(Jazushynyng «Kósh» jinaghy haqynda)

...Fantastiakalyq emes, fantastikanyng satiramen órilgen kórkemdik anysy - «O dýniyedegi kezdesude» qalamgerding ózindik kórkemdik izdenisi bolyp tabylady. Oqighagha erek reng beretini oqighanyng bú dýniyede emes, o dýniyede ótui: o dýnie turaly jazylghan Dantening tuyndysynyng әlemdik әdebiyettegi orny qanday bolsa, proza tilimen tógilte jazghan Duman Ramazannyng tarapynan jasalghan kórkemdik-janrlyq izdenisterding qazaq postmodernizmning eski motivti janghyrta somdauynyng qanday dәrejede shygharmashylyqpen iygere bilgendiginen syr shertedi.

(Jazushynyng «Kósh» jinaghy haqynda)

...Fantastiakalyq emes, fantastikanyng satiramen órilgen kórkemdik anysy - «O dýniyedegi kezdesude» qalamgerding ózindik kórkemdik izdenisi bolyp tabylady. Oqighagha erek reng beretini oqighanyng bú dýniyede emes, o dýniyede ótui: o dýnie turaly jazylghan Dantening tuyndysynyng әlemdik әdebiyettegi orny qanday bolsa, proza tilimen tógilte jazghan Duman Ramazannyng tarapynan jasalghan kórkemdik-janrlyq izdenisterding qazaq postmodernizmning eski motivti janghyrta somdauynyng qanday dәrejede shygharmashylyqpen iygere bilgendiginen syr shertedi.

O dýniyedegi tergeuge alynu endi fantastikalyq shyndyq retinde realdanyp, proza tilimen órilip bylaysha órnekteledi: «Sodan song ajal perishteleri Sәzzәt sabazdyng janyn alugha jerge qaytyp oraldy. Eki dýniyening ortasynda esi bir kirip, bir shyghyp esengirep jatsa da, bәrin sezip-bilip jatyr. Bas jaghyna kelip jayghasqan Ázireyilge kózin syghyraytyp, jalynyshty keyippen qaraydy».  Keyipkerining o dýniyede tergeluin ironiyamen, satiralyq  sipatta qúldyrata sipattauy «Jettinder me»sózine stilistikalyq renk beru arqyly avtor ózining aldyna qoyghan maqsatyna jete alghan. Shynayy ómirlik situasiyany o dýniyelik ahualmen sheber úshtastyru Dumannyng ózine tәn realistik stiylinen  Sәzzәt Súrlashov myrzanyng tergeuge alynuy arqyly bylaysha beriledi: «Sodan song ajal perishteleri Sәzzәt sabazdyng janyn alugha jerge qaytyp oraldy. Eki dýniyening ortasynda esi bir kirip, bir shyghyp esengirep jatsa da, bәrin sezip-bilip jatyr. Bas jaghyna kelip jayghasqan Ázireyilge kózin syghyraytyp, jalynyshty keyippen qaraydy.

- Jettinder me? - dedi kýbir etip.

Ázireyil dauysyn kótere:

- Áy, súmyray jan. Sen Qúdaydyng qaharyna úshyrap, narazylyghyna qaldyn. Endi esep berer sәt tudy. Kәne, bermen shyq! - dedi jekirip.

Jan shyqqysy kelmey, erigen qorghasynday denege jayylyp, jabysa týsti. Oghan Ázireyil bastaghan janalghysh perishteler «shyq ta shyqtyn» astyna alyp, dón-aybat kórsetip, qoqan-loqqy jasap baqty. Amaly qúryp, keudeden jyljyp jútqynshaqqa tirelgende, Sәzzәttyng jany kózine kórinip, ózimen-ózi arpalysqa týsti.

Ázireyil onyng janyn erik-yrqyna qoymay, shyrqyratyp kómekeyinen suyryp aldy. Týsi kómirdey qap-qara. Jer men kóktegi perishtelerding bәri oghan laghynet jaudyryp jatty. Kóktegi qaqpalar tars jabyldy. Qas qaghym sәtte-aq perishteler Sәzzәttyng janyn aldyn ala dayyndalghan qara kenep qapqa salyp, myqtap orap tastady. Odan shirigen júmyrtqanikindey sasyq iyis shyghyp, jer-dýniyeni alyp ketti.

- Búl súmpayy jan kimdiki? - dep súraydy perishteler.

- Búl - Sәzzәt Súrlashovtyng jany, - deydi Ázireyil olargha.

Kóktegi qaqpalardyng esigi tegis jabylyp qalghandyqtan, ajal perishteleri ony jeti qat jerding astyna aparyp tyqty. Jan mәiitting jambasy jerge tiygenshe týpsiz shynyraudaghy suyq syzdy tar qapasta qamauda bolady»(41-bet).

Postmodernistik aghymnyng bir mysaly - kóptegen shygharmalarda keyipkerding ekige bólinip ketui, ózin-ózi basqa qyrynan kórui, týs kórip, týsinen bir oqigha tuyndatyp alyp, onyng ózi ayaqtalmay jatuy, bir oigha berilui, týsinde úmytylyp ketken qarsylasymen kezdesip, arpalysyp, qaytadan býgingi ómirge kelui nemese basqa jerde oyanuy degen siyaqty nәrseler jazylady. Bir taqyrypty әr qyrynan jazugha bolady. «Býgingi zamanda bәri jazylyp bitti, eskirdi. Endi qaytalay beremiz be?» degen súraqtar tuyndauy mýmkin. Ol taghy da ainalyp kelgende, talanttyng tapshylyghynyng belgisi. Akademik Veselovskiy: «Epikalyq shygharmalardaghy sujetting 36-aq týri bar. Sony әrtýrli etip qúbyltyp jaza beruge bolady», - degen. Búl sózding qanshalyqty shyn ekenin bilmeymin, biraq belgili bir dәrejede ómirding bir shyndyghynyng úshqyny jatqany sózsiz. Shygharmany tym qarabayyrlyq pen jadaghaylyq, jadaulyqpen shektemegen dúrys. Tuyndyger izdenip, qyzyqty oqighalardy biriktire bilui kerek dep oilaymyn. «Qalamgerlerding arasynda jaqsy shygharma jazyp jýrgender az emes. Menimen qatarlas prozashylar bir-birine mýlde úqsamaydy. Árqaysysynyng dengey, dәrejesi bar. Kórkemdikting sharttaryn jaqsy iygergen. Ómirding shyndyghy kórkemdikpen beynelengen dep aitugha bolady»,  - deydi Núrdәulet Aqysh.

Batys Europa jәne orys prozasynda  «ózge әlem» bir týrli tylsymdanyp berilse, Duman Ramazanda tap biz ómir sýrip otyrghan dәuirdegi qarapayym tirshilik siyaqty perishtelerding jauap aluy suretteledi.

Osy sәt Sýisen aqsaqal jatqan kórding ishi keneyip, samaladay jarqyrap sala berdi. Al Sәzzәt shal jatqan qabir tarylyp, tórt jaqtan birdey qusyryp qysa bastady. Janshyp-janyshtap, say sýiegin syrqyratyp-aq barady. Qabir azabynyng osylay bolaryn jer basyp tiri jýrgende qaydan bilsin, әitpese kýnәgha belshesinen batpas edi ghoy.

«Bir kezde Alla perishtelerge:

- Mening eki qúlymdy jer betine әkelinder! Men olardy topyraqtan jarattym, endi odan shygharamyn! - dedi.

Perishteler Jaratushy jappar iyening aitqanyn eki etsin be, Sәzzәt pen Sýisen aqsaqaldyng janyn alyp kelip, denelerine qayta qosty. Qúdaydyng qúdiretimen ekeui qayta tirilip, bәz-bayaghy qalyptaryna keldi. Sol sol-aq eken, Ánkýr men Mәnkýr aldymen Sýisen aqsaqalgha kelip, jaydary jýzben súraqtar qoyyp, jauap ala bastady.

- Sening Rabbyng kim? - dedi ekeui qosanjarlasyp.

- Mening Rabbym - Alla, - dedi aqsaqal.

- Dining qanday?

- Dinim - islam... Allanyng qúly, Múhammedting ýmmetimin.

- Qanday qayyrymdy is qyldyn?

- Allanyng kitabyn oqydym, oghan iman keltirdim jәne sendim.

Osy kezde kókten:

- Mening sýigen qúlym shynyn aitty. Oghan júmaqtyng mamyghynan tósek salyndar, jәnnattyng kiyimin kiyindirinder! Júmaqtyng qaqpasyn ashyp qoyyndar! - degen ashyq-jarqyn dauys estildi»(42-bet).

Mine, qalamger tәlimgerlikpen, últtyq dilimizge say Allanyng sýigen qúlynyng búryn poeziyalyq diny qissalarda sóz bolghan sujettin endi proza tilinde móldiretip, jaghymdy personajynyng «fantastikalyq beynesin» keskindese, myna bir mәtin ýziginde últynyng jek kóretin әleumettik tobyna jatatyn atqaminerlerding úsqynsyz kelbetin «fantastikalyq grateskileydi» .

«Sýisendi jayly jerge jayghastyrghan son, perishteler Sәzzәtting qabirine qaytyp oralyp, qatuly keyipte súraqtar qoyyp, jauap ala bastady.

- Sening Rabbyng kim?

- Aa... Ne deysin?!. Týk úqsam búiyrmasyn!..

- Dining qanday?

- Dinshil emespin, dese de, ózimdi músylmanmyn dep sanaymyn.

- Senderge jiberilgen adam turaly ne bilesin?

- Eshtene bilmeymin... Júmbaqtamay dúrystap aitsandarshy!.. Kimdi aityp túrsyndar, ózi?..

Sol kezde kókten:

- Ol dúrys jauap bermedi. Oghan ottan tósek salyndar, aldynan tozaqtyng qaqpalaryn ashyp qoyyndar! - degen qatqyl dauys estildi.

Sәzzәt sabazdyng súry qashyp ketti. Qútyrghan qasqyrday kózderi alaqtap, tozaqtan qalay qútyludyng aila-amalyn oilay bastady. Sol sәt onyng aldyna alba-júlba kiyingen, ýstinen sasyq iyis mýnkigen, súryqsyz bireu kelip:

- Men saghan jamandyq habar әkeldim. Ol kýn saghan uәde etilgen, - dedi týsin suytyp.

- Qúday jolyndy qylmaghyr, sen kimsing ózi, neghylghan jansyn? Týrinnen adam shoshidy ghoy! - dedi Sәzzәt shal kýiip-pisip.

- Men ózinning zúlym isterinmin. Seni qashanda teris joldan, qylmys әleminen kórdim. Kinә men kýnә jasaghanynda qasynda túrdym. Bәrin de óz kózimmen kórip, óz qúlaghymmen estidim. Endi mine, Jaratushy jappar iyemiz sening sol kýnәlaryng ýshin layyqty ýkim kesti. Qolynmen istegenindi moynynmen kóteretin, soghan say jazalanatyn sәt tudy. Qúday istegen jamandyqtarynnyng bәrin óz basyna keltiredi, - dedi әlgi súqytsyz sústiyp.

- Sen ne kókip túrsyn, men eshqanday qylmys jasaghanym joq, kýnәgha da batqan jerim joq, - dedi betpaqtanyp. - Qanday dәlel-dәieging bar? Netken pәleqor jansyn?

- Dәlel-dәiek jetkilikti... Sening qanday kýnә jasap, nendey qylmys istegeninning bәri jipke tizilip, shottalyp-qattalyp qoyylghan. Qúday bәrin kórip-bilip túrady. Sen ózing siyaqty pendelerdi aldauyng mýmkin, tipti bolmasa satyp aluyng mýmkin, al Qúdaydy alday almaysyn!.. Kez kelgen adamnyng jasaghan jaqsylyghy da, jamandyghy da esh uaqytta iz-týzsiz joghalyp ketpeydi. Eki dýniyening birinde iyesin izdep tabady.

- Men ne isteppin, qanday kýnә jasappyn?!. - dedi Sәzzәt betbaqtyrmay.

- O... onda oqy mynany. - Ol onyng qolyna qara keneppen qaptalghan amal dәpterin ústatty. «Bәribir qylmysymnyng ýstinen týsken joqsyn, qalay dәleldeysin?!» degendey, Sәzzat sabazyng sasar emes. Demin ishine tartyp, jaymen paraqtay bastady. Orta túsynan bir betin ashyp, kóz jýgirtti.

«Sәzzәt 01.08.1995 jyly auyl әkimi bop túrghan kezde bir kýnde ýsh mәrte jer satyp, ýsh mәrte kýnәgha batty. Alghashqysynan on bes myng dollar, ekinshisinen jiyrma bes myng dollar, ýshinshisinen elu myng dollar qaltasyna basty.

Ertesinde taghy da ýsh mәrte jer satty. Búl joly sotyqtap emes, gektarlap satty. Alghashqysynan bes jýz myn, ekinshisinen alty jýz myn, ýshinshisinen jeti jýz myng dollardy shytyrlatyp sanap aldy. Aqshagha qúnyqqany sonshalyq, búl kýnәhar osylay Qúdaydyng qútty kýni jer satumen ainalysty. Sol týsken paydany óz qajetinshe jaratty. Aram aqshany ayasyn ba, oblys әkimine para berip, audan әkimining oryntaghyn bir million dollargha satyp aldy.

Audan әkimi bola salyp, jer saudasyn odan әri qyzdyrdy. Aqsha ne istetpeydi, han sarayynday ýy saldyrdy, neshe týrli qymbat kólikter mindi. Qarauyndaghy qyz-qyrqyndy tósegine sýireledi, kónbegenderin esebin tauyp, júmystan shygharyp jiberdi. Kәmeletke jasy tolmaghan órimdey jas qyzdardy zorlaudy әdetke ainaldyrdy. Qarakóz esimdi on ekide bir gýli ashylmaghan on jeti jasar qyz balany kómekshileri arqyly sayajayyna shaqyryp alyp, jalynyp-jalbarynghanyna, jylap-syqtaghanyna qaramay, zorlady. Qyzdyng әke-sheshesi sotqa berip edi, sudiyanyng auzyn maylap, qútylyp ketti. Sharasyz qyz zar enirep qala berdi. Al Jayna esimdi gýldey jaynaghan on segiz jasar qyzdy keshke jaqyn óz kensesinde zorlady. Oghan da aqsha berip, auzyn japtyrdy. Al ózining tughan baldyzy Kýnsayany... »(43-44-better)

M.Kópeyúlyndaghy nadan biyding býgingi beynesi mýlde jana qyrynan qalamgerge tәn stilistikalyq ózgeshelikpen sipattalady. Osylaysha últ diny týsinigindegi «qabir azaby» eski men janany jalghay otyryp oqyrman nazaryna úsynylady.

Jogharyda aitylghan oilardy bir arnagha toghystyra otyryp aitarymyz, Duman Ramazanda júmaq pen tozaqtyng antinomiyasy últtyq arhetipterding boyyna qan jýgirte otyryp berilgendigin bayqaymyz.

Eki týrli dýniye, bú dýniyening qyzyghyn o dýiynening qyzyghyna aiyrbastau men aiyrbastamau mәselesin avtor qalay sheshti. Óz oqyrmanymen qanday oiyn oinady, mine osy jaghyna nazar salatyn bolsaq, onda qonyrtóbel ýide túryp, qonyrqay tirlik keshken Sýisen Sabaev aqsaqal men han sarayynday ýide túratyn Sәzzәt Súrlashov myrzanyng taghdyr-talayyn perneley beru arqyly «qonyr» týspen «S» әrpine aksent týsirip,  ómirding bayansyzdyghy turaly alashtyng mәngilik sarynyn jana qyrynan úghyndyrady. Áriptik oiyn degende aitarmyz: avtordyng keyipkerlerining bәri «S» әripinen bastalatyn at pen tekke ie bolyp keledi.

«Psihoanaliz býgingi әdebiyetti tym auyrlatyp jibergen, - dedi Aseken, sózin sabaqtap - Psihoanaliz әdebiyetke emes, әdebiyet psihoanalizge qyzmet ete bastaghan siyaqty. Keyde әdebiyet filosofiya bolghysy, keyde taza ghylym bolghysy keletin siyaqty. Sonday әser qaldyrady. Ádebiyet skepsisten búzylghan. Oiymsha, әdebiyet әlsin-әlsin bayyrghy, móldir kóne bastaulargha qaytyp baryp otyruy kerek. Adasqanda, sharshaghanda. Osy jetken tәjiriybemen, bilimmen sol mәjýsy zamangha baryp, týlep qaytyp otyruy kerek (Kemengerding ómirinen bir ýzik syr// Talasbek  Ásemqúlov Aqtóbe gazeti 12 sәuir 2012).

T.S. Eliottyng "Gomerden bastalghan Europa әdebiyetin, ondaghy barsha últtyq әdebiyetterdi qosa alghanda bir mezette bir ghana әdeby qatar týzer edi" degen jalpygha belgili sәtti oy týiindeui qazaq әdebiyetindegi týrkilik, islamdyq jәne últtyq әdebiyet tarihyndaghy tuyndylargha qatysty payymdau jasauymyzgha mýmkindik beredi. Qazirgi jәne oghan deyingi tuyndylardyng boyynda «ótken dәuirding óz atyn mәngilikke tanbalaghan týrki aqyndarynyn» ólmes tuyndylarynyng silemi tanylady. Sebebi, qalamger tek tuyndysyn jazyp qana qoymaydy, sonymen birge oqidy. Ózine deyingi týrki, islam jәne qazaq oishyldarynyng tәjiriybesin sanaly jәne sanasyzdyqpen iygeredi, ózinshe qorytady da, shygharmashylyq shabyt sәtinde óz shygharmasynyng boyynan oryn beredi. Osylaysha, alashtyng ruhany mәdeniyeti qalamgerlerimiz tarapynan týrlishe aishyqtalady da nәtiyjesinde óner sintezi ómirge keldi.

Qarap otyrsaq, qazaq әdebiyetine janadan qosylghan tolqyndar men buyndarda sintez sanaly týrde maqsatty qoldanys tuyp otyrghandyghyn bayqaymyz. Biz búghan Tynyshtyqbek Ábdikәkimov pen Azamat Tasqaranyng poeziyasyn oqyghan kezde aiqyn kóz jetkizemiz. Osylaysha «syny mәdeniyet» (Vyach. Ivanov termiyni - kurssiv meniki - Á.Á.Á.) birjaqty shyndyq pen qatysty qúndylyqtardy shygharmashylyq tinining ózegine ainaldyru jolynda qalamgerler arasyndaghy bәskelestik dәuirin tudyryp otyr.  Kórkem jәne filosofiyalyq  "ruh" pen "tabighilyqtyn" birigip ketui búrynghy  bes eneden belgili janrlyq shekting jaghalauyn shayyp ketti.

«Jana ruh» poeziya men prozany mýldem jaqyndastyryp, stilistikalyq jolmen kollajdandyryp, «matematikalyq tilmen» tógiltip, barlyq «tanqaldyrushylyqtyn» sheksiz mýmkindigin qazaq oqyrmanyna úsynyp otyrghan jayy bar. Búl birinshiden, ekinshiden, «sintez» qazirgi әdeby dәuirding «shygharmashylyq bәsekelestiktin» kórigin qyzdyra týsti. Kezinde, Gustav Flober  "Zamanalyq mәdeniyet nәjiske maltyghuda. Russo, Shatobrian men Lamartinderden múragha qalghan eski sәndegi az qandylyqtan adalanyp, barlyghymyz temirge kóshuimiz kerek», "Sayqymazaqtardyng tobyry!  Ózderin realist, naturalist, impressionist dep ataushylar menen aulaq" dep aqyra ýn qatqan dәuir qazaq әdebiyetining basyna da tudy.

Qazirgi qazaq әdebiyetinde basqa ómir, basqa jyr. Estetikalyq qúndylyqtar ózgeristke úshyrady. Qazaq postmodernizmining prometeyi T.Ábdikәkimovting jyrymen kestelesek, «últtyng baghaly qos túnyghy: tili men qyzynyng etegi ashylghan zaman». Realizmning qozghaushy kýshi bolghan "Determinizm ajal qúshyp, myndaghan dinmen birge kórge kómildi" de, onyng ornyna "boyynda әldebir fantastikalyghy bar, beyrealdy jәne beybolmys, әldebir beyquatty" oghash personajdar ómirge keldi.  Ómir biz oilaghannan mýlde ózgeshe bolyp týrlendi, qazaq oqyrmany qansha jerden shynayy ómir oqighasyn kýtkenimen olardyng ornyna beyrealdy tuyndylar legin qanaghat tútugha tura keldi.

Endigi jerdegi qazaq әdebiyetining sipaty "Fantastikalyq realdylyq", "Realdy fantastikalyqqa" ainaldy. Búl baghytqa bet aluymyz HH ghasyrdyng sonynda qylang berip, qazir jappay  ýrdiske ainaldy. Realist jazushylardyng ózi «maqtap otyryp dattaytyn» stilistikalyq amal-tәsilderi arqyly postmodernist atanyp otyrghandaryn angharmay da qaldy.  Osynyng bәri postmodernizmning «realizmning shekpeninen» shyghyp otyrghandyghyn esh úmytpauymyz kerek.

Jana miftin, jana  sintezding gumanistik bastau kózi qazaq moderndik әdebiyetining jana dәuirge adam ómirining mәnsizdigi men adamat balasy tirshiligining simvoldanuyn tanytatyn postmodernge auajayylmay ótkendigin tanytady. Sondyqtan búl baghytta ózin tanytqandar birden ataqty qalamger atanyp shygha kelse, oghan tandanudyng esh reti joq.

T.S. Eliot búl turasynda Djoystyng "Ulissi" jayynda: "mifti paydalanu arqyly zamanalyq pen baghzylyqtyng arasyna túraqty baylanys ornatyp, ne az, ne kóp dengeydegi azghyndanghan qazirgi zamangha baqylau jasaudyn, tәrtipke keltiruding formasyna jýginu" degen oiy býgin óz ózektiligin joyghan joq.

Qazaq prozasynda ýsh týrli mif tuyndygerligi ómirge keldi. Onyng birinshisi  - S.Seyfulliyn, S.Erubaevtar t.b. ómirge әkelgen sosialistik miftuyndygerligi, ekinshisi - Á.Kekilbaev, M.Maghauin t.b. moderndik miftuyndygerligi, eng songhysy - M.Shahanov, A.Altay, D.Ramazan t.b. postmoderndik mif tuyndygerligi. Sonymen 1980 jyldardyng sonynan bastap, qazaq әdebiyetinde mif tuyndygerligining eki baghyty moderndik jәne postmoderndik ilki nyshan birining boyynda biri jarysa ómirge keldi. Moderndik mif haosty keskindeu formasy men úiymdastyrudyng amal-tәsili bolyp tabylady. Ony ekzistensialdyq keyipkerlerdin: otar elding ziyalysynyng «ishki fantaziyasy» jәne kommunistik rejimge qyzmet etkenderding «aqtalmaytyn qylmystaryn» әldebir zandylyq arqyly mәdeniyettanushylyq mәrtebege kóteredi.

Qazaq ilki prozalyq modernining týp tórkinde «absurdty әlem» iydeyasy, Qúdaysyz әlem iydeologiyasy jatqanymen onyng mәiegi bolghan últtyq mif postmoderdik "antiroman" sosrealizmge qarama-qarsy alashtyq realizmge bastap alyp keldi. Duman Ramazan osy kóshting tu basynda túruymen erekshelenedi. Biz búl maqalamyzda qalamgerding osy jinaqqa engen barlyq әngimelerin emes, ózimiz onyng qalamgerlik kelbetin ashady-au degen tórt әngimesine ghana toqtaldyq. Duman Ramazan bergeninen bereri kóp, ýnemi últ әdebiyetindegi sony da, janashyl әdeby izdenisterding bel ortasynda jýretin sanauly jazushylarymyzdyng biri. Biz sonyng keybir tústaryna ghana shaghyn әdebiy-teoriyalyq barlau ghana jasay aldyq.

Ábil-Serik Ábilqasymúly Áliәkbar,

әdebiyettanushy.

(Sony)

Abai.kz