سەيىتقازى ماتاەۆقا «الما-اتا» اتاۋى نە ءۇشىن قاجەت بولدى؟

«الماتى» اتاۋىن «الما-اتاعا» اۋىستىرۋدى كوزدەيتىندەردىڭ قاراسى جىل وتكەن سايىن كوبەيىپ وتىر. اۋەلى بۇل داۋدىڭ كورىگىن الماتى قالاسى اكىمىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىن اتقارىپ تۇرعان كەزىندە سەرىك سەيدۋمانوۆ قىزدىرعان ەدى. بۇعان قازاقتىلدى پۋبليكا ورە تۇرەگەلە قارسى تۇرىپ، سەرىك سەيدۋمانوۆتىڭ بۇل ماسەلەگە قايتا اينالىپ سوعۋىنا مۇمكىندىك بەرمەدى.

سەيىتقازى ماتاەۆقا «الما-اتا» اتاۋى نە ءۇشىن قاجەت بولدى؟

«الماتى» اتاۋىن «الما-اتاعا» اۋىستىرۋدى كوزدەيتىندەردىڭ قاراسى جىل وتكەن سايىن كوبەيىپ وتىر. اۋەلى بۇل داۋدىڭ كورىگىن الماتى قالاسى اكىمىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىن اتقارىپ تۇرعان كەزىندە سەرىك سەيدۋمانوۆ قىزدىرعان ەدى. بۇعان قازاقتىلدى پۋبليكا ورە تۇرەگەلە قارسى تۇرىپ، سەرىك سەيدۋمانوۆتىڭ بۇل ماسەلەگە قايتا اينالىپ سوعۋىنا مۇمكىندىك بەرمەدى.

الايدا قازاقى بولمىسقا قارسى شىعىپ، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى وتارلىق ەزگىدەگى اتاۋمەن قايتا اتاپ، قۇلدىقتا بولعان زامانىمىزدى اڭساعان شەنەۋنىكتىڭ بيلىكتەگى عۇمىرى وسىمەن اياقتالاتىن شىعار دەگەن بولجامىمىز جوققا شىقتى. ول قر پارلامەنتى ماجىلىسىندە بوساعان ورىنعا جايعاسىپ، حالىق قالاۋلىسى اتانىپ كەتە باردى.
بىلتىر جازدا مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگى «ونوماستيكا تۋرالى» زاڭ جوباسىن پارلامەنت ماجىلىسىنە تاپسىرعاندا بارلىق اقپارات قۇرالدارى بۇعان دەيىن وتارشىلدىقتىڭ تاڭباسىنداي جات اتاۋلاردىڭ وزگەرۋىنە مۇرىندىق بولادى دەپ بورىكتەرىن اسپانعا اتقان ەدى. كوپ وتپەي، ءباسپاسوز-ءماسليحاتىن وتكىزگەن الماتى قالاسى اكىمىنىڭ ورىنباسارى سەرىك سەيدۋمانوۆ ەگەر «ونوماستيكا تۋرالى» زاڭ قابىلدانسا، الماتى اتاۋى الما-اتا اتانۋى مۇمكىندىگىن، ءتىپتى سەيدۋمانوۆ مىرزا بۇل وزگەرتۋ ونوماستيكالىق زاڭ قابىلدانعانعا دەيىن قولعا الىنۋى مۇمكىن ەكەندىگىن ايتىپ سالعان ەدى.
«الماتى قايتا الما-اتا بولۋى مۇمكىن. اكىم مەن مەنىڭ كوزقاراسىمىز بويىنشا الما-اتا جازىلۋى دا، دىبىس­تالۋى دا جاعىمدى. كونستيتۋتسيانى قازاق جانە ورىس نۇسقاسىن جاساعاندا ەشكىمنىڭ پىكىرىمەن ساناسپاي، «الماتى» دەپ جازعان بولاتىن، - دەگەن-ءدى سەرىك تۇرارۇلى.
سودان كەيىن الماتىعا كەزەكتى ساپارمەن كەلگەن ولجاس سۇلەيمەنوۆ تە وسى پىكىرگە قوسىلاتىنىن ايتقان بولاتىن «ەكسپرەسسك» گازەتىنە بەرگەن «يستيننايا كۋلتۋرا ناتسي زيجدەتسيا نا بلاگورودنوم سوچەتاني زنانيا ي ۆەرى» (№ 128 (17486) وت 17.07.2012) اتتى سۇحباتىندا:
«قازاق اقپارات قۇرالدارىندا كونە قازاق اتاۋى - الماتىنى قولدانعان ءلازىم. ول جالپى تۇركى تىلىندە «المالى» دەگەن ماعىنانى بەرەدى. ياعني، «الماعا باي مەكەن» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. ۆەرنىي بەكىنىسى سالىنعان ەلدى مەكەننىڭ جانىنداعى اۋىل سولاي اتالدى. رەۆوليۋتسيادان كەيىن قازاق اتاۋى قايتارىلدى. الايدا، قالادا الماتى ءسوزىن ىلىك سەپتىگىندە تۇرعانداي قابىلدايتىن ءورىستىلدى تۇرعىنداردىڭ كوبەيۋىنە وراي، اتاۋ سەپتىكتى الما-اتا اتاۋى پايدا بولدى»، - دەگەن ول.
ەندى مىنە بۇعان دەيىن، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردىڭ تورگە وزۋىن ۇنەمى قولداپ جۇرەتىن، رەسەيدەن كەلىپ، از عانا جىلدىڭ ىشىندە قازاقشا ۇيرەنىپ، قازاقتىلدى جۋرناليستەرگە قازاق تىلىندە جاۋاپ بەرۋگە جاراپ قالعان، قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ توراعاسى، قازتاگ-تىڭ پرەزيدەنتى سەيىتقازى ماتاەۆ اياقاستىنان «الماتى» اتاۋىن، «الما-اتاعا» اۋىس­تىرۋدى قالايتىندىعىن ءمالىم ەتتى. ماتاەۆ مىرزا كەلمەسكە كەتكەن كەڭەستىك داۋىردەگى وتارشىلداردىڭ وكتەم اتاۋىن نەگە جاقسى كورىپ قالدى؟! الدە بۇنىڭ ارتىندا ساياساتتىڭ سالقىنى جاتىر ما؟ ءبىز كەدەندىك وداق پەن ەۋرازيالىق وداقتىڭ تاۋەلسىزدىگىمىزگە نۇقسان كەلتىرۋى مۇمكىندىگىن ءجيى ايتامىز. الايدا رەسمي بيلىك وكىلدەرى بۇل تەك ەكونوميكالىق وداق ەكەندىگىن تالماي قايتالاۋدا. ەگەر، سەيىتقازى ماتاەۆ مىرزا الماتىنى الما-اتاعا وزگەرتۋ جايلى نۇسقاۋدى جوعارىدان العان بولسا، بۇل دا جاڭاعى وداقتاردىڭ بىزگە تيگىزىپ وتىرعان سالقىنى دەپ تۇسىنبەستەن باسقا امال قالمايدى ەكەن.
وزگە ەمەس، جۋرناليستەر وداعى سەكىلدى يدەولوگيانىڭ قايناپ جاتقان ورتاسىنان مۇنداي مالىمدەمەلەردىڭ ايتىلۋى قازاقتىلدى بەلسەندى توپتاردىڭ تاعى دا قارسىلىعىنا ۇشىراۋدا. فەيسبۋك الەۋمەتتىك جەلىسىندە بۇعان تاباندى قارسىلىق كورسەتۋشى جاستار «الماتى» اتاۋىنىڭ سوناۋ ءحVىىى عاسىردىڭ وزىندە ورىس تاريحشىلارى مويىنداعاندىعىن ناقتى دايەكتەر ارقىلى دالەلدەپ وتىر. سەيىتقازى ماتاەۆ ءوز دالەلدەرىن بىلاي كەلتىرەدى:
- قالاعا بۇرىنعى اتاۋىن قايتارۋ بۇعان دەيىن دە ءسوز بولعان. مەنىڭ بۇل جولعى قادامىم فاكتولوگيالىق ماتەريالدارعا نەگىزدەلگەن. جاقىندا بەلگىلى بولعانىنداي، الما-اتانى الماتىعا اۋىستىرۋ جايلى زاڭدىق قۇجاتتىڭ بولماعان ەكەنى. مەن ونى ادىلەت ورگاندارىنان دا، قالالىق مۇراعاتتان دا تاپپادىم. بۇل ۇسىنىس قالالىق ءماسليحاتتا تالقىلانباعان جانە دەپۋتاتتار ول اتاۋدى وزگەرتۋ تۋرالى داۋىس تا بەرمەگەن. بۇنداي شەشىمدەر تەك دەپۋتاتتاردىڭ داۋىس بەرۋىمەن شەشىلۋى ءتيىس، - دەيدى ول.
وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن ناقتىراق ايتساق، 2004 جىلدىڭ 18 قازانىندا الماتى قالالىق، مەدەۋ اۋداندىق سوتى بەلگىلى جۋرناليست ماقسۇت ورازايدىڭ «ارگۋمەنتى ي فاكتى. كازاحستان» گازەتىنە قارسى جازعان شاعىمىن قاناعاتتاندىرىپ، «الماتى» اتاۋىن ورىسشا «الما-اتا» دەپ جازعاندارعا قاتاڭ ەسكەرتۋ جاساعان ەدى.
مەدەۋ اۋداندىق سوتىنىڭ سۋدياسى ق.سىرلىباەۆ سوندا «الما-اتا اتاۋى ەندى جوق» دەپ كەسىپ ايتقان بولاتىن. «الما-اتا» دەگەن توپونيميكالىق اتاۋ 2004 جىلدان بەرى ەمەس، 1993 جىلدان جوق. ويتكەنى، 1993 جىلى قابىلدانعان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسىندا جانە قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ 1995 جىلدىڭ 15-ءىنشى قىركۇيەگىندەگى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ استاناسى» تۋرالى جارلىعىندا الماتى قالاسىنىڭ اتاۋى ورىس، قازاق تىلدەرىندە «الماتى» دەپ جازىلسىن دەلىنەدى.
تاريحي دەرەكتەردى اقتارساق، «الما-اتا» اتاۋى 1921 جىلدان پايدا بولعان. سول جىلى 5 اقپاندا تاشكەنتتەن تۇركىستان اسسر-ىنىڭ ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ پرەزيديۋم جينالىسىنا جينالعان ءورىستىلدى پارتيا قىزمەتكەرلەرى ۆەرنىي اتاۋىن بىردەن «الما-اتا» دەپ اتاۋ جايلى شەشىم قابىلدايدى. تۇركىستان ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ پرەزيديۋم جينالىسىندا قابىلدانعان رەزوليۋتسيا بويىنشا، ۆەرنىي قالاسىنىڭ جاڭا اتاۋى - الما-اتا بولىپ قابىلدانادى. تۇركىستان ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ وبلىستىق رەۆكوم مۇشەسى ا. لەپا: «ۆەرنىي قالاسىن قالا ورنالاسقان ەلدى مەكەننىڭ اتاۋىمەن «الما-اتا» دەپ وزگەرتىپ، جەتىسۋ ءۇشىن تاريحي اتاۋىن قايتارۋ كەرەك»، - دەگەن ەكەن.
ارينە، بولشەۆيكتەر رەسەي يمپە­رياسىنىڭ كۇشپەن تاڭعان اتاۋى - ۆەرنىيدى وزگەرتۋ ارقىلى، تاريحي اتاۋىن قايتارۋعا كۇش سالعانى كوڭىل قۋانتادى. بىراق، عاسىرلار بويى اتالىپ كەلگەن الماتى ەمەس، الما-اتا بولۋى قالاي؟ وسى تاريحي جيىنعا قاتىسقان قازاق بولشەۆيكتەر جاندوسوۆ، اتاباەۆ، بارىباەۆ، اسفەندياروۆ، سىدىقوۆ ت.ب. قالانىڭ تاريحي اتاۋى - الماتىنى قايتارۋ تۋرالى ماسەلە كوتەرەدى. الايدا، تاشكەنتتەن كەلگەن ورىس بولشەۆيكتەر - بۋرناشەۆ، لەپا، پوزدنىشەۆ، سۋببوتين، ت.ب. ول ۇسىنىستى قابىلدامادى.
سوۆەت وداعى كەزىندە 1941-1993 جىلعا دەيىن قازاق تىلىندە الماتى، ورىس تىلىندە الما-اتا اتاۋى قاتار قولدانىلىپ كەلدى. سودان بولار، كۇنى بۇگىنگە دەيىن الماتى ءسوزىنىڭ ورىسشاسى «الما-اتا» دەگەن جالعان تۇسىنىك قالىپتاسىپ كەلدى. نەگىزىندە بۇل ەكەۋى دە قازاقتىڭ ەكى ءتۇرلى ماعىنا بەرەتىن اتاۋى ەكەندىگىن لينگۆيس­تەر دالەلدەۋدە.
قازاقستاندا «الما-اتا» اتاۋىن پايدالاناتىن كەيبىر ءورىستىلدى ارىپتەستەرىمىز رەسەي ۇلتتىق اكادەمياسى مەن رەسەي فەدەراتسياسى پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنىڭ 1995 جىلدىڭ 17 تامىزىنداعى №1495 وكىمىمەن ورىس تىلىندە «الما-اتا» دەپ جازۋ تۋرالى قۇجاتتى كولدەنەڭ تارتىپ كەلەدى. الايدا، رەسەي فەدەرالدىق ۇكىمەتى كونتراگەنت، ياعني قارسى جاق، قازاقستان تاراپى ونى قالاي جازۋدى تالاپ ەتسە، سولاي جازۋعا بولادى دەگەن دە شەشىم قابىلداعان.
الما-اتا اتاۋىنىڭ وزىنە جاقىن ەكەنىن جانە قالاعا وسى اتاۋدى قايتارعانىن قالايتىنىن، ءماجىلىس دەپۋتاتى داريعا نازارباەۆا دا بىرنەشە رەت قايتالاعان ەدى.
قالاي دەگەنمەن دە، قۇلدىق پسيحولوگيادان ارىلۋدىڭ ورنىنا، ءوزىمىزدىڭ ءتول اتاۋلارىمىزدى قايتارىپ الۋدىڭ ورنىنا، وتارلىق ەزگىدەن قالعان قۇلدىعىمىزدى ۇنەمى ەسكە سالىپ تۇراتىن اتاۋعا قازاق ساياساتكەرلەرى نەگە جارماسىپ قالعانىن تۇسىنە الماي دال بولدىق.

ەسەنگۇل كاپقىزى

"تۇركىستان" گازەتى