Basy: «Úlylyq auruynyn» jana kórinisi...

Jalghasy: Qazaqy sandyraqtyng biri...

Jalghasy: Múrat zamandasqa hat...

Jalghasy: Jer-su ataularyn jekeshelendiruge bolmaydy!

Jalghasy: Ruhany janghyru - qiyaly qanghyru...

1968 jyly Nobeli syilyghyn tapsyru saltanatynda Yasunary Kavabota (1899-1972) sóilegen sózinen ýzindi:

...Pofessor Yasiro  Yukio birde japon ónerining ereksheligin óleng spetti bir ghana jolmen  bylay týsindiruge bolady degeni bar: «Dostaryng jayly appaq qargha, núrly aigha, әdemi gýlderge qarap otyrghandaghydan  artyq eshqashan tereng oilana almaysyn».  Rasynda da aidyng nemese qardyng súlulyghyna sýisinis, jyldyng tórt mezgilining tamasha kórinisterine tandanys sәtinde, osy bir әdemilikti alysta jýrgen dostarynmen bólisking kelip, janynnyng maza tappay sharq úrghany bar emes pe?

Súlulyqty sezinu adam janynda әlde bir saghynyshty oyatpaq, ómir mәnine ýnildirmek. Sana týkpirinde ýlken úghymdar men týsinikterding tamyr jangyna yqpal jasamaq, qarapayym ghana «Dos» sózin qasiyetti «adam» dengeyine kótermek.»

***

Shirkin-ay, dep armandaymyn, óner adamynyng eshbir qamsyz, alansyz ýrey-ýrkinsiz, beygham kónilmen  tabighat ana qúshaghynda, onyng súlulyghy men tylsym syryna ýniluden jalyqpay ómir sýrip, shygharmashylyqpen ainalysuyn kózaldygha elestetuding ózi ne túrady?! Bizge, bizding zamandastargha onday baqyt búiyrmady ghoy. Biz týgili úly Abaygha da, úly Múhtargha da búiyrmady sol bir «kesirli» әlde «kiyeli» baq.

Mynau sosializm dýrbelenin bastan keship «taptyq kýres» taytalasynda bir-birine jauday óshikken qoghamda «proletariat diktaturasy» astynda janshylyp, qan-qasap bolghan adamdar arasynda ómir sýrip jýrip japondarsha qiyaldaugha kimning múrshasy, kónil kýii  bola qalsyn-au!

Ony tek HH ghasyrda ómir sýrgen mening atalarym men әke-sheshelerim, zamandastarym ghana jan-tәnimen zar enirep, zapyran qúsa jýrip sezine aldy ghoy. Al, myna әreng qol jetkizgen baqytsyz Tәuelsizdigimizding bitpes, ayaqtalmas «ótpeli kezeninde» ómir sýrip jatqan zamandastarymnyng jan-dýniyesine ýnilmek týgili, jýzderine tiktep qaraugha mening batylym da kónil hoshym da joq. Búdan ótken qanday baqytsyzdyq bolady? ...Dostarym-au tabighat súlulyghyn ansau ýshin, qarnyng da, kóniling de toq boluy kerek shyghar.

Bizge - qazaqtargha arman bolyp kele jatqan jәne qanshama jyldar boyy arman bolyp qala bertin bir tylsymday tymyrayghan, qol jetpes, qoldan kelmes últtyq problema bar, ol - japondar siyaqty ólermendikpen, tabandy taytalaspen, myzghymas birlik-tútastyqpen últtyq memleketting abyroy-ataghymen ómirlik mýddesin jan sala qorghaugha qúlyqsyz marghaulyq, jigersizdik, ynjyq-ezdik, namyssyzdyq. Bar qazaqqa kerekti nәrsening әr qazaqqa kerek ekenin sezinbeu, tek basqalardyng qolymen ot kóseuge peyildigi.

Japon (Yasunary Kavabota) ol turaly bylay tolghaydy:

Budda sektalarynyng ekige bólinetini belgili. Biri adam jan dýniyesine kómekti syrttan kýtse, ekinshisi adamnyng óz ruhynyng talpynys arqyly jol tabugha, aqiqatqa jetuge bolady dep sanaydy. Japondar ústanatyn Dzen-buddizm osy ekinshi joldy dәripteydi. Japon myqtylyghynyng bir qúpiya syry osynda. Onyng óz qolynan shyqqan әrbir dýniyege barynsha әdemilik beruge tyrysady da, ómirding әrbir qas-qaghym sәtin baghalaugha ýiretken osy tәrbiyede jatyr. Japon qolynan shyqqan әrbir dýnie – japon ruhynyng kórinisi!

Mineki, japondardyng japonsha ómir sýrip, japonsha ósip-órkendeuining qúpiyasy  «Japon qolynan shyqqan әrbir dýniyege  barynsha әdemilik beruge tyrysu kerek» degenge sayady eken. Ekinshi bir sózben aitar bolsaq, japondar tek kýnkóristin, toqshylyqtyng qam-qareketine bola emes әdemilikti, súlulyqty qasterleytin talghampazdyqty joghary  qoyady.

Al, HH ghasyrdaghy  apatty dýniyejýzilik eki soghysta da jenilyp, toz-tozy shyqqan nemisterdin  «Atadan balagha aitylatyn últshyldyqqa toly 10 ósiyeti»  degen últtyq múraty japondardan ózgesheleu, asa qatal da talapshyl, tipti erekshe ózimshil bolyp ta kórinedi eken. Solay bola túra, nemis últyn azdyryp-tozdyrulan qútqaryp qana qoymay, HHI ghasyr tórinen oiyp oryn ala alghan úly ruhtyng saltanatyn kórip otyrmyz. Endeshe sol ósiyet turaly  aitudyng reti kelgen siyaqty.

Nemisterding atadan balagha aitylatyn últshyldyqqa toly 10 ósiyeti

Germaniyany ekonomikalyq qúldyraudan qútqaryp, ayaghynan tik túrghyzghan, ilgeri damytqan qanday qúdiret? Amangeldi Aytaly ózining «Últtanu» atty enbegining 165-betinde nemis-german patriotizmining on ósiyetine airyqsha toqtalady. Taqyrypty terenirek týsinu ýshin sol ósiyettermen bóliskendi jón kórdik.

1. Tipti úsaq-týiek shyghyn shygharghanda da Otannyng jәne el azamattarynyng mýddelerimen eseptes.

2. Shetelding bir tengege túratyn tauaryn satyp alghanda óz eline bir tenge ziyan keltiretinindi úmytpa.

3. Sening aqshang tek nemis saudagerleri men júmysshylaryna payda әkelui kerek.

4. Shet elden kelgen mashina men qúral-saymandardy qoldanyp, nemis jerin, nemis shanyraghyn, nemis sheberhanasyn qorlama.

5. Dastarqanyna shetelding etin, mayyn, t.b. qoyma, sebebi ol nemis et óndirisi men mal sharuashylyghyna ziyan keltiredi.

6. Ár uaqytta nemis qaghazyna nemis siyasyn malyp, nemis qalamymen jaz da, nemis sorghyshymen sorghyz.

7. Nemis iygiligine tek nemisting úny, nemisting jemisi, nemisting eti jaraydy.

8. Tek qana nemis matasynan tigilgen syrt kiyim men nemis qolynan shyqqan bas kiyimderdi kiy.

9. Eger sen nemis kofesin ishking kelmese, Germaniyanyng otar elderinen әkelingen kofeni ish.

Balalaryng men әieline de otar elding kakaosyn iship, shokoladyn jeuge әmir et.

10. Eshuaqytta shetelding tauaryna qyzyqpa jәne esinde saqta: «Germaniya azamatynyng keregin tek Germaniya shyghara alady»...

*****

Qadirli,  Alash azamattary, jana әdiletti Qazaqstan   qúrudy maqsat etken býgingi Toqaev ókimeti otarlyq ezgiden endi ghana qútylghan elining ensesin kóteru ýshin halqyna úsynghan qanday   әdiletti ekonomikalyq, sayasi, moralidyq jәne últtyq qadyr-qasiyetterdi algha qoya aldy. Biz japondpr men nemister, Vietnam men qytaylardyng kýiregen ekonomikasyn  últtyq ruhyn  kóteru jolyndaghy tabandy kýresin kórip otyrsaq ta olardan  ýirener eshtene tappaghanday  qazaq halqynyng taghdyryn at tóbelindey  jemqor Nazarbaevtyng ainalasyndaghy toyymsyz tobyrlar men sheteldik sýghanaq oligarhtardyng tәlkegine tastap bergendey boldyq. Tipti óz halqyma senbegendey  al, әitse, qazaqqa múny istemek týgil, úghyndyru ýshin qansha uaqyt, qansha kýsh-qayrat kerek bolar eken?

Men, Nazarbaevtyng 30 jyldyq zobalanynan zardap shekken halqymnyn  mýshkil qaline ashynyp, ýmitsizdikke boy aldyrghanymdy kesh bilip otyr ekenmin. Tәuelsiz, bay,  gýldengen Qazaqstan qúru armany HH ghasyrdyng basynan beri  Alash arystarynyn  jankeshti arpalystary arqyly  qalyptasyp  halqynyng jýregine  ýmit otyn  alaulatyp ketken eken-au.

Sonau 1925 jyldyng 15-19 sәuirinde ótken  býkilqazaqstandyq  kenesterdin  Ý  siezinde, Qazaqstannyng ortalyq atqaru komiytetinde qaralghan  mәselelerding eng manyzdylary retinde birtútas Alash mýddesin qorghaytyn bes týiindi baylamgha toqtalghan eken.

Atap aitqanda:

1. Jer, jer jәne jer. Jer – Otan. Al, Otan satylmaydy, jalgha da berilmeydi.

2. Jerding astyndaghy, ýstindegi jәne aspanyndaghy qazynany eshkimning menshigine, ne syrtqy «arany ýlken  kәpir kózdin» (Abay) iyeligine bermey alash mýddesine paydalanu,  yaghni, alash jerindegi bir týiir tas sol Alash júrtynyng ónirine týime bolyp qadaluy tiyis.

3. Tәuelsiz ekonomika, shiykizatty syrtqa satpay, memleketting óz ishinde kәsiporyn ashyp, fabrika salu, yaghny alash júrtynda óndirilgen bir uys jýn sol júrttyng keudesine toqyma bolyp toqyluy tiyis.

4. Memleket qúrushy elding til, dil, din ýstemdigi boluy tiyis, yaghni, tolyq ruhany bostandyqqa qol jetkizu kerek.

5. Sóitip, dәstýrge sýiengen zang men tәuelsiz ghylym arqyly últtyq – demokratiyalyq memleket qúru.

Alash ordasy men alash arystarynyng joghyn joqtaushy professor Túrsyn Júrtpay ol turaly bylay dep shirygha sherlenedi:

«Múnda Alash - armandy mәsele, búryn da, keyingi tәuelsizdik  alghan 30 jylda da  qayta talqygha týsken emes. 2001 jylghy jer satu turaly zang shyqqan song qazaq memleketi Birtútas alash ústanymynan tolyqtay ada bolyp  jermen qosa bar baylyqty satyp, ekonomikalyq odaqtan  - ekonomikalyq tәueldi elge ainaldyq.»  

Men osylardy oqy otyryp nemisterding «Atadan balagha ósiyet etip qaldyrghan 10 ósiyeti men evreylerdin  2 myng jyldan beri qúpiya ústanyp kelgen «masson - ustavynda» atap kórsetilgen qatal erejeleri men Alash arystarynyng «Bes týiininin» negizgi  mazmúnynyng úqsap ketetindigine qayran qaldym.  Últty, eldikti saqtap qalu jolynda  jankeshtilikpen kýresken halyqtardyng taghdyry úqsas bolghandyqtan onyng kýres tәsilining de úqsap jatuy tabighy nәrse bolghany ghoy.

****

Ukrain preziydenti V.iyshenkonyng Ukrain memlekettik syilyghyn beru jónindegi jarlyghynan – «Ukrainning últtyq ónerining mereyin ósirip, mәrtebesin kótergeni ýshin jәne osy arqyly tәuelsiz Ukrain memlekettiligining irgetasyn nyghaytqany ýshin...»

Mine, últ kósemi, últ perzenti dep osyny ait! Al, bizding kóseushi kósemimizding týsine de kirmeytin múnday sózdi estu qazaq bayghústyng nesibesine búiyrmapty. Qazaq halqyn - býkil jer sharynyng týkpir-týkpirinen jyinalghan jyn-shaytandar men ashkóz, imansyz kәpirlerdin, paydakýnem tobyrdyng ayaghy astyna tastap bergenimen qoymay materialdyq baylyqtarymyz týgil qazaq qúlaghy esitip kózi kórmegen jetim balalardy sheteldikterge satugha deyin barghannan basqa  Nazarbaev   ne  tyndyrdy? Laghnet atqyrdy qashan qazaq halqynyng laghneti úrar eken? Qashan, qashan?!  (Á.D.)

Álimghazy Dәulethan

Abai.kz