ەڭ ادىلەتسىز سوت – اسكەري سوت
ءوزىم شىعاردىم با، الدە وزگەدەن ەستىپ ايتىپ ءجۇرمىن بە، بىلمەيمىن «سوت تۇزەلمەي، ەل تۇزەلمەيدى» دەگەن ءسوزدى ماقال رەتىندە قولدانعانىما ءبىراز بولدى. كوپشىلىك، «سوت ادىلەتسىز» دەگەندى باستارىنا ءىس تۇسكەن ازاماتتاردىڭ سوزىنە قاراپ ايتادى، ويتكەنى جەل تۇرماسا ءشوپتىڭ باسى قيمىلدامايدى عوي.
نەگە سوت، نەگە تەرگەۋ نەمەسە قاداعالاۋشى ورگان – پروكۋراتۋرا ەمەس دەرسىز؟
ويتكەنى بارلىق ءىس سوتتا عانا سوڭعى شەشىمىن تابادى. ەگەر سوت بۇگىن ادىلەتتى شەشىم قابىلداي باستاسا، تەرگەۋىڭ ەرتەسىنە-اق، اۆتوماتتى تۇردە زاڭدى قالىپقا تۇسەدى. ول – اكسيوما، دالەلدەپ جاتۋدى قاجەت ەتپەيتىن الەمدىك پراكتيكا!
بىراق، سوتتاردىڭ دا سوتى بار، قالىڭ ەل بىلە بەرمەس، ءتىپتى زاڭگەر باسىمىزبەن كەيدە وزىمىزدە شاتىساتىن جاعدايعا جەتتىك. بىزدە وسى كۇندەرى سوت كوپ.
ال سانامالاپ ايتايىن، قازىرگى تاڭدا ءبىرىنشى ساتىدا ءىس قاراپ، مەملەكەت اتىنان شەشىم قابىلدايتىن كەم دەگەندە سەگىز سوت بار ەكەن. ولار: ازاماتتىق، قىلمىستىق، اكىمشىلىك، ەكونوميكالىق، يۋۆەنالدىق، اسا اۋىر قىلمىستىق ىستەردى قارايتىن مامانداندىرىلعان سوت، اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىقتار قارايتىن سوت جانە اسكەري سوت. بۇلاردىڭ ارقايسىنىڭ بولەك عيماراتتارى، ءوز توراعالارى بار جانە ىستەردى قاراۋداعى قالىپتاسقان وزىندىك تاجىريبەلەرى بار.
وسى سوتتاردىڭ ىشىندەگى ەڭ ادىلەتسىز سوت، مەنىڭ باعامداۋىندا، ول – اسكەري سوت! نەگە؟
وعان پسيحولوگيالىق جاعداي سەبەپ. ارينە جەڭ ۇشىنان جالعاسقان جەمقورلىق فاكتورى اسەر ەتپەيدى دەپ ايتا المايمىن، الايدا ول بارلىق سالاعا ءتان جالپى بەلگىلەرى. ال، اسكەري ىستەر بويىنشا سوتقا دەيىنگى جانە سوت تەرگەۋى قالاي جۇرگىزىلەتىنىن قىسقاشا عانا سۋرەتتەپ بەرەيىن.
ادەتتە، بۇلاڭداپ ەركىن جۇرگەن بوزبالانىڭ اسكەرگە كەلگەن كەزدە ەڭ الدىمەن ۇيرەنەرى نە؟ ارينە، ءتارتىپ. اسكەر قاتارىنا قابىلدانعان ساتتەن باستاپ، ول ءۇشىن كومانديرى نە بۇيىرسا دا، ايتقانى ورىندالۋى ءتيىس. ول الەمدەگى بارلىق ەلدەردە قالىپتاسقان ەرەجە، بۇلجىماس قاعيدا.
بىزدەگى ءبىر عانا ايىرماشىلىق – بارلىق دەڭگەيدەگى كومانديرلەر وسى ەرەجەنى وزدەرىنىڭ باس پايدالارىنا جاراتاتىندارى. قۇرىلىسقا سالادى، مالدارىن باقتىرادى، ۇيلەرىن كوشىرتەدى ت.ب. ەندى ول كومانديرلەرگە سوزدەرى وتەتىن اسكەري پروكۋرورلار بار، ولارعا دا وقتىن-وقتىن تەگىن جۇمىس كۇشى كەرەك بوپ قالادى، كومانديرگە ءبىر قوڭىراۋ، بولدى، ءبىر ۆزۆود سەنىڭ ەسىگىڭنىڭ الدىندا تۇر.
ءسويتىپ جۇرگەندە قىلمىس بولادى، بىرەۋ توبەلەسەدى، بىرەۋ اسىلىپ ولەدى. سوعان وراي تەرگەۋدەن بۇرىن ىشكى تەكسەرۋ وتەدى دە، جوعارى تۇرعان كوماندير تومەنگىسىنە «ءبارى بىلاي دەپ جاۋاپ بەرسىن» دەپ تاپسىرما بەرەدى.
ادەتتە ءىس جابىق وبەكت (كازارما، اسكەري ءبولىم ت.ب.) ىشىندە بولعاسىن كۋانىڭ ءبارى سولداتتار بوپ كەلەدى. ولاردى باسىنان باستاپ سول جابىق جەردە تەكسەرەدى. ول بايعۇستاردا اقىلداساتىن ادۆوكات تۇرماق، كومانديرىنەن باسقا ادامى جوق، ەگەر ىشىنەن ءپرينتسيپتى بىرەۋى شىعىپ «ولاي ەمەس، بىلاي» دەپ باسشىلىقتىڭ ايتقانىنا كونبەي قويسا، كەشكىسىن قونار جەر بىرەۋ. ول جەردە سىباعاسىن بەرەتىنىن جاقسى بىلەدى. امالسىزدان ايتقانعا كونەدى. ويتكەنى، بۇيرىق، تاپسىرما ورىندالۋى كەرەك. بولدى!
اسكەري باسقارمادان تەرگەۋشى كەلگەندە بارلىق سولدات ءبىر جاۋاپ ايتىپ تاقىلداپ تۇرادى. تەرگەۋشىگە دە كەرەگى سول ەمەس پە؟! تەز-تەز شارۋاسىن ءبىتىرىپ «كەزەكتى ءىستى اشتىم، دالەلدەدىم» دەپ، ءىستى اسكەري پروكۋراتۋراعا جىبەرەدى، ولاردىڭ جۇمىسى ايىپتاۋ اكتىسىمەن سوتقا جىبەرۋ، بولدى. سول ايىپتاۋ اكتىسىنىڭ ءوزىن ولارعا تەرگەۋشى دايىنداپ، تەك قول قوياتىن قىپ اكەپ بەرەدى.
ال سوت شە؟
بارلىق كۋا سولداتتى ءبىر كولىككە تيەپ، اسكەري ءتارتىپ، سترويمەن الىپ كەلەدى. اۋەلى بولىمدەرىندە، كەيىن جول ۇستىندە دە تەرگەۋدە بەرگەن جاۋاپتارىن سوتتا قايتالاۋ قاجەتتىگىن «تۇسىندىرەدى». سوتقا كۋا جاۋاپ بەردى مە، بەردى. ال ونىڭ جاۋابى قانشالىقتى شىندىققا ساي كەلەدى، وعان باس اۋىرتىپ كەرەگى نە؟ ىلدىم-جىلدىم ءىستى قاراپ، تەزىرەك ۇكىمىن وقىپ، ۇيىنە قايتۋعا اسىعىپ وتىرعان ادامنان نە سۇرايسىڭ، قانداي ادىلدىك كۇتەسىڭ؟!
مىنە، اسكەري سوتتاردا ىستەر شامامەن وسىلاي «اسكەري تارتىپپەن» قارالىپ جاتادى. بىلتىرعى جىلدىڭ ناقتى ستاتيستيكاسىن بىلمەيمىن، بىراق بۇرىندارى ءبىر جىلدا ءبىر ءىس اقتالماي اسكەري سوتتاردان ءوتىپ كەتە بەرۋشى ەدى. قازىر دە قاتتى وزگەرىپ كەتكەنىنە كۇمانىم بار.
ەندى، اسكەري سالاداعى ىستەر بويىنشا جىلدار بويى قاتىپ-سەمىپ قالعان تاجىريبەنى مەنىڭ ارىپتەسىم سەرجان پىراليەۆ بۇزدى، كەشە. ول ەشكىمنەن قورىقپاستان، قورعاۋىنداعى جازىقسىز جاندى قورعايمىن دەپ، ءوز باسىن قاتەرگە تىگە وتىرىپ، بۇلتارتپاس ايعاق – ءبىر ەمەس ءۇش ساراپتاما قورىتىندىسىنا سىلتەمە جاساپ، باتىل مالىمدەمە جاسادى! اسكەري ءبولىم (مۇمكىن گارنيزون) باسشىسىنىڭ ويلاعانىنداي بولماي قالدى. ءىس باقىلاۋدان شىعىپ كەتتى.
ەندى تەرگەۋ وبەكتيۆتى جۇرە مە، جوق سول باياعى ەسكى سارىندا كەتە بەرە مە، ول ءسىز بەن بىزگە، ياعني قازاق قوعامىنا بايلانىستى، اعايىن!
ابزال قۇسپان
Abai.kz
