19 جىلدان كەيىن 19 ناۋرىزدا ماجىلىسكە دەپۋتاتتار ءبىر مانداتتى وكرۋگتەر ارقىلى سايلانادى. پارلامەنت ماجىلىسىنە باراتىن 98 دەپۋتاتتىڭ 29-ى ماجوريتارلىق جۇيەمەن سايلانادى. ياعني، ۇمىتكەرلەر پارتيالار مەن ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار اتىنان عانا ەمەس، ءوزىن ءوزى ۇسىنۋ ارقىلى دا زاڭ شىعارۋشىلار قاتارىنان تابىلا الادى. بۇل جولعى سايلاۋدىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى پارتيالاردىڭ پارلامەنتكە ءوتۋى ءۇشىن بەلگىلەنگەن تومەنگى شەك 7 پايىزدان 5 پايىزعا تومەندەتىلدى.

سونداي-اق ءماجىلىستىڭ جاڭا قۇرامىندا قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ كۆوتاسى بولمايدى.  ۇمىتكەرلەردى تىركەۋ باستالعالى جاسى دا، جاسامىسى دا پارلامەنت ءماجىلىسى مەن ماسليحاتقا باراتىندارىن اشىق جاريالادى. سايلاۋعا 7 ساياسي پارتيادان بولەك، ءوزىن ءوزى ۇسىنعان جۇزدەگەن ۇمىتكەرلەر قاتىسپاق. تىركەۋدەن وتكەندەرىن جارىسا جازىپ جاتقان جاندار دا از ەمەس. ۇمىتكەر اتانىپ، ءوزىن ساياسي باسەكەدەن سىناپ كورگىسى كەلەتىندەردىڭ اراسىندا كاسىپكەرلەر، اقىن، جۋرناليست، قوعام قايراتكەرلەرى، سپورشىلار مەن ەكس-دەپۋتاتتار دا بار. جۇگى اۋىر، زاڭ شىعارۋشى ءماجىلىستىڭ كرەسلوسىنا وتىرعىسى كەلەتىن ادامداردىڭ ءبارى كاسىبي زاڭگەر، ساليقالى ساياساتكەرلەر ەمەس.

«ساياسي ناۋقاندا باق سىناپ، ءماجىلىس كرەسلوسىنا جايعاسقىسى كەلەتىن ۇمىتكەرلەر شىنىمەن قوعام جاعدايىن جاقسارتۋعا قاۋقارلى ازاماتتار ما الدە بۇل تەك مانساپقۇمارلىققا ۇمتىلۋدىڭ كورىنىسى مە؟ حالىق  ۇگىت-ناسيحاتقا سەنە مە؟ پارلامەنتكە قانداي ادامدار بارۋى كەرەك؟» دەگەن سۇراقتار توڭىرەگىندە قوعام قايراتكەرلەرىنىڭ پىكىرىن سۇراپ كوردىك.

«بۇل سايلاۋ جاڭا قازاقستاننىڭ نوبايىن انىقتاپ بەرەدى»

ءامىرجان قوسان: 

- بارلىق ۇمىتكەرگە بىردەي باعا بەرگەن دۇرىس بولماس، اركىمنىڭ الەۋەتى، ادامي قاسيەتى، ساياسي تاجىريبەسى ءارتۇرلى عوي. ءوز-ءوزىن ۇسىنعانداردىڭ ىشىندە پارلامەنتتىك دەڭگەيدە جۇمىس اتقارىپ، ەلگە پايدا تيگىزە الار لايىقتى تۇلعالار دا بار. بىراق ءدال وسى ناۋقاندا ەكى ەرەكشەلىك كوزگە ۇرىپ تۇرعانى. بىرىنشىدەن، الەۋمەتتىك جەلىدەگى سالىستىرمالى تانىمالدىقتى ناقتى سايلاۋ وكرۋگىندەگى ەلەكتوراتتىڭ قولداۋىمەن شاتاستىرىپ جاتقاندار جوق ەمەس. ەكىنشىدەن، ءوزىن بيلىكتىڭ وپپونەنتى سانايتىن كەيبىر تۇلعالار ءبىر وكرۋگتە ءبىر-بىرىمەن تالاسايىن دەپ جاتىر. ءوز باسىم پارلامەنت سايلاۋىندا ءبىر مانداتتىق وكرۋگتەر بويىنشا سايلاۋ مەحانيزمىن قايتا قالپىنا كەلتىرىلۋىن وڭ قادام دەپ سانايمىن. بۇل وزگەرىس پارتياعا مۇشە ەمەس جەكە تۇلعالاردىڭ دا اشىق ساياساتپەن اينالىسۋىنا جول اشتى. ال «جاپپاي ۇمتىلۋدىڭ» ارتىندا وسى مۇمكىندىكتى پايدالانىپ قالۋ مەن قاراپايىم امبيتسيا تۇر ەمەس پە؟

شىنىن ايتۋ كەرەك، پرەزيدەنت توقاەۆتىڭ دەموكراتيالىق ريتوريكاسى بار جاعىنان قولداۋعا تۇرارلىق. بىراق، باتپانداپ كىرگەن نارسە مىسقالداپ شىعادى دەمەكشى، ەسكى قازاقستاننىڭ ساياسي ستاندارتتارى ءالى دە تولىعىمەن جويىلا قويعان جوق. ماسەلەن، سايلاۋ كوميسسيالارى ءالى دە سول سىرەسكەن قالپىندا. ۇگىت-ناسيحاتقا كەلسەك، ونىڭ ءبارى ۇمىتكەرلەردىڭ وزدەرىنە بايلانىستى. قازىر حالىققا جەتۋدىڭ جولى كوپ، اسىرەسە، ينتەرنەت پەن الەۋمەتتىك جەلىلەردىڭ مۇمكىنشىلىكتەرى ۇشان-تەڭىز. وكىنىشكە وراي، كەيبىر كانديداتتار، «قىرامىن-جويامىن»، «قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاتامىن» دەپ، پوپۋليزمگە سالىنىپ جاتادى. ول بولسا، حالىقتى الداۋ، ويتكەنى، جاياۋدىڭ شاڭى، جالعىزدىڭ ءۇنى شىقپاس، دەپۋتاتتىڭ مارتەبەسى مەن مۇمكىندىكتەرى شەكتەۋلى. حالىققا ۋادە بەرگەندە، وسى جاعىن دا ەسكەرۋ كەرەك دەپ سانايمىن.

ءبىلىمدى، تاجىريبەلى، زاڭداردان حاباردار، ازاماتتىق ۇستانىمى ايقىن ءارى تاباندى، مەملەكەتتىك مۇددەنى ءوزىنىڭ جەكەباس امبيتسياسىنان جوعارى قوياتىن، ۇلتشىل تۇلعالار جاڭا قازاقستاننىڭ جاڭا پارلامەنتىنىڭ كوركى ءارى ۇستىنى بولار ەدى. جانە دە پارلامەنت – الۋان-ءتۇرلى قوعامنىڭ كورىنىسى، ايناسى بولعاندىقتان ونىڭ قۇرامىندا ءوزىن وپپوزيتسيا سانايتىن پارتيالار مەن جەكە تۇلعالاردىڭ بولعانى دا زاڭ شىعارۋ ءىسىن مەيلىنشە جاقسارتىپ، پرەزيدەنت جاريالاعان «ەستيتىن مەملەكەت» قاعيداتىن ومىرشەڭ ەتۋگە ءوز ىقپالىن تيگىزەر ەدى.

كەيبىر قوعام بەلسەندىلەرىنىڭ تىركەۋدەن وتە الماعانى وتە وكىنىشتى جاعداي جانە دە مۇنداي كەدەرگىلەر سايلاۋعا ابىروي اپەرمەيدى. بالاما پىكىرسىز، سونىڭ ىشىندە، بيلىككە قاتىستى سىني ۇستانىمسىز كەز كەلگەن پارلامەنت – تۇل! مەنىڭشە، وسى تۇرعىدان العاندا بولاشاقتا دەپۋتاتتىققا ۇمىتكەرلەردى تىركەۋدىڭ ءوزىن مەيلىنشە جەڭىلدەتەكەن ابزال. سوندا مۇنداي شەتقاقپاي كورسەتۋ بولماس ەدى.

جالپى العاندا، بۇل سايلاۋدىڭ ءجونى باسقا، ويتكەنى ول جاڭا قازاقستاننىڭ نوبايىن انىقتاپ بەرەدى. وسى ناۋقانعا قاراپ، كوپشىلىكتىڭ بيلىكتىڭ قولعا الىپ جاتقان جاڭا قازاقستان يدەياسىنا دەگەن كوزقاراسى قالىپتاسادى. ال حالىقتىڭ قولداۋى بولماسا، كەز كەلگەن يدەيانىڭ بولاشاعى بۇلدىر بولماق.

«دەموكراتيانىڭ بەلگىسى – ۇمىتكەرلەر سانىنىڭ كوپ بولۋىندا ەمەس، حالىقتىڭ ءادىل، ەرىكتى سايلاۋعا دەگەن سەنىمىندە جاتىر»

دوس كوشىم: 

- ارينە، سايلاۋعا تۇسۋشىلەردىڭ كوپ بولعانى جاقسى بولار. بۇل – حالىقتىڭ ءادىل سايلاۋ بولادى دەگەن ءۇمىتىنىڭ كورىنىسى شىعار. بىراق وسى ءۇمىتتىڭ سايلاۋدان كەيىن جوعالۋى دا مۇمكىن ەكەنىن ۇمىتپايىق. ال سايلاۋعا قاتىسۋعا نيەت بىلدىرگەن ادامدارعا كەلسەك، ولار  – سان ءتۇرلى. بىرەۋلەرى – شىن مانىندە وزدەرىنىڭ ساياسي كوزقاراستارىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن، قوعامعا قاجەتتى زاڭداردى دايىنداۋ ءۇشىن كەلمەك بولسا، ەندى ءبىرى – «دەپۋتات» بولۋدى اتاق پەن ابىروي دەپ تۇسىنەتىن جاندار. ەندى ءبىرىن، نەسىن جاسىرايىق، بيلىك نەمەسە وزدەرىنىڭ پارتياسى ۇسىنىپ وتىر. ىشىندە قوعامدى وزگەرتۋگە قاۋقارلى ادامدار دا بار. اڭگىمە، سولاردى حالىق باعالاي بىلەدى مە، ەگەر باعالاپ، كوپشىلىك بولىپ قولداسا، بيلىكتىڭ نۇسقاۋىمەن جۇمىس ىستەيتىن سايلاۋ كوميسسيالارى ولاردى جەڭىمپاز ەتىپ جاريالايدى ما دەگەندە جاتىر.

پارلامەنتكە بارعىسى كەلەتىن ازاماتتاردىڭ كوپتىگى دەموكراتيانىڭ بەلگىسى ەمەس. كوپشىلىكتىڭ دەپۋتاتتىققا ۇمتىلۋى – شىنىندا دا، وزگەرىس بولادى ما دەگەندى عانا بىلدىرەدى. مۇمكىن، وسى «جاپپاي ۇمتىلۋ» كەزەڭىنەن دە ءوتۋىمىز كەرەك بولار. سودان كەيىن، سابامىزعا ءتۇسىپ، ۇمىتكەرلەردى تاڭداۋ، باعالاۋ، سارالاۋ دەگەنگە وتەرمىز. كەزىندە قىرعىزداردا دا وسىنداي اتتىس جاۋىپ، جاياۋى قالعان كەزەڭ بولعانىن بىلەمىن. وكىنىشكە وراي، قازىرگى « جاپپاي ۇمتىلۋشىلاردىڭ» كوپشىلىگىنىڭ بىلىمدەرى، ساياسي دەڭگەيلەرى – وتە تومەن، مەنى وسى الاڭداتادى. ولار – جۇرەكتەرى تازا، جاقسى ازاماتتار، بىراق ەرتەڭ پارلامەنتتەگى سان قۇبىلعان ساياساتتىڭ ىشىندە، اسا كۇردەلى زاڭ شىعارۋ جۇمىسىنا ارلاسقاندا، قينالىپ، اداسىپ قالۋلارى عاجاپ ەمەس. ال دەموكراتيانىڭ بەلگىسى – ۇمىتكەرلەر سانىنىڭ كوپ بولۋىندا ەمەس، حالىقتىڭ ءادىل، ەرىكتى سايلاۋعا دەگەن سەنىمىندە جاتىر دەپ ويلايمىن. ونداي كەزەڭگە ءالى جەتكەن جوقپىز.

سايلاۋالدى ۇگىت-ناسيحاتقا بىرەۋلەر – سەنەدى، ەندى بىرەۋلەر – قۇلاقتارىنا قىستىرمايدى. ەگەر سايلاۋدى جۇرگىزۋدىڭ سان ءتۇرلى تاسىلدەرىن مەڭگەرىپ، حالىقتى ءوزىنىڭ سوزىنە ۇيىتا بىلەتىن شەبەرلىگى بولسا، قىسقاسى، كوپشىلىكتىڭ وي-ارمانىن ءدال تابا بىلسە، كوزدەرىن جەتكىزسە، ارينە، ونداي جۇمىستىڭ جاقسى ناتيجەسى بولادى. الايدا، وسى ۋاقىتقا دەيىن سايلاۋدىڭ ناتيجەسىن ونى «سانايتىن» ادامدار – بيلىك شەشىپ كەلگەننەن سوڭ، بىزدە سايلاۋ تەحنولوگياسىن مەڭگەرگەن، مايتالمان ماماندار دا قالىپتاسقان جوق.  دەمەك ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارى ۇنپاراق تاراتۋ، سايتتاردا پىكىرلەرىن جاريالاۋ، كەزدەسۋ وتكىزىپ، ءوزىنىڭ باعدارلاماسىن تانىستىرۋدان اسا المايتىنى انىق.

مەنىڭشە، ءار ادامنىڭ دەپۋتات بولاتىن جاندارعا قوياتىن وزىندىك شارتتارى بولعانى دۇرىس. مىسالى، مەنىڭ شارتىم – قىسقا دا ناقتى. ەگەر دەپۋتاتتىققا ۇمىتكەردىڭ جاس شاماسى – 50-60-تاردا بولسا، ءوز باسىم، «سەن 86 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسى كەزىندە قايدا بولدىڭ؟»، «90-جىلداردىڭ باسىندا تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەس باستالعاندا قايدا بولدىڭمەن؟» شەكتەلەمىن. ەگەر وسى ءبىر قيلى كەزەڭدە ول ادام ءوزىنىڭ ازاماتتىعىن كورسەتە الماسا، نە ءۇنسىز قالىپ، نەمەسە بارريكادانىڭ ارعى جاعىندا بولسا – قولدامايمىن. وسى وتىز جىلدىڭ ىشىندە بيلىكتىڭ جوعارعى جاعىندا جۇمىس ىستەگەن جاندار دا وسى قاتارعا كىرەدى...كەيبىرەۋلەر «مىناۋ – ازامات ەكەن، شىندىقتى شىرىلداتىپ ايتىپ وتىر. وسىنى قولدايىق!» دەۋى مۇمكىن. الايدا سول «شىندىقتى» ايتۋشىنىڭ، كەزىندە،  وسى جۇيەگە بەرىلە قىزمەت جاساعانى، وسى جۇيەنى ورناتۋعا قاتىسقانى، قىزمەتىنەن ايرىلعاننان سوڭ، ءبىر كۇننىڭ ىشىندە «دەموكرات» بولىپ شىعا كەلگەنى ەسكەرىلمەيدى.

بيىلعى سايلاۋدا بيلىك وزدەرىنىڭ كلاسسيكالىق 80 دە 20 دەگەن تەحنولوگياسىن ۇستانادى دەپ ويلايمىن. بۇل – 80 پايىز دەپۋتات – بيلىكتىڭ تاڭداۋىمەن وتەدى دە، 20 پايىزدايىن (ارينە، ءبارى شارتتى تۇردە), كوز قىلىپ، – حالىقتىڭ كوزىنە ءتۇسىپ جۇرگەن، ءوز كۇشتەرىمەن دودادان وتكەن جانداردان وتكىزۋى مۇمكىن. قىسقاسى، بيلىك «كارت-بلانشتى» قولىنان شىعارمايدى. پارلامەنتكە كەلگەن 20 پايىز حالىقتىڭ وكىلدەرى، كەز كەلگەن ماسەلەنى داۋىسقا سالعاندا، بيلىكتىڭ 80-پايىزىن جەڭە المايدى.  نە ءبىر زاڭ جوباسىن وتكىزە المايدى، نە ءبىر زاڭ جوباسىن توقتاتا المايدى. بىراق بۇل 20 پايىزدىڭ ءوزى بيلىكتىڭ تەزىنەن وتەدى. كوزگە كورىنىپ قالعان، بيلىككە جاعىمسىز ادامدار تىركەلۋ كەزەڭىندە-اق سىرىلىپ تاستالادى. وعان تاڭ قالۋدىڭ كەرەگى جوق.

Abai.kz