1. QANTAR Sәulem-au, men osynau appaq armanday aqsha qardy kýreytin kýrek súray baryp, janaryna jolyqtym ghoy...
* * *
Qar ketip, kýn jylynyp, jer jipsip jatyr eken; tau jaqtan mayda samal esedi, әldeqayda atynyng qúiryghyn shart týiip alghan jolaushy qúighytyp barady; aspan ashyq, qargha qarqyldap, sauysqan qara siyrdyng mýiizine qonyp otyr, shuaqqa balqyp jalman-jalmang kýisep jatqan qara siyrdyng jýni týlep, әr jerinen oidymdalyp terisi yrsiyady; ózende әli de erip tausylmay jatqan múz qara ala-tory ala kir; al ózenge asyghys qúlaghan búlaqtarda es joq, týsi sap-sary; shaldar kýpibin әli tastamaghan, tek jastar ghana tonazyghanyna qaramay jeniltek jeligedi; kóktemnen habar bar; biraq әlde de qara qatqaghy men qara suyghy erindi jaryp, betti qaghady; nege ekenin bilmeymin, ýige kirgim joq; kóktemnen kórimdik súrap, sylbyrang jolgha týsip qyrgha shyqqym keldi; qyrgha shyghyp jauqazyn tergim keldi, jauqazyn terip jýrip: "Ey, әlem, men sauyqtym syrqatymnan!" dep jer salghym keldi; jas taldy at qylyp minip, jas balasha shapqylaghym keldi; búrtiyp býr asha bastaghan qayyndy aimalap, jer kókti zyrlata shyr ainalghym keldi; bәrinen de búryn kóktem qúsyn qúttyqtap, jaman ýiime qonaq etkim keldi; men baghanaghy kýireuik sezim, jalghan oidyng bәr-bәrinen qúlantaza aiyqtym; zamansha tazardym, jasardym... - Ua, halayyq! Úly isting úly kýni - men sizderding bәr-bәrinizdi shaqyryp, qonaq etip, at shaptyryp, alty alashty dýrliktirip toy jasasam da artyq emes, әtten, qol qysqa. - Ua, halayyq! Úly isting úly kýninde men bir jas qyzgha ghashyq boluym hәm ony mәngi-baqy ayalap ótuim de artyq emes edi - әtten, rúqsat joq... - Ua, halayyq! Úly isting úly kýninde nauryz kójeni kóksegenim ras edi - әtten, qaynatyp berer anam alysta... - Ua, halayyq! Mening qolymnan bir-aq nәrse kelip túr, riza bol - Úly isting úly kýni qútty bolsyn. Aq kóp, uayym joq bolsyn! Múny aityp otyrghan tipti de osynau joldardyng iyesi emes, jo-joq, búl aq tilekting avtory on alty men jiyrma besting arasyndaghy qyz-jigitter, al týsti kórgen -jiyrma besten asqan men. 3. QAZAN ...Erteninde qar jauyp qalghan eken. Keshe ghana Altaydyng bókterinde jatqan qar kýni erteng keletin azynanqy qystyng habarshysynday, orman-toghaydy kómip tastapty. Azanda ghana jaughan aqsha qar kәmeletke jana tolghan qyzdyng arynday taza edi. Sen tazalyqty sodan da sezesin. Mezgilsiz jaughan qar óz әbestigine ózi úyalghanday, tipti ghúmyrynyng kýrmeuge kelmeytin qysqalyghyn sezedi bilem, ózgeshe juas kýide. Tótenshe kóriniske tan-tamasha bop, jas balasha mәz qaraghan auyl adamdary biylghy qystyng myna qoqan-loqysynan shyndap tiksinip te qalyp edi. Júqalang jaughan qardy tek eresek adamdar men erte túratyndar ghana kóre alady. Kýnning kózi shygha, erip ketti. Sonson, qazan aiynyng sarjaghal kýzi qayta ýstemdik alyp, dýniyeni mәngi juastyqka bólegen maujyr mezgil bastaldy. Maujyr mezgil. Altay ónirinde bólekshe ghoy. Bilesiz be, kýz múnda әldeqayda erte týsedi de, sozalandap úzaq jatyp alady. Shirkin, kýzi qanday keremet desenizshi! Siz onday tanghajayyp saltanatty әri sabyrly kýzdi esh jerden taba almaysyz. Óitkeni múnda әste de qonyr, ne bolmasa sary kýz bolghan emes. Múndaghy kýzding boyauy әli tabylghan joq. Bilesiz be, әlgi bir azanda jaughan aqsha qar eriy-ery búrynghy orny - tau bókterine ysyryldy da, tau men dala arasyn shekaralap jatty. Eger siz tonazyghanday bop, óz-ózinizden titirenip, salqyn lepti sezgendey bolsanyz ol - anau jatqan qardyng ashuy - qysqa ghúmyryna shyday almaghan ókpe-nazy. Tanerteng jalghyz ayaq jolgha týsip alyp, tau bókterine qaray órmeleniz. Qar suy әli degdip te bolmaghan aghash ýiler busanyp, birte-birte alystay beredi. Biraq neghúrlym biyiktegen sayyn, ayaq astynda qalyp bara jatqan qonyr auyl solghúrlym jaqynday týsetindey. Auyldyng ór jaghynda Kókterek dep atalatyn qalyng toghay bar. Sol toghaydy qaq jaryp tau búlaghy aghady. Tau búlaghy qúldyrang qaghyp asyghys aghushy edi. Tau búlaghynyng erneuin san týrli órnek jasaghan qabyrshaq múz jyrymdaytyn. Múz sonshalyq ghajap oy-órnek jasap, birese suvenirge, birese gauhar monshaqtargha úqsaytyn. Sol móldirep túrghan múz sizding kóz aldynyzgha kýmis alqany nemese jaqút ónirdi elesteter. Eger sol múz monshaqtyng birin syrt etkizip ýzip alyp, auzynyzgha salyp tausanyzshy - sonda ghúmyry shólirkemeytindey әser alasyz. Sosyn siz sol búlaqtyng syldyr-syldyr ýnine qúlaq týrip, shalqanyzdan jatsanyz, qayausyz tónkerilip túrghan kók kýmbezine kóziniz týsedi. Aspan dýnie mýnly armangha, anau bir tizbektele úshyp bara jatqan qústay úshqyr oigha iytermeleydi. Siz qonyr salqyn taza auany jútyp, qay-qay-daghy qiyalgha shomyp úzaq jatar ediniz, tipti arqanyzdan shym-shymdap syz ótkenin de sezbey qalarsyz. Aytpaqshy, sizding dәl túsynyzdan anau auyldyng qyz-kelinshekteri su alatyn bolar. Sizding es-týssiz súlay jatuynyz olargha tótenshe qylyq bolyp kórinedi de, kópke deyin tosyrqay qarap, artyna jaltaq-jaltaq búrylyp barady... IYә, siz kelinshekterdi tanyp sәlem beresiz, al anau jas qyz ózinizge esendesedi. Qanday әdemi! Búl auylda múnday tamasha qyz joq edi-au. Qaydan keldi eken? "Keshiriniz, siz kim bolasyz?" "Tanymaysyz ba, agha, biz tórtinshi klasta oqyp jýrgende, agha pioner vojatyy bolyp ediniz ghoy". IYә, qúday úryp aljastynyz. Artta alty jyl qaldy ghoy... Siz qatty oilanasyz, qatty oilanyp túryp ala bóten juas sezimge berilip, aghyl-tegil jylaghynyz keler, bәlkim. Sonsong әlgi bir toghay aralap ketken jalghyz ayaq sýrleuge týsip, ókpenizdi qolgha ala jýgiriniz. Eki betinizdi әli tolyq týse qoymaghan japyraq sabalap, ayaghynyzdy bútaq shalady. Shirinkirep qalghan tomardyng ýstine otyryp, entiginizdi basynyz, tónirekke taghy da kóz salynyz. Auyl joq, kózden tasa bolghan. Orman ishi dymqyl. Áne, bir top eshki jýr. Itmúryngha qarghyp, basyn iyip alady da, kirtildetip jey bastaydy. Itmúrynda "S" vitamiynining asa mol ekeni esinizge týsip, siz de jeysiz. Orman ishi sarghysh japyraqqa tóselgen. Qalbalaqtay úshyp-týsip túrghan japyraq keudenizge orden bolyp taghylady. Ony әlginde ghana bastalghan kýzgi jel taghar. Bayqaysyz ba, jel túrghanda, orman ishinde otyru qanday qorqynyshty. Aghashtardyng úshar basy tenselip, sendey soghylysqanda, sol aghashtardyng úshar basynda qonyp otyrghan qarghalar azan-qazan qarqyldap, әli de týspey ilinip túrghan japyraqtar synsyghan әlsiz ýn shygharyp - barlyq dýnie syqyr-syqyr qozghalghanday, endi bir mәuritten keyin astan-kesten aunap keterdey zәre-qútyndy atar bolar. Aghash neghúrlym biyik bolsa, tenselisi kýsheyip, moyyl-dolana sekildi jertaghan jemis aghashtary eptep qana qozghalar edi. Orman topyraghy asa dymqyl, attaghan sayyn tabanyna japyraq jabysyp, jas balanyng enbegindey bylqyldaghan jer oiylyp keterdey әser qaldyrmaq. Osy alay-dýley orman ishin aralap jýrip, búta-qaraghannyng týbinde kiyiz ýy bolyp, tútasyp jatqan mýkti boljaysyz. Ol da su, kilemning týgindey ýlpildek, bassang tabannyng izi qalady. Al endi osy búta-qaraghannyng ara-arasyna shyndap ýnilsen, kýz súrqyna yryq bermey qasqayyp túrar aq gýldi kóresin. Ol - kýz gýli. Siz býl qar jaughansha solmay, ne týsin bermey jaynap túratyn aq gýlding atyn bilmeysiz, әriyne. Aytynyzshy, sol kýz gýlin terip kórdiniz be? Eger terseniz, hosh iyisi baryn sezgensiz. Búdan әri mynau qorqynyshty sayahattan mezi bolghanday keri oralasyz. Artynyzdan salt attylar quyp jetedi. Sәlemdesiniz, mindetti týrde, "assalaumaghaleykum" dep bas iyiniz, óitkeni olar sizding jarylqaushynyz, óitkeni olar týn úiqysyn tórt bólip, mal baghyp jýrgen auyldastarynyz. Ýsti-basy su-su, artyndaghy bóktergeni salp-salp etip jelip óte beredi janynyzdan. Siz bilesiz be, olar sonau appaq qar basyp, tym-tyrys úiqtap jatqan Altaydyng ar jaghynan keledi. Qar jamylyp, múz tósenip keledi. Altay kýzining týngi mezettegi kórinisi tipti keremet! Kýndizgi yzyn-yzyng soqqan jel sap bolyp, úiqyly-oyau jatatyny bar. Úiqyly-oyau qalghyp jatqan shaghynda qystaqqa pishen tasyp arqyraghan traktor ýni beymazalaydy. Traktor tym alysta ekenin, әitse de týn qoynyn tilgilegey dausy jaqsy estiletinin bayqaysyz. Týnde janghyryq tez estiledi. Bayqaysyz ba, anau qap-qara bop shógip jatqan taudyng dәl ortasynan ot jyltyraydy. Alystan qaraghanda mynau alyp úiqydaghy Altaydyng shyraghdanday janghan kózi ispetti. Biraq ol traktordyng shamy. Siz endigi sәtte әlginde ghana mәre-sóre bop quaqylana kóz qysqan júldyzdardyng birte-birte azayyp, azayyp emes-au, qop-qoshqyl búlttyng astynda qalyp bara jatqanyn bayqaysyz. Siz mynany bayqaysyz: qara kók aspandy tútastyryp búlt torlaydy. Týstikten jel túrady. Tangha juyq tyrsyldap tamshy tama bastaydy. Nóser ýnsiz úrlanyp jauady. Demek, bir apta bas kótertpeytin aqjauyngha úlasady. Aqjauyn úzaq jauady. Halyq aitady "júmagha jaudy, júmagha ashylady". Júmagha aiyghar nóser mayadaghy shópti borsytyp, jiylmay qalghan dәn bolsa shiritedi. Tipti jana ghana oryp alghan astyq kóktep keter. Mol tabysqa keneltetin - kýz, saldyr-salaq sharuashylyqty san soqtyrar da - kýz. Osy kýzde agronomdar múrtynan jymiyady. "Eki jospar oryndadyq. Ýsh jospar oryndadyq, tórt jospar oryndadyq..." deydi. Siz әzil aitasyz: "Qúlaghynan tartyp shygharghan joqsyn. Byltyr nege bermeding osy jospardy. Áuselendi keler jyly kórermiz, bәri de ainalayyn tabighattyng syiy", - deysiz. Osy kýzde mal semirip, sharuashylyq bir oraylanady da, kóp jigitter ýilenip, sonsha qyzdar túrmysqa shyqpaq. Siz estiysiz: keshe Júmabaydyng jalghyz qyzyn alyp qashyp ketipti, Qúrymbaydyng ýlken qyzy kýieuinenn bólinip ketipti. Siz ekeuin de esinizge týsire almay dal bolasyz. Óitkeni siz myna auylda búdan alty jyl búryn bolghansyz. Ol shaqta olar altynshy oqityn. Siz oilanasyz, qatty oilanasyz. Siz bilesiz be, biylghy kýz asa jomart boldy. Pishen attyng tanbalyghynan ósti. Qara jer dep atalatyn sartap bókterde at jaryp jýre almaytyn aq seleu ósti. Aqseleu men bidayyqtyng arasyn ashyp qalsanyz, týbittey týtilip jatqan jonyshqany kóresiz. Qaranyzshy, anau bir Dilke búlaghyndaghy qoragha salt atty әldekim bettep barady. Ol osy auyldyng basqarushysy Berikbol aqsaqal ghoy. Bekeng alpysqa toldy. Biraq attan әli týsken joq. Erteng jaylaudan kóship keler otardyng qystaqtary jayly, býtin, әri jyly ma, sony tekserip jýr. Jaylau demekshi, ol jaqqa qar jauyp qaldy ghoy. Shopandardyng kýni ne boldy eken. Jas balasy barlar qosta qalay otyr... Eger tau ómirinen habarynyz joq bolsa, búl súraqtardyng bayybyna bara almay attanasyz. Bilesiz be, tau ónirining kýzi, tau ónirinde mekendeytin adamdar bir týrli júmbaq-ty, bir týrli erkin әri enseli keletindey. Tau ónirine bir ret baryp qaytsanyz, óne boyy arylmaytyn Altaydyng ózindey bir asqar arman arqalap qaytasyz. Ol jaqqa qazir, mýmkin, qar jauyp qalghan da shyghar, mýmkin, taudaghy jaughan qar kýn kóterile erip ketken shyghar. Jaylaudaghy otarlar qystaqqa әldeqashan kóship kelip qonghan shyghar. Shirkin-ay, Altay kýzining shyn syryn, Altay kýzining naghyz boyauyn qashan úghyp, qashan tabar ekenbiz... Adam ýiden shyqty da, kók zengir aspangha qarady. Ózgeshe juas kýide eken. Onyng oiyna bir kezdegi pendelik isteri týsti. Ol sonau kóktemde, jadyraghan jazda - jas shaghynda ne istemedi. Qazir kýz. Onyng qolynan - qúdireti kýshti qolynan tuyndaghan myn-million joyqyn isterdi tarazylap beru mýmkin emes. Biraq sonyng bәr-bәri óz zerdesinde sayrap túr. Keng dýniyenin, kemtar dýniyening ystyghyna kýiip, suyghyna tonghan mәngi jas adam tabighat iyem bere salghan asqan aqyl, súrapyl quatpen júmyr jerdi alshan-alshang taptap, óz qúdiretine masattanghan keyipte. Álemdegi әlqissanyng men-men iyesi - Adam. Shyr etip tirshilik esigin ashqandaghy úqqany - shyr kóbelek ainala beretin jyldyng tórt mezgili: qysy, kóktemi, jazy, kýzi bolatynyn baghamdady. Bayqasa, osynyng qaysybiri de bir-birine kereghar, әste úqsamaytyn qúbylys. Áytse de qoyan-qoltyq baylanysta sabaqtas. Adam óz ghúmyry osy jyldyng tórt uaghyna teluli ekenin úqsa kerek-kóktemde túryp, kýzdi saghynatyn, kýzde túryp, kóktemdi saghynatyn. Eki qolyn artyna ústap, basyn tómen salbyratyp marghau jýrip kele jatqan Adam ótken kýnderin oilap, mynau sarjaghal jomart kýzdi ishtey alqauda. Biraq, osynyng bәri de ainalayyn kóktemning jemisi emes pe, jadyraghan jazdyng tamasha kýnderi bolmasa, osynshalyq mol yrzyq topyrlap kep, kýzde toghysar ma, al kýz bar baylyqty bauyryna basyp iyemdenip jatyr. - Degenmen, - dedi Adam, sau-sau týsip túrghan japyraqtyng birin qaqshyp alyp, - biz de osynau japyraq sekildi sarghayyp baryp qúlap týsemiz. Kelesi kóktemde janasy keledi dýniyege. Ol jana taghy da sarghayady, taghy da... taghy da janasy... Jer betindegi iyen baylyq mening iyeligimde, endeshe, kýz de mening tәnirime tәuba jasauy lәzim. Kýz... kýz... kýz. Áytse de osy mezgil maghan ózgeshe ystyq. Kóktemde lepirip ala-qayladyq, jazda dalbaqtap es-týssiz shaba berdik, kóp keshikpey qys týsedi - kek qúrsaugha kómile bastaymyz, al qazir oilymyn, es kirgen sekildi. Jýregimdi bir júqalang múz qabyzdaghan, ii-qii sharuadan boyym bosap, es jighandaymyn. Biyl men kóp nәrse tyndyrdym. Biyl men ýshin quanysh jyly, al keler jyl qalay bastalady, qalay ayaqtalady, bal ashyp biler әulie qayda... Kýz - mening esime: búdan elu jyl búrynghy qazaqtyng elin týsirdi, tayghaq taghdyrdyng tayaghynan túralaghan halyq qorghasynday shógip jatqan auyr túmannyng arasynan jylt etken kýnning kózin izdedi. Jylt etken kýn kózinen jalt etken baqyt otyn izdedi. Súrghylt túmannyng arasynda adasyp jýrse de talantty úldar tudyryp, sodan ýmit kýtetin. "Kýzgi búlt týsi suyq qaptaydy aspan", "Men oyau, el úiqyda, ottar sóngen" tayaghyna sýienip býrsiyip otyrghan qazaq -mәngi oyau qazaq sazaryp jatqan qayghyly daladan qanshama jәbir kórse de, jerigen joq. Arayly aqtanyn asygha kýtetin edi ol. Al qazirgi kýz basqasha, mýldem basqasha... Kýz de ózgeredi eken-au... Adam oily kýide ayandap barady. Ol kýzding taghy da qanshalyqty tyng dýnie tudyryp, jer betine qanday janalyqtar әkeletinin, qanshalyqty adamdy baqyt qúndaghyna bólep, qanshalyqty adamdy jetim-jesir tastaytynyn boljaghysy keledi. Biraq ertendi eske alu mýmkin emes. Ol taghy da ótkenin - úlan-ghayyr jaqsyda, jaman da is tyndyrghanyn oilady. "Tabighat jaratqannyng qúpiya syryn ashugha tyrysamyz-au, biraq bәribir sol tabighattyng úlymyz, yrqynan shyghyp qayda baramyz. Men - Adammyn. Biraq bәribir tabighattyng qúlymyn. Men óz anama - óz tabighatyma qol júmsaghan kýnderim boldy. Qanday kesirlik. Kýz - túman, yzghar, boz qyrau, sarghay, oilanu, kýiek, kýzem alu, astyq oru, qora qamdau, jana oqu jylyn bastau, soghym son ghana emes. Kýz - Adam, jasarady, masayraydy, sosyn... sosyn sola bastaydy", - dep týidi Adam. Adam, әne, oryndyqtaghy jap-jas qyz ben jigitke qarady. Qauysha jabysyp mәz bolyp kýlisedi. Kýzding kelip qalghanyn sezbeytin sekildi. Sol oryndyqtyng bergi shetinde palitosynyng jaghasyn týrip, qol shatyryn tayanyp, býrisip otyrghan egdeleu qyz kózinde mún, qayau bar. Eshkimge qaraghysy kelmey, bir nýktege qadalyp, oy týbine sýngip ketken. Sosyn kýrsindi. Kýzding kelip qalghanyn tek ózi ghana sezgendey... Eptep jel túryp edi, japyraq jauyp, sol japyraqtyng birin әlgi qyzdyng omyrauyna qadady. Onyng kýzden alghan bar syiy osy edi. Adam kýzdigýni oily kýimen asyqpay ayandap barady. Ең көп оқылған
0 pikir
Ýzdik materialdar |