәtiyje shyqpaytynyna qaratylyp aitylghanday.

***

«Tasjarghan»  (17.01.2008) sanynda Jasaral Quanyshәlinnin  «Bәrine  Nazarbaevtyng qazaqqa qatysty sayasaty kinәli» atty maqalasy basylghan eken. Osy bir qazaqtyng qaysar azamaty bolmasa diktator qazaqtyng atyn atap, aiybyn betine basar qayratker joqtyng ar jaq ber jaghynda eken. Ol óz maqalasynda  Rahat Áliyevtin  «2001 jyly jerdi satugha bolmaytynyn, jerden airylghan qazaqtyng últtyghynan airylyp qalatynyn men Nazarbaevqa aitqanmyn, ol meni «sen qazaqty jaqsy bilmeysin, qazaqqa jaghday jasasang moynyna minip alady.  Qayta qazaqtardy basqa últtar basyp, janshyp otyrsa biylik mәngilik qolynda bolady» dep tyiyp tastady dep jazypty.

Búl ýzindide qany sorghalaghan shyndyq bar. Men ózim Rahat Áliyev degendi itting etinen jek kóretin adamnyng biri bolsam da Áliyevting aitqanyna senuge mәjbýrmin. Nazarbaevtyng onday sózdi aitary sózsiz,  óitkeni onyng 20 jyldan bergi  sóilegen sózderi men is-әreketinen odan basqasha Nazarbaevty kezdestire almaysyn. Átten, onyng 1985-1991 jyldar aralyghynda sóilegen sózderin, bayandamalaryn tizip shyqsang onyng jeksúryn beynesin, opasyzdyghyn, orystyn, mansaptyng qúly ekenin aiday әlemge dәlәldep beruge bolar edi. Osy dәpterding qarsy betinde  «Qazaqy sandyraqtyn» týp tórkini, iyesi kim ekenine endi kóz jete týsedi. Qazaqtyng sory qanday qalyng edi?!

18.01.2008.

Qazaqty jerden aiyryp, dinge qosu sharasy   

29.01.2007 jyl. «Týrkistan» gazeti

Áygili Alash ardageri Teljan Shonanovtyng 1923 jyly Orynborda jazghan 27 taraudan túratyn «Qazaq jer mәselesining tarihy» atty enbeginen ýzindi berilgen.

...1912 jyldyng 5,26 sәuirinde bolghan svyateyshy shod     kenesinde mynaday qauly alyndy: «Qazaqtardy otyrghyzghanda qazaq bólek auyl bolmasyn, oryspen qonsy bolsyn, orysqa qazaqty qonsy qylghanda qazaqtan orys sany basym bolsyn. Orys sany әr auylda kem degende eki ese artyq bolsyn sol kezde shodta qanday mәsele qaralsa da orys dauysy basym bolady.  Sonda pravoslaviya iyisi sinip qazaq tez shoqynady».

...Oral, Torghay pereselen júmysyn basqarushy podrayondargha  osy búiryqtyng 1912 jyldyng 27 mausymyndaghy  №9373 kóshirmesin «qiya baspay oryndandar dep jazyp jiberdi.

Osy joldardyng eng basynda avtordyng mynaday taldauy túr: «Eski ýkimetke poptar, әkimdermen,  aqsýiek- baylarmen, jemtiktes, telimdes, birin-biri kótermelep, birining qas-qabaghyna biri qaraytyn edi. Orys poptarynyng «Baqiya» eli qansha kóbeyse qaltasy da sonsha tompaymaq.»

****

O. Toba, ghasyrgha juyq uaqyt ótti, sodan beri de qanshama sayasy әleumettik astan-kestender, formasiyalar bolyp ótti. Qanshama ayaq bas boldy, bas ayaq boldy. Biylik auysty, jarly bayydy, bay qayyrshy – kóztýrtkige ainaldy. Bylaysha aitqanda dýnie qanshama ózgerdi.

Biraq, ózgermey, sol kýiinde sazyrayyp jaulyghyn, jauyzdyghyn saqtap qalghan qazaqtyn–músylmannyng ata jauy poptar men әkimder , baylar» ghana  eken. Aty, ataluy, týr, syrt pishini qalay ózgerse de ishi. Niyet yndy ózgermegen kýii HHI ghasyrda qazaqtyng qarsy aldynda, jýrer jolynda melshiyip túra qalypty. Múny qaytpek kerek?

Jalghasy bar...

Álimghazy Dәulethan

Abai.kz