Júma, 29 Nauryz 2024
Qúiylsyn kóshing 3165 7 pikir 13 Nauryz, 2023 saghat 13:47

Shettegi qazaqtyng elge oralmauyna biylik kinәli!

Bazardaghy qarapayym halyqtan emes, biylikte jýrgen, oqyghan-toqyghan ministr, bildey mekemening bastyghy, әkim-qaralardyng «Sheteldegi qazaqtardyng kóbi 30 jyl boyy kelmedi, endi tek qinalghanda ghana elge kelip jatyr» deytin, sauatsyz, últsyz, ruhsyz sózderin estip jaghandy ústaysyn? Sonda búlar kimder? Bizdi kimder basqaryp otyr? Qazaqstan kim ýshin kerek? Osynday súraqtar eriksiz oigha oralady.

Resmy mәlimetter boyynsha, 1991 jyldan 2016 jylgha deyingi kezende 957 myng 772, al 2022 jyldyng jeltoqsan aiyna deyin 1 million 105 myng 700 qandas elge oralypty, osylardyng 95%-y óz kýshimen, óz qarajatymen, óz ayaghymen elge kóship kelgender desem artyq aitpaghan bolarmyn. Tek tәuelsizdikting alghashqy jyldary Qazaqstan ýkimeti Mongholiyagha arnauly mashina jiberip, kóshirip kelgen azghantay otbasy bolmasa, Qytay, Ózbekstan, Resey, Týrikmen, Iran, Týrkiyadaghy qandastar ol jaqta jan bagha almaghannan emes, atajúrtyn ansap, ol jaqtaghy qyzmetin, kәsibin, mýlkin tastap elge oraldy.

Tek 2022 jyly, bir jylda 17 myng qandasymyz óz kýshimen elge kelgen eken. Al myna biylik soltýstik oblystargha ontýstikten qonystandyru ýshin 5 jyldyq baghdarlama jasap, qyruar qarjy bólip, bir elden bir elge emes, bir Qazaqstannan 5 jylda 5 myng otbasy kóshire alghan joq. Sóite túra sheteldegi qandastar nege kelmedi dep renjiydi, kóshu sonday onay bolsa nege soltýstikti toltyryp tastamady?

Al Aughanstandaghy qazaqtar she? Olarmen Qazaqstan ýkimeti eshqanday baylanys jasamady. Ol jaqtaghy bizding bildey elshilik te ondaghy qandastardy elge kóshirudi úiymdastyru emes, Aughanstanda qansha qazaq bar ekenin 30 jyl boyy anyqtamaghan da, súramaghan.

Endi mine, eki jyl bolayyn dedi. Aughanstanda Taliban biylikke kelip, ondaghy halyqtar jan-jaqqa bosyp ketti. Ózbekter Ózbekstangha ketti, tәjikter Tәjikstangha ketti, al qazaqtar she? Olar da óz otanyna ketkisi keldi. Sóitip Kabuldegi Qazaqstan elshiligining tabaldyryghyn san mәrte tozdyrdy. «Qújatynda últyng kórsetilmegen», «Tiling taza qazaqsha emes», «Kiyimdering qazaqsha emes» degen týrli syltaumen neshe myndaghan qazaqtardan 100 qazaqty da әkele almady, shyndyghynda әkelgisi kelmedi.

Dәl sol kezde Batys pen Europa elderi Talibannan qashqan halyqqa qúshaghyn jayyp: «Sening últyng ne,  dining qanday?», - dep súramastan, úshaqtyng ishi-syrtyna toltyryp, óz elderine alyp ketti. A paryp tastap qoyghan joq, til ýiretip, tegin ýy berip, baghyp otyr. Al biz she? Óz qazaghymyzdy: «Pasportynda últyng kórsetilmegen, qazaqsha sóiley almaysyn», - dep zarlatyp tastap kettik. Al bizde qazaqsha sóiley almaytyn ministrler, әkimder, deputattar she? Olardy elden shygharu kerek pe?

Biylik Aughanstannyng zany boyynsha pasporttarynda últy kórsetilmeytinin bilse de, sony syltau etti. Biraq kóp qandastyng kezinde Taliban kelmes búryn Aughanstan syrtqy ister ministri bergen últy qazaq degen anyqtamasy boldy. Solardyng ózin әne-mine, әketemiz dep, eki jyl ótti... Sol qandastarymyzdan biylikten búryn biz úyalyp, jerge kirerdey boldyq. Olardyng kómek súrap jazghan әrbir sózin oqugha ýyalamyz...

Qysqasy, «Biz shettegi otandastaryn shaqyrghan ýshinshi elmiz» dep maqtanghanda aldymyzgha jan salmaymyz. Biyik-biyik minberden aighaylaghanymen, sheteldegi qazaqtar túratyn eshbir elde kóshi-qon turaly bir ortalyq nemese elshilik janynan kenes beretin bir kәbiynet ashqan joq. Kerisinshe sheteldegi Qazaqstan elshiligine sol eldegi qandastar ailap, jyldap jatyp әreng kiredi. Olargha viza bermey sandaltty, ózderi deldardar shygharyp, aqshasyn sypyrdy. Qazaqstan elshiligi ýlken qalalarda bolghandyqtan myndaghan shaqyrym jol jýrip barghan qazaghyng neshe kýn týnep, kire almay, aqyry deldaldargha bar aqshasyn berip qaytyp jýrdi. Sóitip óldim degende Qazaqstangha bala-shaghasyn alyp, jýgin arqalap shekaragha kelgende, shekarashy búralqy itter talady. Bir sumkasyna aqsha súrady, ýlken jýkterin tauar retinde tarazygha tartyp, salyq aldy..

Elge kelgen qandastardyng Qazaqstan azamattyghyn aluy - Mekkege jayau barghannan qiyn boldy. Olargha azamattyq bere salghan joq. Ózderi aitqanday 1 jylda, 6 aida, 3 aida berip jatyrmyz degen kórgen týs siyaqty. Qaptaghan qalyng qaghaz, keshegi zang býgin ózgerip, keshe jaraghan qújaty býgin jaramay, adam oilamaghan qújattardy súrady. Azamattyqty birden bermey, aldymen qazaq kuәlik alu, sosyn yqtiyarhat alu, sosyn baryp azamattyq alu degen dәu baspaldaqtar qoydy.

Tól qújattarynda qazaq dep jazylsa da, onyng ýstine aparyp «qazaq», «oralman» endi «qandas» degen kuәlik aludy mindettedi. Búl aasportynda «er» dep jazylsa, soghan Qazaqstanda qaytadan «er» degen anyqtama súratqany siyaqty boldy. Ol ýshin tuylu turaly kuәlikten bastap jeke kuәlik, attestat, diplom, neke kuәlik, tólqújatqa deyin qyruar aqshagha audartyp ótkizesin. Ony әreng alyp, yqtiyarhatqa odanda kóp qújat ótkizesin. 45 kýnde beretin qújat 6 ai, tipti, joq bolyp, Kóshi-qongha barsa delosy joq, joghaltyp jibergen, olar qayta tapsyr deydi. Sóitip jýrgende Oralman degen kuәligining uaqyty ótedi, sóitip qoyshy, aqyry Kóshi-qonnyng zandy deldaldaryna aqshasyn berip, ne alghan ýy joq, ne qújat joq, anaghan-mynaghan jaldanyp júmys istep, óz zary óz ishinde, ýnsiz ómir sýrip keledi.

Shette jýrgende shirenip jýretin tuysynyng Qazaqstandaghy sharasyz halin kórgen shettegi tuystary jaghasyn ústap, «Barmaghanym Qazaqstan bolsyn» dep, attyng basyn keri tartty. Tipti, Qytaydaghy dýniyesin tastap, elge kelip, 3-4 jyl azamattyq ala almay, әkelgen aqshasyn sonymen shәship, ne ýy joq, ne qújat joq, aqyry amalsyz qayta kóshken qazaqtar da jetedi. Al osyghan shettegi qazaqtar kinәli me? Aytyndarshy aghayyn? Osyny oilasam ishi-bauyrym ezilip, kózime eriksiz jas keledi...

Qydyrәli Orazúly

Abai.kz

7 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1567
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2261
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3551