Seyitqazy Mataevqa «Alma-Ata» atauy ne ýshin qajet boldy?

«Almaty» atauyn «Alma-Atagha» auystyrudy kózdeytinderding qarasy jyl ótken sayyn kóbeyip otyr. Áueli búl daudyng kórigin Almaty qalasy әkimining orynbasary qyzmetin atqaryp túrghan kezinde Serik Seydumanov qyzdyrghan edi. Búghan qazaqtildi publika óre týregele qarsy túryp, Serik Seydumanovtyng búl mәselege qayta ainalyp soghuyna mýmkindik bermedi.

Seyitqazy Mataevqa «Alma-Ata» atauy ne ýshin qajet boldy?

«Almaty» atauyn «Alma-Atagha» auystyrudy kózdeytinderding qarasy jyl ótken sayyn kóbeyip otyr. Áueli búl daudyng kórigin Almaty qalasy әkimining orynbasary qyzmetin atqaryp túrghan kezinde Serik Seydumanov qyzdyrghan edi. Búghan qazaqtildi publika óre týregele qarsy túryp, Serik Seydumanovtyng búl mәselege qayta ainalyp soghuyna mýmkindik bermedi.

Alayda qazaqy bolmysqa qarsy shyghyp, últtyq qúndylyqtarymyzdy otarlyq ezgidegi ataumen qayta atap, qúldyqta bolghan zamanymyzdy ansaghan sheneunikting biyliktegi ghúmyry osymen ayaqtalatyn shyghar degen boljamymyz joqqa shyqty. Ol QR Parlamenti Mәjilisinde bosaghan oryngha jayghasyp, halyq qalaulysy atanyp kete bardy.
Byltyr jazda Mәdeniyet jәne aqparat ministrligi «Onomastika turaly» Zang jobasyn Parlament Mәjilisine tapsyrghanda barlyq aqparat qúraldary búghan deyin otarshyldyqtyng tanbasynday jat ataulardyng ózgeruine múryndyq bolady dep bórikterin aspangha atqan edi. Kóp ótpey, baspasóz-mәslihatyn ótkizgen Almaty qalasy әkimining orynbasary Serik Seydumanov eger «Onomastika turaly» zang qabyldansa, Almaty atauy Alma-Ata atanuy mýmkindigin, tipti Seydumanov myrza búl ózgertu onomastikalyq zang qabyldanghangha deyin qolgha alynuy mýmkin ekendigin aityp salghan edi.
«Almaty qayta Alma-Ata boluy mýmkin. Ákim men mening kózqarasymyz boyynsha Alma-Ata jazyluy da, dybys­taluy da jaghymdy. Konstitusiyany qazaq jәne orys núsqasyn jasaghanda eshkimning pikirimen sanaspay, «Almaty» dep jazghan bolatyn, - degen-di Serik Túrarúly.
Sodan keyin Almatygha kezekti saparmen kelgen Oljas Sýleymenov te osy pikirge qosylatynyn aitqan bolatyn «EkspressK» gazetine bergen «Istinnaya kulitura nasiy zijdetsya na blagorodnom sochetaniy Znaniya y Very» (№ 128 (17486) ot 17.07.2012) atty súhbatynda:
«Qazaq aqparat qúraldarynda kóne qazaq atauy - Almatyny qoldanghan lәzim. Ol jalpy týrki tilinde «Almaly» degen maghynany beredi. Yaghni, «almagha bay meken» degen úghymdy bildiredi. Vernyy bekinisi salynghan eldi mekenning janyndaghy auyl solay ataldy. Revolusiyadan keyin qazaq atauy qaytaryldy. Alayda, qalada Almaty sózin ilik septiginde túrghanday qabyldaytyn orystildi túrghyndardyng kóbengine oray, atau septikti Alma-Ata atauy payda boldy», - degen ol.
Endi mine búghan deyin, últtyq qúndylyqtardyng tórge ozuyn ýnemi qoldap jýretin, Reseyden kelip, az ghana jyldyng ishinde qazaqsha ýirenip, qazaqtildi jurnalisterge qazaq tilinde jauap beruge jarap qalghan, Qazaqstan Jurnalister odaghynyng tóraghasy, QazTAG-tyng preziydenti Seyitqazy Mataev ayaqastynan «Almaty» atauyn, «Alma-Atagha» auys­tyrudy qalaytyndyghyn mәlim etti. Mataev myrza kelmeske ketken Kenestik dәuirdegi otarshyldardyng óktem atauyn nege jaqsy kórip qaldy?! Álde búnyng artynda sayasattyng salqyny jatyr ma? Biz Kedendik odaq pen Euraziyalyq odaqtyng tәuelsizdigimizge núqsan keltirui mýmkindigin jii aitamyz. Alayda resmy biylik ókilderi búl tek ekonomikalyq odaq ekendigin talmay qaytalauda. Eger, Seyitqazy Mataev myrza Almatyny Alma-Atagha ózgertu jayly núsqaudy jogharydan alghan bolsa, búl da janaghy odaqtardyng bizge tiygizip otyrghan salqyny dep týsinbesten basqa amal qalmaydy eken.
Ózge emes, Jurnalister odaghy sekildi iydeologiyanyng qaynap jatqan ortasynan múnday mәlimdemelerding aityluy qazaqtildi belsendi toptardyng taghy da qarsylyghyna úshyrauda. Feysbuk әleumettik jelisinde búghan tabandy qarsylyq kórsetushi jastar «Almaty» atauynyng sonau HVIII ghasyrdyng ózinde orys tarihshylary moyyndaghandyghyn naqty dәiekter arqyly dәleldep otyr. Seyitqazy Mataev óz dәlelderin bylay keltiredi:
- Qalagha búrynghy atauyn qaytaru búghan deyin de sóz bolghan. Mening búl jolghy qadamym faktologiyalyq materialdargha negizdelgen. Jaqynda belgili bolghanynday, Alma-Atany Almatygha auystyru jayly zandyq qújattyng bolmaghan ekeni. Men ony Ádilet organdarynan da, qalalyq múraghattan da tappadym. Búl úsynys qalalyq mәslihatta talqylanbaghan jәne deputattar ol ataudy ózgertu turaly dauys ta bermegen. Búnday sheshimder tek deputattardyng dauys beruimen sheshilui tiyis, - deydi ol.
Osydan birneshe jyl búryn naqtyraq aitsaq, 2004 jyldyng 18 qazanynda Almaty qalalyq, Medeu audandyq soty belgili jurnalist Maqsút Orazaydyng «Argumenty y fakty. Kazahstan» gazetine qarsy jazghan shaghymyn qanaghattandyryp, «Almaty» atauyn oryssha «Alma-Ata» dep jazghandargha qatang eskertu jasaghan edi.
Medeu audandyq sotynyng sudiyasy Q.Syrlybaev sonda «Alma-Ata atauy endi joq» dep kesip aitqan bolatyn. «Alma-Ata» degen toponimikalyq atau 2004 jyldan beri emes, 1993 jyldan joq. Óitkeni, 1993 jyly qabyldanghan Qazaqstan Respublikasynyng Konstitusiyasynda jәne Qazaqstan Respublikasy preziydentining 1995 jyldyng 15-inshi qyrkýiegindegi «Qazaqstan Respublikasynyng astanasy» turaly Jarlyghynda Almaty qalasynyng atauy orys, qazaq tilderinde «Almaty» dep jazylsyn delinedi.
Tarihy derekterdi aqtarsaq, «Alma-Ata» atauy 1921 jyldan payda bolghan. Sol jyly 5 aqpanda Tashkentten Týrkistan ASSR-ynyng Ortalyq atqaru komiytetining prezidium jinalysyna jinalghan orystildi partiya qyzmetkerleri Vernyy atauyn birden «Alma-Ata» dep atau jayly sheshim qabyldaydy. Týrkistan Ortalyq atqaru komiytetining Prezidium jinalysynda qabyldanghan rezolusiya boyynsha, Vernyy qalasynyng jana atauy - Alma-Ata bolyp qabyldanady. Týrkistan ortalyq atqaru komiytetining Oblystyq revkom mýshesi A. Lepa: «Vernyy qalasyn qala ornalasqan eldi mekenning atauymen «Alma-Ata» dep ózgertip, Jetisu ýshin tarihy atauyn qaytaru kerek», - degen eken.
Áriyne, bolishevikter Resey impe­riyasynyng kýshpen tanghan atauy - Vernyidy ózgertu arqyly, tarihy atauyn qaytarugha kýsh salghany kónil quantady. Biraq, ghasyrlar boyy atalyp kelgen Almaty emes, Alma-Ata boluy qalay? Osy tarihy jiyngha qatysqan qazaq bolishevikter Jandosov, Atabaev, Bәribaev, Asfendiyarov, Sydyqov t.b. qalanyng tarihy atauy - Almatyny qaytaru turaly mәsele kóteredi. Alayda, Tashkentten kelgen orys bolishevikter - Burnashev, Lepa, Pozdnyshev, Subbotiyn, t.b. ol úsynysty qabyldamady.
Sovet odaghy kezinde 1941-1993 jylgha deyin qazaq tilinde Almaty, orys tilinde Alma-Ata atauy qatar qoldanylyp keldi. Sodan bolar, kýni býginge deyin Almaty sózining orysshasy «Alma-Ata» degen jalghan týsinik qalyptasyp keldi. Negizinde búl ekeui de qazaqtyng eki týrli maghyna beretin atauy ekendigin lingviys­ter dәleldeude.
Qazaqstanda «Alma-Ata» atauyn paydalanatyn keybir orystildi әriptesterimiz Resey Últtyq akademiyasy men Resey Federasiyasy Preziydent әkimshiligining 1995 jyldyng 17 tamyzyndaghy №1495 Ókimimen orys tilinde «Alma-Ata» dep jazu turaly qújatty kóldeneng tartyp keledi. Alayda, Resey Federalidyq ýkimeti kontragent, yaghny qarsy jaq, Qazaqstan tarapy ony qalay jazudy talap etse, solay jazugha bolady degen de sheshim qabyldaghan.
Alma-Ata atauynyng ózine jaqyn ekenin jәne qalagha osy ataudy qaytarghanyn qalaytynyn, Mәjilis deputaty Darigha Nazarbaeva da birneshe ret qaytalaghan edi.
Qalay degenmen de, qúldyq psihologiyadan aryludyng ornyna, ózimizding tól ataularymyzdy qaytaryp aludyng ornyna, otarlyq ezgiden qalghan qúldyghymyzdy ýnemi eske salyp túratyn ataugha qazaq sayasatkerleri nege jarmasyp qalghanyn týsine almay dal boldyq.

Esengýl Kәpqyzy

"Týrkistan" gazeti