باسى: «ۇلىلىق اۋرۋىنىڭ» جاڭا كورىنىسى...

جالعاسى: قازاقى ساندىراقتىڭ ءبىرى...

جالعاسى: مۇرات زامانداسقا حات...

جالعاسى: جەر-سۋ اتاۋلارىن جەكەشەلەندىرۋگە بولمايدى!

جالعاسى: رۋحاني جاڭعىرۋ - قيالي قاڭعىرۋ...

1968 جىلى نوبەل سىيلىعىن تاپسىرۋ سالتاناتىندا ياسۋناري كاۆابوتا (1899-1972) سويلەگەن سوزىنەن ءۇزىندى:

...پوفەسسور ياسيرو  يۋكيو بىردە جاپون ونەرىنىڭ ەرەكشەلىگىن ولەڭ سپەتتى ءبىر عانا جولمەن  بىلاي تۇسىندىرۋگە بولادى دەگەنى بار: «دوستارىڭ جايلى اپپاق قارعا، نۇرلى ايعا، ادەمى گۇلدەرگە قاراپ وتىرعانداعىدان  ارتىق ەشقاشان تەرەڭ ويلانا المايسىڭ».  راسىندا دا ايدىڭ نەمەسە قاردىڭ سۇلۋلىعىنا ءسۇيسىنىس، جىلدىڭ ءتورت مەزگىلىنىڭ تاماشا كورىنىستەرىنە تاڭدانىس ساتىندە، وسى ءبىر ادەمىلىكتى الىستا جۇرگەن دوستارىڭمەن بولىسكىڭ كەلىپ، جانىڭنىڭ مازا تاپپاي شارق ۇرعانى بار ەمەس پە؟

سۇلۋلىقتى سەزىنۋ ادام جانىندا الدە ءبىر ساعىنىشتى وياتپاق، ءومىر مانىنە ۇڭىلدىرمەك. سانا تۇكپىرىندە ۇلكەن ۇعىمدار مەن تۇسىنىكتەردىڭ تامىر جايۋىنا ىقپال جاساماق، قاراپايىم عانا «دوس» ءسوزىن قاسيەتتى «ادام» دەڭگەيىنە كوتەرمەك.»

***

شىركىن-اي، دەپ ارماندايمىن، ونەر ادامىنىڭ ەشبىر قامسىز، الاڭسىز ۇرەي-ۇركىنسىز، بەيعام كوڭىلمەن  تابيعات انا قۇشاعىندا، ونىڭ سۇلۋلىعى مەن تىلسىم سىرىنا ۇڭىلۋدەن جالىقپاي ءومىر ءسۇرىپ، شىعارماشىلىقپەن اينالىسۋىن كوزالدىعا ەلەستەتۋدىڭ ءوزى نە تۇرادى؟! بىزگە، ءبىزدىڭ زامانداستارعا ونداي باقىت بۇيىرمادى عوي. ءبىز تۇگىلى ۇلى ابايعا دا، ۇلى مۇحتارعا دا بۇيىرمادى سول ءبىر «كەسىرلى» الدە «كيەلى» باق.

مىناۋ سوتسياليزم دۇربەلەڭىن باستان كەشىپ «تاپتىق كۇرەس» تايتالاسىندا ءبىر-بىرىنە جاۋداي وشىككەن قوعامدا «پرولەتاريات ديكتاتۋراسى» استىندا جانشىلىپ، قان-قاساپ بولعان ادامدار اراسىندا ءومىر ءسۇرىپ ءجۇرىپ جاپوندارشا قيالداۋعا كىمنىڭ مۇرشاسى، كوڭىل كۇيى  بولا قالسىن-اۋ!

ونى تەك حح عاسىردا ءومىر سۇرگەن مەنىڭ اتالارىم مەن اكە-شەشەلەرىم، زامانداستارىم عانا جان-تانىمەن زار ەڭىرەپ، زاپىران قۇسا ءجۇرىپ سەزىنە الدى عوي. ال، مىنا ارەڭ قول جەتكىزگەن باقىتسىز تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ بىتپەس، اياقتالماس «وتپەلى كەزەڭىندە» ءومىر ءسۇرىپ جاتقان زامانداستارىمنىڭ جان-دۇنيەسىنە ۇڭىلمەك تۇگىلى، جۇزدەرىنە تىكتەپ قاراۋعا مەنىڭ باتىلىم دا كوڭىل حوشىم دا جوق. بۇدان وتكەن قانداي باقىتسىزدىق بولادى؟ ...دوستارىم-اۋ تابيعات سۇلۋلىعىن اڭساۋ ءۇشىن، قارنىڭ دا، كوڭىلىڭ دە توق بولۋى كەرەك شىعار.

بىزگە - قازاقتارعا ارمان بولىپ كەلە جاتقان جانە قانشاما جىلدار بويى ارمان بولىپ قالا بەرتىن ءبىر تىلسىمداي تىمىرايعان، قول جەتپەس، قولدان كەلمەس ۇلتتىق پروبلەما بار، ول - جاپوندار سياقتى ولەرمەندىكپەن، تاباندى تايتالاسپەن، مىزعىماس بىرلىك-تۇتاستىقپەن ۇلتتىق مەملەكەتتىڭ ابىروي-اتاعىمەن ومىرلىك مۇددەسىن جان سالا قورعاۋعا قۇلىقسىز مارعاۋلىق، جىگەرسىزدىك، ىنجىق-ەزدىك، نامىسسىزدىق. بار قازاققا كەرەكتى نارسەنىڭ ءار قازاققا كەرەك ەكەنىن سەزىنبەۋ، تەك باسقالاردىڭ قولىمەن وت كوسەۋگە پەيىلدىگى.

جاپون (ياسۋناري كاۆابوتا) ول تۋرالى بىلاي تولعايدى:

بۋددا سەكتالارىنىڭ ەكىگە بولىنەتىنى بەلگىلى. ءبىرى ادام جان دۇنيەسىنە كومەكتى سىرتتان كۇتسە، ەكىنشىسى ادامنىڭ ءوز رۋحىنىڭ تالپىنىس ارقىلى جول تابۋعا، اقيقاتقا جەتۋگە بولادى دەپ سانايدى. جاپوندار ۇستاناتىن دزەن-بۋدديزم وسى ەكىنشى جولدى دارىپتەيدى. جاپون مىقتىلىعىنىڭ ءبىر قۇپيا سىرى وسىندا. ونىڭ ءوز قولىنان شىققان ءاربىر دۇنيەگە بارىنشا ادەمىلىك بەرۋگە تىرىسادى دا، ءومىردىڭ ءاربىر قاس-قاعىم ءساتىن باعالاۋعا ۇيرەتكەن وسى تاربيەدە جاتىر. جاپون قولىنان شىققان ءاربىر دۇنيە – جاپون رۋحىنىڭ كورىنىسى!

مىنەكي، جاپونداردىڭ جاپونشا ءومىر ءسۇرىپ، جاپونشا ءوسىپ-وركەندەۋىنىڭ قۇپياسى  «جاپون قولىنان شىققان ءاربىر دۇنيەگە  بارىنشا ادەمىلىك بەرۋگە تىرىسۋ كەرەك» دەگەنگە سايادى ەكەن. ەكىنشى ءبىر سوزبەن ايتار بولساق، جاپوندار تەك كۇنكورىستىڭ، توقشىلىقتىڭ قام-قارەكەتىنە بولا ەمەس ادەمىلىكتى، سۇلۋلىقتى قاستەرلەيتىن تالعامپازدىقتى جوعارى  قويادى.

ال، حح عاسىرداعى  اپاتتى دۇنيەجۇزىلىك ەكى سوعىستا دا جەڭىلىپ، توز-توزى شىققان نەمىستەردىڭ  «اتادان بالاعا ايتىلاتىن ۇلتشىلدىققا تولى 10 وسيەتى»  دەگەن ۇلتتىق مۇراتى جاپونداردان وزگەشەلەۋ، اسا قاتال دا تالاپشىل، ءتىپتى ەرەكشە ءوزىمشىل بولىپ تا كورىنەدى ەكەن. سولاي بولا تۇرا، نەمىس ۇلتىن ازدىرىپ-توزدىرۋلان قۇتقارىپ قانا قويماي، ءححى عاسىر تورىنەن ويىپ ورىن الا العان ۇلى رۋحتىڭ سالتاناتىن كورىپ وتىرمىز. ەندەشە سول وسيەت تۋرالى  ايتۋدىڭ رەتى كەلگەن سياقتى.

نەمىستەردىڭ اتادان بالاعا ايتىلاتىن ۇلتشىلدىققا تولى 10 وسيەتى

گەرمانيانى ەكونوميكالىق قۇلدىراۋدان قۇتقارىپ، اياعىنان تىك تۇرعىزعان، ىلگەرى دامىتقان قانداي قۇدىرەت؟ امانگەلدى ايتالى ءوزىنىڭ «ۇلتتانۋ» اتتى ەڭبەگىنىڭ 165-بەتىندە نەمىس-گەرمان ءپاتريوتيزمىنىڭ ون وسيەتىنە ايرىقشا توقتالادى. تاقىرىپتى تەرەڭىرەك ءتۇسىنۋ ءۇشىن سول وسيەتتەرمەن بولىسكەندى ءجون كوردىك.

1. ءتىپتى ۇساق-تۇيەك شىعىن شىعارعاندا دا وتاننىڭ جانە ەل ازاماتتارىنىڭ مۇددەلەرىمەن ەسەپتەس.

2. شەتەلدىڭ ءبىر تەڭگەگە تۇراتىن تاۋارىن ساتىپ العاندا ءوز ەلىڭە ءبىر تەڭگە زيان كەلتىرەتىنىڭدى ۇمىتپا.

3. سەنىڭ اقشاڭ تەك نەمىس ساۋداگەرلەرى مەن جۇمىسشىلارىنا پايدا اكەلۋى كەرەك.

4. شەت ەلدەن كەلگەن ماشينا مەن قۇرال-سايمانداردى قولدانىپ، نەمىس جەرىن، نەمىس شاڭىراعىن، نەمىس شەبەرحاناسىن قورلاما.

5. داستارقانىڭا شەتەلدىڭ ەتىن، مايىن، ت.ب. قويما، سەبەبى ول نەمىس ەت ءوندىرىسى مەن مال شارۋاشىلىعىنا زيان كەلتىرەدى.

6. ءار ۋاقىتتا نەمىس قاعازىنا نەمىس سياسىن مالىپ، نەمىس قالامىمەن جاز دا، نەمىس سورعىشىمەن سورعىز.

7. نەمىس يگىلىگىنە تەك نەمىستىڭ ۇنى، نەمىستىڭ جەمىسى، نەمىستىڭ ەتى جارايدى.

8. تەك قانا نەمىس ماتاسىنان تىگىلگەن سىرت كيىم مەن نەمىس قولىنان شىققان باس كيىمدەردى كي.

9. ەگەر سەن نەمىس كوفەسىن ىشكىڭ كەلمەسە، گەرمانيانىڭ وتار ەلدەرىنەن اكەلىنگەن كوفەنى ءىش.

بالالارىڭ مەن ايەلىڭە دە وتار ەلدىڭ كاكاوسىن ءىشىپ، شوكولادىن جەۋگە ءامىر ەت.

10. ەشۋاقىتتا شەتەلدىڭ تاۋارىنا قىزىقپا جانە ەسىڭدە ساقتا: «گەرمانيا ازاماتىنىڭ كەرەگىن تەك گەرمانيا شىعارا الادى»...

*****

قادىرلى،  الاش ازاماتتارى، جاڭا ادىلەتتى قازاقستان   قۇرۋدى ماقسات ەتكەن بۇگىنگى توقاەۆ وكىمەتى وتارلىق ەزگىدەن ەندى عانا قۇتىلعان ەلىنىڭ ەڭسەسىن كوتەرۋ ءۇشىن حالقىنا ۇسىنعان قانداي   ادىلەتتى ەكونوميكالىق، ساياسي، مورالدىق جانە ۇلتتىق قادىر-قاسيەتتەردى العا قويا الدى. ءبىز جاپوندپر مەن نەمىستەر، ۆەتنام مەن قىتايلاردىڭ كۇيرەگەن ەكونوميكاسىن  ۇلتتىق رۋحىن  كوتەرۋ جولىنداعى تاباندى كۇرەسىن كورىپ وتىرساق تا ولاردان  ۇيرەنەر ەشتەڭە تاپپاعانداي  قازاق حالقىنىڭ تاعدىرىن ات توبەلىندەي  جەمقور نازارباەۆتىڭ اينالاسىنداعى تويىمسىز توبىرلار مەن شەتەلدىك سۇعاناق وليگارحتاردىڭ تالكەگىنە تاستاپ بەرگەندەي بولدىق. ءتىپتى ءوز حالقىما سەنبەگەندەي  ال، ايتسە، قازاققا مۇنى ىستەمەك تۇگىل، ۇعىندىرۋ ءۇشىن قانشا ۋاقىت، قانشا كۇش-قايرات كەرەك بولار ەكەن؟

مەن، نازارباەۆتىڭ 30 جىلدىق زوبالاڭىنان زارداپ شەككەن حالقىمنىڭ  مۇشكىل قالىنە اشىنىپ، ۇمىتسىزدىككە بوي الدىرعانىمدى كەش ءبىلىپ وتىر ەكەنمىن. تاۋەلسىز، باي،  گۇلدەنگەن قازاقستان قۇرۋ ارمانى حح عاسىردىڭ باسىنان بەرى  الاش ارىستارىنىڭ  جانكەشتى ارپالىستارى ارقىلى  قالىپتاسىپ  حالقىنىڭ جۇرەگىنە  ءۇمىت وتىن  الاۋلاتىپ كەتكەن ەكەن-اۋ.

سوناۋ 1925 جىلدىڭ 15-19 ساۋىرىندە وتكەن  بۇكىلقازاقستاندىق  كەڭەستەردىڭ  ءۇ  سەزىندە، قازاقستاننىڭ ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىندە قارالعان  ماسەلەلەردىڭ ەڭ ماڭىزدىلارى رەتىندە ءبىرتۇتاس الاش مۇددەسىن قورعايتىن بەس ءتۇيىندى بايلامعا توقتالعان ەكەن.

اتاپ ايتقاندا:

1. جەر، جەر جانە جەر. جەر – وتان. ال، وتان ساتىلمايدى، جالعا دا بەرىلمەيدى.

2. جەردىڭ استىنداعى، ۇستىندەگى جانە اسپانىنداعى قازىنانى ەشكىمنىڭ مەنشىگىنە، نە سىرتقى «ارانى ۇلكەن  كاپىر كوزدىڭ» (اباي) يەلىگىنە بەرمەي الاش مۇددەسىنە پايدالانۋ،  ياعني، الاش جەرىندەگى ءبىر ءتۇيىر تاس سول الاش جۇرتىنىڭ وڭىرىنە تۇيمە بولىپ قادالۋى ءتيىس.

3. تاۋەلسىز ەكونوميكا، شيكىزاتتى سىرتقا ساتپاي، مەملەكەتتىڭ ءوز ىشىندە كاسىپورىن اشىپ، فابريكا سالۋ، ياعني الاش جۇرتىندا وڭدىرىلگەن ءبىر ۋىس ءجۇن سول جۇرتتىڭ كەۋدەسىنە توقىما بولىپ توقىلۋى ءتيىس.

4. مەملەكەت قۇرۋشى ەلدىڭ ءتىل، ءدىل، ءدىن ۇستەمدىگى بولۋى ءتيىس، ياعني، تولىق رۋحاني بوستاندىققا قول جەتكىزۋ كەرەك.

5. ءسويتىپ، داستۇرگە سۇيەنگەن زاڭ مەن تاۋەلسىز عىلىم ارقىلى ۇلتتىق – دەموكراتيالىق مەملەكەت قۇرۋ.

الاش ورداسى مەن الاش ارىستارىنىڭ جوعىن جوقتاۋشى پروفەسسور تۇرسىن جۇرتپاي ول تۋرالى بىلاي دەپ شيرىعا شەرلەنەدى:

«مۇندا الاش - ارماندى ماسەلە، بۇرىن دا، كەيىنگى تاۋەلسىزدىك  العان 30 جىلدا دا  قايتا تالقىعا تۇسكەن ەمەس. 2001 جىلعى جەر ساتۋ تۋرالى زاڭ شىققان سوڭ قازاق مەملەكەتى ءبىرتۇتاس الاش ۇستانىمىنان تولىقتاي ادا بولىپ  جەرمەن قوسا بار بايلىقتى ساتىپ، ەكونوميكالىق وداقتان  - ەكونوميكالىق تاۋەلدى ەلگە اينالدىق.»  

مەن وسىلاردى وقي وتىرىپ نەمىستەردىڭ «اتادان بالاعا وسيەت ەتىپ قالدىرعان 10 وسيەتى مەن ەۆرەيلەردىڭ  2 مىڭ جىلدان بەرى قۇپيا ۇستانىپ كەلگەن «ماسسون - ۋستاۆىندا» اتاپ كورسەتىلگەن قاتال ەرەجەلەرى مەن الاش ارىستارىنىڭ «بەس ءتۇيىنىنىڭ» نەگىزگى  مازمۇنىنىڭ ۇقساپ كەتەتىندىگىنە قايران قالدىم.  ۇلتتى، ەلدىكتى ساقتاپ قالۋ جولىندا  جانكەشتىلىكپەن كۇرەسكەن حالىقتاردىڭ تاعدىرى ۇقساس بولعاندىقتان ونىڭ كۇرەس ءتاسىلىنىڭ دە ۇقساپ جاتۋى تابيعي نارسە بولعانى عوي.

****

ۋكراين پرەزيدەنتى ۆ.يۋششەنكونىڭ ۋكراين مەملەكەتتىك سىيلىعىن بەرۋ جونىندەگى جارلىعىنان – «ۋكرايننىڭ ۇلتتىق ونەرىنىڭ مەرەيىن ءوسىرىپ، مارتەبەسىن كوتەرگەنى ءۇشىن جانە وسى ارقىلى تاۋەلسىز ۋكراين مەملەكەتتىلىگىنىڭ ىرگەتاسىن نىعايتقانى ءۇشىن...»

مىنە، ۇلت كوسەمى، ۇلت پەرزەنتى دەپ وسىنى ايت! ال، ءبىزدىڭ كوسەۋشى كوسەمىمىزدىڭ تۇسىنە دە كىرمەيتىن مۇنداي ءسوزدى ەستۋ قازاق بايعۇستىڭ نەسىبەسىنە بۇيىرماپتى. قازاق حالقىن - بۇكىل جەر شارىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن جىينالعان جىن-شايتاندار مەن اشكوز، يمانسىز كاپىرلەردىڭ، پايداكۇنەم توبىردىڭ اياعى استىنا تاستاپ بەرگەنىمەن قويماي ماتەريالدىق بايلىقتارىمىز تۇگىل قازاق قۇلاعى ەسىتىپ كوزى كورمەگەن جەتىم بالالاردى شەتەلدىكتەرگە ساتۋعا دەيىن بارعاننان باسقا  نازارباەۆ   نە  تىندىردى؟ لاعنەت اتقىردى قاشان قازاق حالقىنىڭ لاعنەتى ۇرار ەكەن؟ قاشان، قاشان؟!  ء(ا.د.)

الىمعازى داۋلەتحان

Abai.kz