بازارداعى قاراپايىم حالىقتان ەمەس، بيلىكتە جۇرگەن، وقىعان-توقىعان مينيستر، بىلدەي مەكەمەنىڭ باستىعى، اكىم-قارالاردىڭ «شەتەلدەگى قازاقتاردىڭ كوبى 30 جىل بويى كەلمەدى، ەندى تەك قينالعاندا عانا ەلگە كەلىپ جاتىر» دەيتىن، ساۋاتسىز، ۇلتسىز، رۋحسىز سوزدەرىن ەستىپ جاعاڭدى ۇستايسىڭ؟ سوندا بۇلار كىمدەر؟ ءبىزدى كىمدەر باسقارىپ وتىر؟ قازاقستان كىم ءۇشىن كەرەك؟ وسىنداي سۇراقتار ەرىكسىز ويعا ورالادى.

رەسمي مالىمەتتەر بويىنشا، 1991 جىلدان 2016 جىلعا دەيىنگى كەزەڭدە 957 مىڭ 772, ال 2022 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىنا دەيىن 1 ميلليون 105 مىڭ 700 قانداس ەلگە ورالىپتى، وسىلاردىڭ 95%-ى ءوز كۇشىمەن، ءوز قاراجاتىمەن، ءوز اياعىمەن ەلگە كوشىپ كەلگەندەر دەسەم ارتىق ايتپاعان بولارمىن. تەك تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى قازاقستان ۇكىمەتى موڭعولياعا ارناۋلى ماشينا جىبەرىپ، كوشىرىپ كەلگەن ازعانتاي وتباسى بولماسا، قىتاي، وزبەكستان، رەسەي، تۇرىكمەن، يران، تۇركياداعى قانداستار ول جاقتا جان باعا الماعاننان ەمەس، اتاجۇرتىن اڭساپ، ول جاقتاعى قىزمەتىن، كاسىبىن، مۇلكىن تاستاپ ەلگە ورالدى.

تەك 2022 جىلى، ءبىر جىلدا 17 مىڭ قانداسىمىز ءوز كۇشىمەن ەلگە كەلگەن ەكەن. ال مىنا بيلىك سولتۇستىك وبلىستارعا وڭتۇستىكتەن قونىستاندىرۋ ءۇشىن 5 جىلدىق باعدارلاما جاساپ، قىرۋار قارجى ءبولىپ، ءبىر ەلدەن ءبىر ەلگە ەمەس، ءبىر قازاقستاننان 5 جىلدا 5 مىڭ وتباسى كوشىرە العان جوق. سويتە تۇرا شەتەلدەگى قانداستار نەگە كەلمەدى دەپ رەنجيدى، كوشۋ سونداي وڭاي بولسا نەگە سولتۇستىكتى تولتىرىپ تاستامادى؟

ال اۋعانستانداعى قازاقتار شە؟ ولارمەن قازاقستان ۇكىمەتى ەشقانداي بايلانىس جاسامادى. ول جاقتاعى ءبىزدىڭ بىلدەي ەلشىلىك تە ونداعى قانداستاردى ەلگە كوشىرۋدى ۇيىمداستىرۋ ەمەس، اۋعانستاندا قانشا قازاق بار ەكەنىن 30 جىل بويى انىقتاماعان دا، سۇراماعان.

ەندى مىنە، ەكى جىل بولايىن دەدى. اۋعانستاندا تاليبان بيلىككە كەلىپ، ونداعى حالىقتار جان-جاققا بوسىپ كەتتى. وزبەكتەر وزبەكستانعا كەتتى، تاجىكتەر تاجىكستانعا كەتتى، ال قازاقتار شە؟ ولار دا ءوز وتانىنا كەتكىسى كەلدى. ءسويتىپ كابۋلدەگى قازاقستان ەلشىلىگىنىڭ تابالدىرىعىن سان مارتە توزدىردى. «قۇجاتىڭدا ۇلتىڭ كورسەتىلمەگەن»، «ءتىلىڭ تازا قازاقشا ەمەس»، «كيىمدەرىڭ قازاقشا ەمەس» دەگەن ءتۇرلى سىلتاۋمەن نەشە مىڭداعان قازاقتاردان 100 قازاقتى دا اكەلە المادى، شىندىعىندا اكەلگىسى كەلمەدى.

ءدال سول كەزدە باتىس پەن ەۋروپا ەلدەرى تاليباننان قاشقان حالىققا قۇشاعىن جايىپ: «سەنىڭ ۇلتىڭ نە،  دىنىڭ قانداي؟»، - دەپ سۇراماستان، ۇشاقتىڭ ءىشى-سىرتىنا تولتىرىپ، ءوز ەلدەرىنە الىپ كەتتى. ا پارىپ تاستاپ قويعان جوق، ءتىل ۇيرەتىپ، تەگىن ءۇي بەرىپ، باعىپ وتىر. ال ءبىز شە؟ ءوز قازاعىمىزدى: «پاسپورتىڭدا ۇلتىڭ كورسەتىلمەگەن، قازاقشا سويلەي المايسىڭ»، - دەپ زارلاتىپ تاستاپ كەتتىك. ال بىزدە قازاقشا سويلەي المايتىن مينيسترلەر، اكىمدەر، دەپۋتاتتار شە؟ ولاردى ەلدەن شىعارۋ كەرەك پە؟

بيلىك اۋعانستاننىڭ زاڭى بويىنشا پاسپورتتارىندا ۇلتى كورسەتىلمەيتىنىن بىلسە دە، سونى سىلتاۋ ەتتى. بىراق كوپ قانداستىڭ كەزىندە تاليبان كەلمەس بۇرىن اۋعانستان سىرتقى ىستەر ءمينيسترى بەرگەن ۇلتى قازاق دەگەن انىقتاماسى بولدى. سولاردىڭ ءوزىن انە-مىنە، اكەتەمىز دەپ، ەكى جىل ءوتتى... سول قانداستارىمىزدان بيلىكتەن بۇرىن ءبىز ۇيالىپ، جەرگە كىرەردەي بولدىق. ولاردىڭ كومەك سۇراپ جازعان ءاربىر ءسوزىن وقۋعا ءۇيالامىز...

قىسقاسى، «ءبىز شەتتەگى وتانداستارىن شاقىرعان ءۇشىنشى ەلمىز» دەپ ماقتانعاندا الدىمىزعا جان سالمايمىز. بيىك-بيىك مىنبەردەن ايعايلاعانىمەن، شەتەلدەگى قازاقتار تۇراتىن ەشبىر ەلدە كوشى-قون تۋرالى ءبىر ورتالىق نەمەسە ەلشىلىك جانىنان كەڭەس بەرەتىن ءبىر كابينەت اشقان جوق. كەرىسىنشە شەتەلدەگى قازاقستان ەلشىلىگىنە سول ەلدەگى قانداستار ايلاپ، جىلداپ جاتىپ ارەڭ كىرەدى. ولارعا ۆيزا بەرمەي ساندالتتى، وزدەرى دەلداردار شىعارىپ، اقشاسىن سىپىردى. قازاقستان ەلشىلىگى ۇلكەن قالالاردا بولعاندىقتان مىڭداعان شاقىرىم جول ءجۇرىپ بارعان قازاعىڭ نەشە كۇن تۇنەپ، كىرە الماي، اقىرى دەلدالدارعا بار اقشاسىن بەرىپ قايتىپ ءجۇردى. ءسويتىپ ءولدىم دەگەندە قازاقستانعا بالا-شاعاسىن الىپ، جۇگىن ارقالاپ شەكاراعا كەلگەندە، شەكاراشى بۇرالقى يتتەر تالادى. ءبىر سۋمكاسىنا اقشا سۇرادى، ۇلكەن جۇكتەرىن تاۋار رەتىندە تارازىعا تارتىپ، سالىق الدى..

ەلگە كەلگەن قانداستاردىڭ قازاقستان ازاماتتىعىن الۋى - مەككەگە جاياۋ بارعاننان قيىن بولدى. ولارعا ازاماتتىق بەرە سالعان جوق. وزدەرى ايتقانداي 1 جىلدا، 6 ايدا، 3 ايدا بەرىپ جاتىرمىز دەگەن كورگەن ءتۇس سياقتى. قاپتاعان قالىڭ قاعاز، كەشەگى زاڭ بۇگىن وزگەرىپ، كەشە جاراعان قۇجاتى بۇگىن جاراماي، ادام ويلاماعان قۇجاتتاردى سۇرادى. ازاماتتىقتى بىردەن بەرمەي، الدىمەن قازاق كۋالىك الۋ، سوسىن ىقتيارحات الۋ، سوسىن بارىپ ازاماتتىق الۋ دەگەن ءداۋ باسپالداقتار قويدى.

ءتول قۇجاتتارىندا قازاق دەپ جازىلسا دا، ونىڭ ۇستىنە اپارىپ «قازاق»، «ورالمان» ەندى «قانداس» دەگەن كۋالىك الۋدى مىندەتتەدى. بۇل ااسپورتىندا «ەر» دەپ جازىلسا، سوعان قازاقستاندا قايتادان «ەر» دەگەن انىقتاما سۇراتقانى سياقتى بولدى. ول ءۇشىن تۋىلۋ تۋرالى كۋالىكتەن باستاپ جەكە كۋالىك، اتتەستات، ديپلوم، نەكە كۋالىك، تولقۇجاتقا دەيىن قىرۋار اقشاعا اۋدارتىپ وتكىزەسىڭ. ونى ارەڭ الىپ، ىقتيارحاتقا وداندا كوپ قۇجات وتكىزەسىڭ. 45 كۇندە بەرەتىن قۇجات 6 اي، ءتىپتى، جوق بولىپ، كوشى-قونعا بارسا دەلوسى جوق، جوعالتىپ جىبەرگەن، ولار قايتا تاپسىر دەيدى. ءسويتىپ جۇرگەندە ورالمان دەگەن كۋالىگىنىڭ ۋاقىتى وتەدى، ءسويتىپ قويشى، اقىرى كوشى-قوننىڭ زاڭدى دەلدالدارىنا اقشاسىن بەرىپ، نە العان ءۇي جوق، نە قۇجات جوق، اناعان-مىناعان جالدانىپ جۇمىس ىستەپ، ءوز زارى ءوز ىشىندە، ءۇنسىز ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى.

شەتتە جۇرگەندە شىرەنىپ جۇرەتىن تۋىسىنىڭ قازاقستانداعى شاراسىز ءحالىن كورگەن شەتتەگى تۋىستارى جاعاسىن ۇستاپ، «بارماعانىم قازاقستان بولسىن» دەپ، اتتىڭ باسىن كەرى تارتتى. ءتىپتى، قىتايداعى دۇنيەسىن تاستاپ، ەلگە كەلىپ، 3-4 جىل ازاماتتىق الا الماي، اكەلگەن اقشاسىن سونىمەن ءشاشىپ، نە ءۇي جوق، نە قۇجات جوق، اقىرى امالسىز قايتا كوشكەن قازاقتار دا جەتەدى. ال وسىعان شەتتەگى قازاقتار كىنالى مە؟ ايتىڭدارشى اعايىن؟ وسىنى ويلاسام ءىشى-باۋىرىم ەزىلىپ، كوزىمە ەرىكسىز جاس كەلەدى...

قىدىرالى ورازۇلى

Abai.kz