باسى: «ۇلىلىق اۋرۋىنىڭ» جاڭا كورىنىسى...

عىلىمدا جاڭساق ايتۋ، جەتكىزە ايتا الماۋ دەگەندەر بولىپ تۇرادى. ونى دەر كەزىندە سەزىنىپ، مويىنداپ، تۇزەتىپ وتىرۋ ۇيات پەن اردىڭ ءىسى. ال، بىلەرمەندىككە سالىنىپ، تىزەگە سالۋ نەمەسە قاساقانا بۇرمالاۋ، عىلىمعا قۇرمەتسىزدىك، ءارى وزىنە دە قۇرمەتسىزدىك. ءبىر وكىنىشتىسى – بىزدە سونداي ۇر دا جىق، «مەن ايتتىم، سول بولادىلار» كوبەيىپ بارادى.

بۇل - بۇگىنگى قازاق قوعامدىق عىلىمدارىنىڭ ۇلكەن سورى. عىلىمعا گپتۋ-سپتۋ تۇلەكتەرى مەن پارتيا تاريحى ينستيتۋتىنىڭ ديپلومانتتارى ءجون سىلتەپ، اقىل ايتاتىن قازاقستاندا ءبارى دە تاڭسىق بولماي قالدى عوي، وكىنىشتى-اق.

24.08.2006 جىل. تاراز.

***

بۇگىن، سوناۋ 9-قاراشا، 2006 №45 «تۇركىستان» گازەتىندە جاريالانعان جاڭابەك شاعاتايدىڭ «ديوگەننىڭ بوشكەسى نەمەسە جاعىمپازدىق بىزگە قايدان كەلدى؟» اتتى ماقالاسىن وقي قالدىم (مەن تالايدان بەرى گازەت-جورنال وقۋعا ۋاقىت تاپپاعان سوڭ «كەرەك-اۋ» دەگەندەرىن قاتتاپ جيناپ قوياتىن بولعام).

ماقالا جاقسى جازىلىپتى. قازاقتىڭ دەرتى، ايىبى، سورى، قۇلعاناسى اياۋسىز شاباقتالعان ەكەن. بۇل دەرت – كەمشىلىك الەمدەگى بارلىق ۇلتتا، حالىقتا بار، بىراق، كىمدە، قانشالىق بار دەگەنمەن عانا پارىقتالادى. مەن بىلەتىن  قىتاي مەن ۇيعىر، وزبەك پەن تاتاردا ت.ب. ول نۇقسان جەتەرلىك-اق، ايتسە دە ءسوز ءوزىمىز تۋرالى عوي. ءبىز مىقتى بولساق ءوزىمىزدى جونگە سالىپ الايىق تا، جىعىلىپ جاتىپ قيسايعانعا كۇلگەندى قويايىق.

«قازاقستان ورتالىق ازيا بارىسى، قازاقستان ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ كوش باسشىسى...»  دەگەنگە الدە قالاي بولىپ، سوعان ءوزىمىز دە سەنىپ قالاتىن سياقتىمىز. قازاق مۇندايعا «قۇلدى بارەكەلدە ولتىرەدى»، - دەپ ايانىش ءبىلدىرۋشى ەدى.

جاعىمپازدىق! بۇل جەكە ادامداردىڭ بويىنداعى ءمىن رەتىندە ايتىلىپ كەلگەن جيىركەنىشتى ءسوز.   الايدا، بۇل كۇندەرى ءبىزدىڭ قازاق قوعامى جاعدايىندا ودان الدە قايدا القىپ، اسقىنىپ، تامىرلانىپ، بالالاپ، كەرنەپ-كەۋلەپ كەتكەن ۇلتتىق-مەملەكەتتىك دەرتكە اينالعانىن كورىپ جانىم تۇرشىگەدى.

جاعىمپازدىق دەگەنىمىز – جەكەلىك-مەكەمەلىك-اۋىلدىق-رۋلىق-كلاندىق، پارتيالىق-مەملەكەتتىك-پاتشالىق، سونىڭ ناتيجەسىندە حالىقارالىق سيپات مازمۇن الىپ كەتتى.

كۇشتىلەرىم ءسوز ايتسا باس يزەيمىن شىبىنداپ. پرەزيدەنتىڭ جاعىمپاز بولعاندا، باسقالارى كىم بولادى؟ ول ورىسقا يانكيگە، قىتاي-شۇرشىتكە تىزەرلەۋدەن ارلانبايدى، ال ءوز حالقىن تىزەرلەتۋگە كەلگەندە ءجۇزى جانبايدى. سويتە تۇرا حالىققا- قازاققا زىركىلدەپ زەكىگەندە ايباتتانىپ كورىنگىسى كەلەتىنىن قايتەرسىڭ.

كەشەگى كوسەۋشى، قازانشى، كومسومولدىڭ جاعىمپاز جاندايشابى، كوممۋنيستىك پارتيانىڭ ەلتەڭباي مۇريتىنەن باسقاشا ناتيجە كۇتۋ دە ورىنسىز-اۋ. ال، جەتەسىز، تەكسىزدىگى، جارىماعان، جالشىماعان تاقىرلىعى ءوز الدىنا قاسىرەت. ءوزى تويماي ءما دەمەيتىن جوقشىلىقتىڭ تاتاسى ابدەن ءوتىپ كەتكەن باتىراقتى باسىنا شىعارىپ تايراڭداتقان قازاق ساعان نە دەيىن؟! وزىڭە دە سول كەرەك دەپ تابالايىن با، جوق وكىنىشتەن وكسىپ جىلايىن با؟ وكىرىپ جىلاۋ قاۋىپتى. ساققۇلاقتار مەن جاعىمپازدار ەستىپ قالسا تۇنشىقتىرىپ ولتىرەدى عوي.

بىراق، ءبىر جۇبانارلىق، الەمدىك اقيقات، بۇلجىماس تاريحي شىندىعى بارىن ويلاعاندا «ساپ، ساپ، كوڭىلىم» دەپ، ابايشا وزىڭە ءوزىڭ توقتاۋ ايتاسىڭ. ۋاقىت ەمشى، ءبارىن ۋاقىت شەشەدى. تۋعان  - ولەدى، جاس – قارتايادى، باس – اياق بولادى، اياق – باس بولادى. بۇل ۋاقىتتىڭ وزگەرمەس زاڭى.

نازارباەۆتان قۇتىلار كۇن دە الىس ەمەس. مەنى سول عانا جۇباتادى. تەك ەرتەرەك كەلسە ەكەن سول مۇباراك كۇن. قازاق ەرتەرەك ەڭسە كوتەرەر مە ەدى، كىم بىلەدى. ەكىنشى پاتشا بۇدان دا سوراقى بولۋى نەمەسە قۋىرشاق حان بولۋى، مەيلى وعان دا ريزامىز. ويتكەنى تەزىرەك قۇتىلامىز. ودان قۇتىلۋ، قيىن دا بولسا وڭاي...

ال، ودان كەيىنگى ۇشىنشىسىنەن دە ۇلكەن ءۇمىت ەتىپ كەتپەيمىن، ايتسە دە ول حالقىما بەت بۇرۋدىڭ قارلىعاشى بولۋى،  سول ءۇشىن ۇزاق وتىرا الماۋى مۇمكىن. ءيا، سونىمەن ءتورتىنشى پاتشادان زور ءۇمىت كۇتەمىن. ول ورىستارمەن، جاعىمپاز كوسموپوليتتەردىڭ قارسىلىعىن اياۋسىز باسىپ، قازاققا جول اشۋعا سانالى نەمەسە ينەرتسيالىق ەكپىنمەن بارۋعا ءتيىس.

سوندا ونى قانشا ۋاقىت كۇتەمىز. كەمىندە 10 جىل، نەمەسە 15-20 جىل. بىراق مەن ءبىر نارسە بىلسەم، ول بولماي قويمايدى. مەن بۇل تۇيسىككە بۇدان 7-8 جىل بۇرىن كەلگەنمىن. مەن قاتەلەسىپ، ول جاقسى كۇندەر ەرتەرەك كەلىپ جاتسا، بالكىم ءبىز دە كورىپ، كوزايىم بولساق، بۇل جازبالارىمدى قاز-قالپىندا جاريالار ەدىم-اۋ!

11.01.2007.

***

قازاقى ساندىراقتىڭ ءبىرى...

...5 قازان كۇنى (2007) تەلەديداردان بەرىلگەن  جاڭالىقتاردا ستراسبۋرگتا وتكەن ءبىر كەزدەسۋدە قازاق حالقىنىڭ تولەرانتتىعى تۋرالى ايتا كەلىپ ءبىزدىڭ ەلدىڭ وكىلى: ...ءبىز تاريحىمىزدى وقىتقاندا ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەر تۋرالى، ەلىمىزدىڭ تاريحىندا بولعان تراگەديالار تۋرالى ايتپاۋعا تىرىسامىز»- دەدى.

نەگە دەيسىز عوي؟ ويتكەنى ولار: «ادامداردى لاڭكەستىك ارەكەتكە ۇمتىلدىرۋى مۇمكىن»، - دەپ تۇيىندەيدى  الگى شەشەنسىماق. (توقانەۆ)

***

بۇل جولداردى ارمان ءجۇمادىلدىڭ «تاريح – ۇلت رۋحىنىڭ  التىن قويماسى» اتتى 25.10.2007.№43 «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنەن الىندى.

نازارباەۆ باستاعان ورىستىڭ  مالايلارى 16  جىلدان بەرى جۇرگىزىپ كەلە جاتقان ۇلتسىزدانعان يدەولوگياسىماقتىڭ شىن بەت-بەينەسى ەندى اشىلعانداي. 16 جەلتوقسان سياقتى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنىڭ جالىنىن ءوشىرۋ ماقساتىمەن سول كۇنگە تۋرالاپ «تاۋەلسىزدىك كۇنىن»  بەلگىلەۋ تاريحتاعى «الاش وردا وكىمەتى» قۇرىلعان كۇندى كومەسكىلەۋ ءۇشىن ادەيى ىستەلگەنىن مەن تالاي رەت ايتىپ كەلەمىن. وعان كوپ ادام ءمان بەرگەن ەمەس. «تىڭ يگەرۋدىڭ 60 جىلدىعى» دەگەن داڭعازا دا، 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنا ناقتى تاريحي، ساياسي باعا بەرمەۋ دە، 32-33 جىلدارداعى قىرعىن دا، 37-38 جىلدارداعى زوبالاڭ دا،  41-45 جىلدارداعى   قازاق جىگىتتەرىن وققا بايلاپ بەرگەن زۇلىمدىق تا زز باعاسىن ءالى العان جوق.

اتالعان وقيعالاردى كومەسكىلەۋدىڭ شىن سەبەبىن اقىماق زيالىسىماق بايقاماي اشكەرەلەپ الىپتى. شەتەلدە نە ايتسام دا ءوز ەركىم، اقىماق قازاق نە ءبىلىپ جاتىر دەگەن نادان توپاستىق تا بوي كورسەتەدى.

***

اندرەي بيتوۆ:  «ادامزاتتىڭ ومىرىنەن ادەبيەتتى الىپ تاستاساڭ، سىقىرلاعان قارۋ مەن سىڭعىرلاعان تيىندار عانا قالادى.»

اندرەيدىڭ بۇل سوزدەرىنەن-اق ونىڭ اقىلدى ادام ەكەنىنە كوزىڭ جەتەدى. نازارباەۆتىڭ  «الدىمەن ەكونوميكا، سودان كەيىن ساياسات» دەيتىن ساندىراعى ونەرسىز، ادەبيەت، مادەنيەتسىز – ۇلتتىڭ مۇددەسىنەن تىس ىستەلگەن ارقانداي ىستەن وڭدى ناتيجە شىقپايتىنىنا قاراتىلىپ ايتىلعانداي.

***

«تاسجارعان»  (17.01.2008) سانىندا جاسارال قۋانىشاليننىڭ  «بارىنە  نازارباەۆتىڭ قازاققا قاتىستى ساياساتى كىنالى» اتتى ماقالاسى باسىلعان ەكەن. وسى ءبىر قازاقتىڭ قايسار ازاماتى بولماسا ديكتاتور قازاقتىڭ اتىن اتاپ، ايىبىن بەتىنە باسار قايراتكەر جوقتىڭ ار جاق بەر جاعىندا ەكەن. ول ءوز ماقالاسىندا  راحات اليەۆتىڭ  «2001 جىلى جەردى ساتۋعا بولمايتىنىن، جەردەن ايرىلعان قازاقتىڭ ۇلتتىعىنان ايرىلىپ قالاتىنىن مەن نازارباەۆقا ايتقانمىن، ول مەنى «سەن قازاقتى جاقسى بىلمەيسىڭ، قازاققا جاعداي جاساساڭ موينىڭا ءمىنىپ الادى.  قايتا قازاقتاردى باسقا ۇلتتار باسىپ، جانشىپ وتىرسا بيلىك ماڭگىلىك قولىڭدا بولادى» دەپ تىيىپ تاستادى دەپ جازىپتى.

بۇل ۇزىندىدە قانى سورعالاعان شىندىق بار. مەن ءوزىم راحات اليەۆ دەگەندى ءيتتىڭ ەتىنەن جەك كورەتىن ادامنىڭ ءبىرى بولسام دا اليەۆتىڭ ايتقانىنا سەنۋگە ءماجبۇرمىن. نازارباەۆتىڭ ونداي ءسوزدى ايتارى ءسوزسىز،  ويتكەنى ونىڭ 20 جىلدان بەرگى  سويلەگەن سوزدەرى مەن ءىس-ارەكەتىنەن ودان باسقاشا نازارباەۆتى كەزدەستىرە المايسىڭ. اتتەڭ، ونىڭ 1985-1991 جىلدار ارالىعىندا سويلەگەن سوزدەرىن، باياندامالارىن ءتىزىپ شىقساڭ ونىڭ جەكسۇرىن بەينەسىن، وپاسىزدىعىن، ورىستىڭ، مانساپتىڭ قۇلى ەكەنىن ايداي الەمگە دالالدەپ بەرۋگە بولار ەدى. وسى داپتەردىڭ قارسى بەتىندە  «قازاقى ساندىراقتىڭ» ءتۇپ توركىنى، يەسى كىم ەكەنىنە ەندى كوز جەتە تۇسەدى. قازاقتىڭ سورى قانداي قالىڭ ەدى؟!

18.01.2008.

قازاقتى جەردەن ايىرىپ، دىنگە قوسۋ شاراسى   

29.01.2007 جىل. «تۇركىستان» گازەتى

ايگىلى الاش ارداگەرى تەلجان شونانوۆتىڭ 1923 جىلى ورىنبوردا جازعان 27 تاراۋدان تۇراتىن «قازاق جەر ماسەلەسىنىڭ تاريحى» اتتى ەڭبەگىنەن ءۇزىندى بەرىلگەن.

...1912 جىلدىڭ 5,26 ساۋىرىندە بولعان سۆياتەيشي سحود     كەڭەسىندە مىناداي قاۋلى الىندى: «قازاقتاردى وتىرعىزعاندا قازاق بولەك اۋىل بولماسىن، ورىسپەن قوڭسى بولسىن، ورىسقا قازاقتى قوڭسى قىلعاندا قازاقتان ورىس سانى باسىم بولسىن. ورىس سانى ءار اۋىلدا كەم دەگەندە ەكى ەسە ارتىق بولسىن سول كەزدە سحودتا قانداي ماسەلە قارالسا دا ورىس داۋىسى باسىم بولادى.  سوندا پراۆوسلاۆيا ءيىسى ءسىڭىپ قازاق تەز شوقىنادى».

...ورال، تورعاي پەرەسەلەن جۇمىسىن باسقارۋشى پودرايوندارعا  وسى بۇيرىقتىڭ 1912 جىلدىڭ 27 ماۋسىمىنداعى  №9373 كوشىرمەسىن «قيا باسپاي ورىڭداڭدار دەپ جازىپ جىبەردى.

وسى جولداردىڭ ەڭ باسىندا اۆتوردىڭ مىناداي تالداۋى تۇر: «ەسكى ۇكىمەتكە پوپتار، اكىمدەرمەن،  اقسۇيەك- بايلارمەن، جەمتىكتەس، تەلىمدەس، ءبىرىن-ءبىرى كوتەرمەلەپ، ءبىرىنىڭ قاس-قاباعىنا ءبىرى قارايتىن ەدى. ورىس پوپتارىنىڭ «باقيا» ەلى قانشا كوبەيسە قالتاسى دا سونشا تومپايماق.»

****

و. توبا، عاسىرعا جۋىق ۋاقىت ءوتتى، سودان بەرى دە قانشاما ساياسي الەۋمەتتىك استان-كەستەڭدەر، فورماتسيالار بولىپ ءوتتى. قانشاما اياق باس بولدى، باس اياق بولدى. بيلىك اۋىستى، جارلى بايىدى، باي قايىرشى – كوزتۇرتكىگە اينالدى. بىلايشا ايتقاندا دۇنيە قانشاما وزگەردى.

بىراق، وزگەرمەي، سول كۇيىندە سازىرايىپ جاۋلىعىن، جاۋىزدىعىن ساقتاپ قالعان قازاقتىڭ–مۇسىلماننىڭ اتا جاۋى پوپتار مەن اكىمدەر ، بايلار» عانا  ەكەن. اتى، اتالۋى، ءتۇر، سىرت ءپىشىنى قالاي وزگەرسە دە ءىشى. نيەت ىندى وزگەرمەگەن كۇيى ءححى عاسىردا قازاقتىڭ قارسى الدىندا، جۇرەر جولىندا مەلشيىپ تۇرا قالىپتى. مۇنى قايتپەك كەرەك؟

جالعاسى بار...

الىمعازى داۋلەتحان

Abai.kz