19 jyldan keyin 19 nauryzda Mәjiliske deputattar bir mandatty okrugter arqyly saylanady. Parlament Mәjilisine baratyn 98 deputattyng 29-y majoritarlyq jýiemen saylanady. Yaghni, ýmitkerler partiyalar men ýkimettik emes úiymdar atynan ghana emes, ózin ózi úsynu arqyly da zang shygharushylar qatarynan tabyla alady. Búl jolghy saylaudyng taghy bir ereksheligi partiyalardyng parlamentke ótui ýshin belgilengen tómengi shek 7 payyzdan 5 payyzgha tómendetildi.

Sonday-aq Mәjilisting jana qúramynda Qazaqstan halqy Assambleyasynyng kvotasy bolmaydy.  Ýmitkerlerdi tirkeu bastalghaly jasy da, jasamysy da Parlament Mәjilisi men mәslihatqa baratyndaryn ashyq jariyalady. Saylaugha 7 sayasy partiyadan bólek, ózin ózi úsynghan jýzdegen ýmitkerler qatyspaq. Tirkeuden ótkenderin jarysa jazyp jatqan jandar da az emes. Ýmitker atanyp, ózin sayasy bәsekeden synap kórgisi keletinderding arasynda kәsipkerler, aqyn, jurnalist, qogham qayratkerleri, sporshylar men eks-deputattar da bar. Jýgi auyr, zang shygharushy Mәjilisting kreslosyna otyrghysy keletin adamdardyng bәri kәsiby zanger, saliqaly sayasatkerler emes.

«Sayasy nauqanda baq synap, Mәjilis kreslosyna jayghasqysy keletin ýmitkerler shynymen qogham jaghdayyn jaqsartugha qauqarly azamattar ma әlde búl tek mansapqúmarlyqqa úmtyludyng kórinisi me? Halyq  ýgit-nasihatqa sene me? Parlamentke qanday adamdar baruy kerek?» degen súraqtar tónireginde qogham qayratkerlerining pikirin súrap kórdik.

«Búl saylau Jana Qazaqstannyng nobayyn anyqtap beredi»

Ámirjan Qosan: 

- Barlyq ýmitkerge birdey bagha bergen dúrys bolmas, әrkimning әleueti, adamy qasiyeti, sayasy tәjiriybesi әrtýrli ghoy. Óz-ózin úsynghandardyng ishinde parlamenttik dengeyde júmys atqaryp, elge payda tiygize alar layyqty túlghalar da bar. Biraq dәl osy nauqanda eki erekshelik kózge úryp túrghany. Birinshiden, әleumettik jelidegi salystyrmaly tanymaldyqty naqty saylau okrugindegi elektorattyng qoldauymen shatastyryp jatqandar joq emes. Ekinshiden, ózin biylikting opponenti sanaytyn keybir túlghalar bir okrugte bir-birimen talasayyn dep jatyr. Óz basym parlament saylauynda bir mandattyq okrugter boyynsha saylau mehanizmin qayta qalpyna keltiriluin ong qadam dep sanaymyn. Búl ózgeris partiyagha mýshe emes jeke túlghalardyng da ashyq sayasatpen ainalysuyna jol ashty. Al «jappay úmtyludyn» artynda osy mýmkindikti paydalanyp qalu men qarapayym ambisiya túr emes pe?

Shynyn aitu kerek, preziydent Toqaevtyng demokratiyalyq ritorikasy bar jaghynan qoldaugha túrarlyq. Biraq, batpandap kirgen nәrse mysqaldap shyghady demekshi, eski Qazaqstannyng sayasy standarttary әli de tolyghymen joyyla qoyghan joq. Mәselen, saylau komissiyalary әli de sol siresken qalpynda. Ýgit-nasihatqa kelsek, onyng bәri ýmitkerlerding ózderine baylanysty. Qazir halyqqa jetuding joly kóp, әsirese, Internet pen әleumettik jelilerding mýmkinshilikteri úshan-teniz. Ókinishke oray, keybir kandidattar, «qyramyn-joyamyn», «qoy ýstine boztorghay júmyrtqalatamyn» dep, populizmge salynyp jatady. Ol bolsa, halyqty aldau, óitkeni, jayaudyng shany, jalghyzdyng ýni shyqpas, deputattyng mәrtebesi men mýmkindikteri shekteuli. Halyqqa uәde bergende, osy jaghyn da eskeru kerek dep sanaymyn.

Bilimdi, tәjiriybeli, zandardan habardar, azamattyq ústanymy aiqyn әri tabandy, memlekettik mýddeni ózining jekebas ambisiyasynan joghary qoyatyn, últshyl túlghalar Jana Qazaqstannyng jana parlamentining kórki әri ústyny bolar edi. Jәne de parlament – aluan-týrli qoghamnyng kórinisi, ainasy bolghandyqtan onyng qúramynda ózin oppozisiya sanaytyn partiyalar men jeke túlghalardyng bolghany da zang shygharu isin meylinshe jaqsartyp, preziydent jariyalaghan «estiytin memleket» qaghidatyn ómirsheng etuge óz yqpalyn tiygizer edi.

Keybir qogham belsendilerining tirkeuden óte almaghany óte ókinishti jaghday jәne de múnday kedergiler saylaugha abyroy әpermeydi. Balama pikirsiz, sonyng ishinde, biylikke qatysty syny ústanymsyz kez kelgen parlament – túl! Meninshe, osy túrghydan alghanda bolashaqta deputattyqqa ýmitkerlerdi tirkeuding ózin meylinshe jenildeteken abzal. Sonda múnday shetqaqpay kórsetu bolmas edi.

Jalpy alghanda, búl saylaudyng jóni basqa, óitkeni ol Jana Qazaqstannyng nobayyn anyqtap beredi. Osy nauqangha qarap, kópshilikting biylikting qolgha alyp jatqan Jana Qazaqstan iydeyasyna degen kózqarasy qalyptasady. Al halyqtyng qoldauy bolmasa, kez kelgen iydeyanyng bolashaghy búldyr bolmaq.

«Demokratiyanyng belgisi – ýmitkerler sanynyng kóp boluynda emes, halyqtyng әdil, erikti saylaugha degen seniminde jatyr»

Dos Kóshim: 

- Áriyne, saylaugha týsushilerding kóp bolghany jaqsy bolar. Búl – halyqtyng әdil saylau bolady degen ýmitining kórinisi shyghar. Biraq osy ýmitting saylaudan keyin joghaluy da mýmkin ekenin úmytpayyq. Al saylaugha qatysugha niyet bildirgen adamdargha kelsek, olar  – san týrli. Bireuleri – shyn mәninde ózderining sayasy kózqarastaryn jýzege asyru ýshin, qoghamgha qajetti zandardy dayyndau ýshin kelmek bolsa, endi biri – «deputat» boludy ataq pen abyroy dep týsinetin jandar. Endi birin, nesin jasyrayyq, biylik nemese ózderining partiyasy úsynyp otyr. Ishinde qoghamdy ózgertuge qauqarly adamdar da bar. Ángime, solardy halyq baghalay biledi me, eger baghalap, kópshilik bolyp qoldasa, biylikting núsqauymen júmys isteytin saylau komissiyalary olardy jenimpaz etip jariyalaydy ma degende jatyr.

Parlamentke barghysy keletin azamattardyng kóptigi demokratiyanyng belgisi emes. Kópshilikting deputattyqqa úmtyluy – shynynda da, ózgeris bolady ma degendi ghana bildiredi. Mýmkin, osy «jappay úmtylu» kezeninen de ótuimiz kerek bolar. Sodan keyin, sabamyzgha týsip, ýmitkerlerdi tandau, baghalau, saralau degenge ótermiz. Kezinde qyrghyzdarda da osynday attys jauyp, jayauy qalghan kezeng bolghanyn bilemin. Ókinishke oray, qazirgi « jappay úmtylushylardyn» kópshiligining bilimderi, sayasy dengeyleri – óte tómen, meni osy alandatady. Olar – jýrekteri taza, jaqsy azamattar, biraq erteng Parlamenttegi san qúbylghan sayasattyng ishinde, asa kýrdeli zang shygharu júmysyna arlasqanda, qinalyp, adasyp qalulary ghajap emes. Al demokratiyanyng belgisi – ýmitkerler sanynyng kóp boluynda emes, halyqtyng әdil, erikti saylaugha degen seniminde jatyr dep oilaymyn. Onday kezenge әli jetken joqpyz.

Saylaualdy ýgit-nasihatqa bireuler – senedi, endi bireuler – qúlaqtaryna qystyrmaydy. Eger saylaudy jýrgizuding san týrli tәsilderin mengerip, halyqty ózining sózine úiyta biletin sheberligi bolsa, qysqasy, kópshilikting oi-armanyn dәl taba bilse, kózderin jetkizse, әriyne, onday júmystyng jaqsy nәtiyjesi bolady. Alayda, osy uaqytqa deyin saylaudyng nәtiyjesin ony «sanaytyn» adamdar – biylik sheship kelgennen son, bizde saylau tehnologiyasyn mengergen, maytalman mamandar da qalyptasqan joq.  Demek ýgit-nasihat júmystary ýnparaq taratu, sayttarda pikirlerin jariyalau, kezdesu ótkizip, ózining baghdarlamasyn tanystyrudan asa almaytyny anyq.

Meninshe, әr adamnyng deputat bolatyn jandargha qoyatyn ózindik sharttary bolghany dúrys. Mysaly, mening shartym – qysqa da naqty. Eger deputattyqqa ýmitkerding jas shamasy – 50-60-tarda bolsa, óz basym, «Sen 86 jylghy Jeltoqsan kóterilisi kezinde qayda boldyn?», «90-jyldardyng basynda Tәuelsizdik ýshin kýres bastalghanda qayda boldynmen?» shektelemin. Eger osy bir qily kezende ol adam ózining azamattyghyn kórsete almasa, ne ýnsiz qalyp, nemese barrikadanyng arghy jaghynda bolsa – qoldamaymyn. Osy otyz jyldyng ishinde biylikting jogharghy jaghynda júmys istegen jandar da osy qatargha kiredi...Keybireuler «Mynau – azamat eken, shyndyqty shyryldatyp aityp otyr. Osyny qoldayyq!» deui mýmkin. Alayda sol «shyndyqty» aitushynyn, kezinde,  osy jýiege berile qyzmet jasaghany, osy jýieni ornatugha qatysqany, qyzmetinen airylghannan son, bir kýnning ishinde «demokrat» bolyp shygha kelgeni eskerilmeydi.

Biylghy saylauda biylik ózderining klassikalyq 80 de 20 degen tehnologiyasyn ústanady dep oilaymyn. Búl – 80 payyz deputat – biylikting tandauymen ótedi de, 20 payyzdayyn (әriyne, bәri shartty týrde), kóz qylyp, – halyqtyng kózine týsip jýrgen, óz kýshterimen dodadan ótken jandardan ótkizui mýmkin. Qysqasy, biylik «kart-blanshty» qolynan shygharmaydy. Parlamentke kelgen 20 payyz halyqtyng ókilderi, kez kelgen mәseleni dauysqa salghanda, biylikting 80-payyzyn jene almaydy.  Ne bir zang jobasyn ótkize almaydy, ne bir zang jobasyn toqtata almaydy. Biraq búl 20 payyzdyng ózi biylikting tezinen ótedi. Kózge kórinip qalghan, biylikke jaghymsyz adamdar tirkelu kezeninde-aq syrylyp tastalady. Oghan tang qaludyng keregi joq.

Abai.kz