​Ózim shyghardym ba, әlde ózgeden estip aityp jýrmin be, bilmeymin «sot týzelmey, el týzelmeydi» degen sózdi maqal retinde qoldanghanyma biraz boldy. Kópshilik, «sot әdiletsiz» degendi bastaryna is týsken azamattardyng sózine qarap aitady, óitkeni jel túrmasa shópting basy qimyldamaydy ghoy.

​ Nege sot, nege tergeu nemese qadaghalaushy organ – prokuratura emes dersiz?

​Óitkeni barlyq is sotta ghana songhy sheshimin tabady. Eger sot býgin әdiletti sheshim qabylday bastasa, tergeuing ertesine-aq, avtomatty týrde zandy qalypqa týsedi. Ol – aksioma, dәleldep jatudy qajet etpeytin әlemdik praktika!

​Biraq, sottardyng da soty bar, qalyng el bile bermes, tipti zanger basymyzben keyde ózimizde shatysatyn jaghdaygha jettik. Bizde osy kýnderi sot kóp.

Al sanamalap aitayyn, qazirgi tanda birinshi satyda is qarap, memleket atynan sheshim qabyldaytyn kem degende segiz sot bar eken. Olar: azamattyq, qylmystyq, әkimshilik, ekonomikalyq, yuvenaldyq, asa auyr qylmystyq isterdi qaraytyn mamandandyrylghan sot, әkimshilik qúqyq búzushylyqtar qaraytyn sot jәne әskery sot. Búlardyng әrqaysynyng bólek ghimarattary, óz tóraghalary bar jәne isterdi qaraudaghy qalyptasqan ózindik tәjiriybeleri bar.

​ Osy sottardyng ishindegi eng әdiletsiz sot, mening baghamdauynda, ol – әskery sot! Nege?

​Oghan psihologiyalyq jaghday sebep. Áriyne jeng úshynan jalghasqan jemqorlyq faktory әser etpeydi dep aita almaymyn, alayda ol barlyq salagha tәn jalpy belgileri. Al, әskery ister boyynsha sotqa deyingi jәne sot tergeui qalay jýrgiziletinin qysqasha ghana surettep bereyin.

​Ádette, búlandap erkin jýrgen bozbalanyng әskerge kelgen kezde eng aldymen ýireneri ne? Áriyne, tәrtip. Ásker qataryna qabyldanghan sәtten bastap, ol ýshin komandiyri ne búiyrsa da, aitqany oryndaluy tiyis. Ol әlemdegi barlyq elderde qalyptasqan ereje, búljymas qaghida.

​Bizdegi bir ghana aiyrmashylyq – barlyq dengeydegi komandirler osy erejeni ózderining bas paydalaryna jaratatyndary. Qúrylysqa salady, maldaryn baqtyrady, ýilerin kóshirtedi t.b. Endi ol komandirlerge sózderi ótetin әskery prokurorlar bar, olargha da oqtyn-oqtyn tegin júmys kýshi kerek bop qalady, komandirge bir qonyrau, boldy, bir vzvod sening esiginning aldynda túr.

Sóitip jýrgende qylmys bolady, bireu tóbelesedi, bireu asylyp óledi. Soghan oray tergeuden búryn ishki tekseru ótedi de, joghary túrghan komandir tómengisine «bәri bylay dep jauap bersin» dep tapsyrma beredi.

Ádette is jabyq obiekt (kazarma, әskery bólim t.b.) ishinde bolghasyn kuәning bәri soldattar bop keledi. Olardy basynan bastap sol jabyq jerde tekseredi. Ol bayghústarda aqyldasatyn advokat túrmaq, komandiyrinen basqa adamy joq, eger ishinen prinsipti bireui shyghyp «olay emes, bylay» dep basshylyqtyng aitqanyna kónbey qoysa, keshkisin qonar jer bireu. Ol jerde sybaghasyn beretinin jaqsy biledi. Amalsyzdan aitqangha kónedi. Óitkeni, búiryq, tapsyrma oryndaluy kerek. Boldy!

Áskery basqarmadan tergeushi kelgende barlyq soldat bir jauap aityp taqyldap túrady. Tergeushige de keregi sol emes pe?! Tez-tez sharuasyn bitirip «kezekti isti ashtym, dәleldedim» dep, isti әskery prokuraturagha jiberedi, olardyng júmysy aiyptau aktisimen sotqa jiberu, boldy. Sol aiyptau aktisining ózin olargha tergeushi dayyndap, tek qol qoyatyn qyp әkep beredi.

Al sot she?

Barlyq kuә soldatty bir kólikke tiyep, әskery tәrtip, stroymen alyp keledi. Áueli bólimderinde, keyin jol ýstinde de tergeude bergen jauaptaryn sotta qaytalau qajettigin «týsindiredi». Sotqa kuә jauap berdi me, berdi. Al onyng jauaby qanshalyqty shyndyqqa say keledi, oghan bas auyrtyp keregi ne? Yldym-jyldym isti qarap, tezirek ýkimin oqyp, ýiine qaytugha asyghyp otyrghan adamnan ne súraysyn, qanday әdildik kýtesin?!

Mine, әskery sottarda ister shamamen osylay «әskery tәrtippen» qaralyp jatady. Byltyrghy jyldyng naqty statistikasyn bilmeymin, biraq búryndary bir jylda bir is aqtalmay әskery sottardan ótip kete berushi edi. Qazir de qatty ózgerip ketkenine kýmәnim bar.

Endi, әskery saladaghy ister boyynsha jyldar boyy qatyp-semip qalghan tәjiriybeni mening әriptesim Serjan Piraliyev búzdy, keshe.  Ol eshkimnen qoryqpastan, qorghauyndaghy jazyqsyz jandy qorghaymyn dep, óz basyn qaterge tige otyryp, búltartpas aighaq – bir emes ýsh saraptama qorytyndysyna silteme jasap, batyl mәlimdeme jasady! Áskery bólim (mýmkin garnizon) basshysynyng oilaghanynday bolmay qaldy. Is baqylaudan shyghyp ketti.

Endi tergeu obektivti jýre me, joq sol bayaghy eski sarynda kete bere me, ol siz ben bizge, yaghny qazaq qoghamyna baylanysty, aghayyn!

Abzal Qúspan

Abai.kz