(جازۋشىنىڭ «كوش» جيناعى حاقىندا)

...فانتاستياكالىق ەمەس، فانتاستيكانىڭ ساتيرامەن ورىلگەن كوركەمدىك اڭىسى - «و دۇنيەدەگى كەزدەسۋدە» قالامگەردىڭ وزىندىك كوركەمدىك ىزدەنىسى بولىپ تابىلادى. وقيعاعا ەرەك رەڭ بەرەتىنى وقيعانىڭ بۇ دۇنيەدە ەمەس، و دۇنيەدە ءوتۋى: و دۇنيە تۋرالى جازىلعان دانتەنىڭ تۋىندىسىنىڭ الەمدىك ادەبيەتتەگى ورنى قانداي بولسا، پروزا تىلىمەن توگىلتە جازعان دۋمان رامازاننىڭ تاراپىنان جاسالعان كوركەمدىك-جانرلىق ىزدەنىستەردىڭ قازاق پوستمودەرنيزمنىڭ ەسكى ءموتيۆتى جاڭعىرتا سومداۋىنىڭ قانداي دارەجەدە شىعارماشىلىقپەن يگەرە بىلگەندىگىنەن سىر شەرتەدى.

(جازۋشىنىڭ «كوش» جيناعى حاقىندا)

...فانتاستياكالىق ەمەس، فانتاستيكانىڭ ساتيرامەن ورىلگەن كوركەمدىك اڭىسى - «و دۇنيەدەگى كەزدەسۋدە» قالامگەردىڭ وزىندىك كوركەمدىك ىزدەنىسى بولىپ تابىلادى. وقيعاعا ەرەك رەڭ بەرەتىنى وقيعانىڭ بۇ دۇنيەدە ەمەس، و دۇنيەدە ءوتۋى: و دۇنيە تۋرالى جازىلعان دانتەنىڭ تۋىندىسىنىڭ الەمدىك ادەبيەتتەگى ورنى قانداي بولسا، پروزا تىلىمەن توگىلتە جازعان دۋمان رامازاننىڭ تاراپىنان جاسالعان كوركەمدىك-جانرلىق ىزدەنىستەردىڭ قازاق پوستمودەرنيزمنىڭ ەسكى ءموتيۆتى جاڭعىرتا سومداۋىنىڭ قانداي دارەجەدە شىعارماشىلىقپەن يگەرە بىلگەندىگىنەن سىر شەرتەدى.

و دۇنيەدەگى تەرگەۋگە الىنۋ ەندى فانتاستيكالىق شىندىق رەتىندە رەالدانىپ، پروزا تىلىمەن ءورىلىپ بىلايشا ورنەكتەلەدى: «سودان سوڭ اجال پەرىشتەلەرى ءساززات سابازدىڭ جانىن الۋعا جەرگە قايتىپ ورالدى. ەكى دۇنيەنىڭ ورتاسىندا ەسى ءبىر كىرىپ، ءبىر شىعىپ ەسەڭگىرەپ جاتسا دا، ءبارىن سەزىپ-ءبىلىپ جاتىر. باس جاعىنا كەلىپ جايعاسقان ازىرەيىلگە كوزىن سىعىرايتىپ، جالىنىشتى كەيىپپەن قارايدى».  كەيىپكەرىنىڭ و دۇنيەدە تەرگەلۋىن يرونيامەن، ساتيرالىق  سيپاتتا قۇلدىراتا سيپاتتاۋى «جەتتىڭدەر مە»سوزىنە ستيليستيكالىق رەڭك بەرۋ ارقىلى اۆتور ءوزىنىڭ الدىنا قويعان ماقساتىنا جەتە العان. شىنايى ومىرلىك سيتۋاتسيانى و دۇنيەلىك احۋالمەن شەبەر ۇشتاستىرۋ دۋماننىڭ وزىنە ءتان رەاليستىك ستيلىنەن  ساززات سۇرلاشوۆ مىرزانىڭ تەرگەۋگە الىنۋى ارقىلى بىلايشا بەرىلەدى: «سودان سوڭ اجال پەرىشتەلەرى ءساززات سابازدىڭ جانىن الۋعا جەرگە قايتىپ ورالدى. ەكى دۇنيەنىڭ ورتاسىندا ەسى ءبىر كىرىپ، ءبىر شىعىپ ەسەڭگىرەپ جاتسا دا، ءبارىن سەزىپ-ءبىلىپ جاتىر. باس جاعىنا كەلىپ جايعاسقان ازىرەيىلگە كوزىن سىعىرايتىپ، جالىنىشتى كەيىپپەن قارايدى.

- جەتتىڭدەر مە؟ - دەدى كۇبىر ەتىپ.

ازىرەيىل داۋىسىن كوتەرە:

- ءاي، سۇمىراي جان. سەن قۇدايدىڭ قاھارىنا ۇشىراپ، نارازىلىعىنا قالدىڭ. ەندى ەسەپ بەرەر ءسات تۋدى. كانە، بەرمەن شىق! - دەدى جەكىرىپ.

جان شىققىسى كەلمەي، ەرىگەن قورعاسىنداي دەنەگە جايىلىپ، جابىسا ءتۇستى. وعان ازىرەيىل باستاعان جانالعىش پەرىشتەلەر «شىق تا شىقتىڭ» استىنا الىپ، ءدوڭ-ايبات كورسەتىپ، قوقان-لوققى جاساپ باقتى. امالى قۇرىپ، كەۋدەدەن جىلجىپ جۇتقىنشاققا تىرەلگەندە، ءساززاتتىڭ جانى كوزىنە كورىنىپ، وزىمەن-ءوزى ارپالىسقا ءتۇستى.

ازىرەيىل ونىڭ جانىن ەرىك-ىرقىنا قويماي، شىرقىراتىپ كومەكەيىنەن سۋىرىپ الدى. ءتۇسى كومىردەي قاپ-قارا. جەر مەن كوكتەگى پەرىشتەلەردىڭ ءبارى وعان لاعىنەت جاۋدىرىپ جاتتى. كوكتەگى قاقپالار تارس جابىلدى. قاس قاعىم ساتتە-اق پەرىشتەلەر ءساززاتتىڭ جانىن الدىن الا دايىندالعان قارا كەنەپ قاپقا سالىپ، مىقتاپ وراپ تاستادى. ودان شىرىگەن جۇمىرتقانىكىندەي ساسىق ءيىس شىعىپ، جەر-دۇنيەنى الىپ كەتتى.

- بۇل سۇمپايى جان كىمدىكى؟ - دەپ سۇرايدى پەرىشتەلەر.

- بۇل - ءساززات سۇرلاشوۆتىڭ جانى، - دەيدى ازىرەيىل ولارعا.

كوكتەگى قاقپالاردىڭ ەسىگى تەگىس جابىلىپ قالعاندىقتان، اجال پەرىشتەلەرى ونى جەتى قات جەردىڭ استىنا اپارىپ تىقتى. جان ءمايىتتىڭ جامباسى جەرگە تيگەنشە ءتۇپسىز شىڭىراۋداعى سۋىق سىزدى تار قاپاستا قاماۋدا بولادى»(41-بەت).

پوستمودەرنيستىك اعىمنىڭ ءبىر مىسالى - كوپتەگەن شىعارمالاردا كەيىپكەردىڭ ەكىگە ءبولىنىپ كەتۋى، ءوزىن-ءوزى باسقا قىرىنان كورۋى، ءتۇس كورىپ، تۇسىنەن ءبىر وقيعا تۋىنداتىپ الىپ، ونىڭ ءوزى اياقتالماي جاتۋى، ءبىر ويعا بەرىلۋى، تۇسىندە ۇمىتىلىپ كەتكەن قارسىلاسىمەن كەزدەسىپ، ارپالىسىپ، قايتادان بۇگىنگى ومىرگە كەلۋى نەمەسە باسقا جەردە ويانۋى دەگەن سياقتى نارسەلەر جازىلادى. ءبىر تاقىرىپتى ءار قىرىنان جازۋعا بولادى. «بۇگىنگى زاماندا ءبارى جازىلىپ ءبىتتى، ەسكىردى. ەندى قايتالاي بەرەمىز بە؟» دەگەن سۇراقتار تۋىنداۋى مۇمكىن. ول تاعى دا اينالىپ كەلگەندە، تالانتتىڭ تاپشىلىعىنىڭ بەلگىسى. اكادەميك ۆەسەلوۆسكي: «ەپيكالىق شىعارمالارداعى سيۋجەتتىڭ 36-اق ءتۇرى بار. سونى ءارتۇرلى ەتىپ قۇبىلتىپ جازا بەرۋگە بولادى»، - دەگەن. بۇل ءسوزدىڭ قانشالىقتى شىن ەكەنىن بىلمەيمىن، بىراق بەلگىلى ءبىر دارەجەدە ءومىردىڭ ءبىر شىندىعىنىڭ ۇشقىنى جاتقانى ءسوزسىز. شىعارمانى تىم قارابايىرلىق پەن جاداعايلىق، جاداۋلىقپەن شەكتەمەگەن دۇرىس. تۋىندىگەر ىزدەنىپ، قىزىقتى وقيعالاردى بىرىكتىرە ءبىلۋى كەرەك دەپ ويلايمىن. «قالامگەرلەردىڭ اراسىندا جاقسى شىعارما جازىپ جۇرگەندەر از ەمەس. مەنىمەن قاتارلاس پروزاشىلار ءبىر-بىرىنە مۇلدە ۇقسامايدى. ارقايسىسىنىڭ دەڭگەي، دارەجەسى بار. كوركەمدىكتىڭ شارتتارىن جاقسى يگەرگەن. ءومىردىڭ شىندىعى كوركەمدىكپەن بەينەلەنگەن دەپ ايتۋعا بولادى»،  - دەيدى نۇرداۋلەت اقىش.

باتىس ەۋروپا جانە ورىس پروزاسىندا  «وزگە الەم» ءبىر ءتۇرلى تىلسىمدانىپ بەرىلسە، دۋمان رامازاندا تاپ ءبىز ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان داۋىردەگى قاراپايىم تىرشىلىك سياقتى پەرىشتەلەردىڭ جاۋاپ الۋى سۋرەتتەلەدى.

وسى ءسات سۇيسەن اقساقال جاتقان كوردىڭ ءىشى كەڭەيىپ، سامالاداي جارقىراپ سالا بەردى. ال ءساززات شال جاتقان قابىر تارىلىپ، ءتورت جاقتان بىردەي قۋسىرىپ قىسا باستادى. جانشىپ-جانىشتاپ، ساي سۇيەگىن سىرقىراتىپ-اق بارادى. قابىر ازابىنىڭ وسىلاي بولارىن جەر باسىپ ءتىرى جۇرگەندە قايدان ءبىلسىن، ايتپەسە كۇناعا بەلشەسىنەن باتپاس ەدى عوي.

«ءبىر كەزدە اللا پەرىشتەلەرگە:

- مەنىڭ ەكى قۇلىمدى جەر بەتىنە اكەلىڭدەر! مەن ولاردى توپىراقتان جاراتتىم، ەندى ودان شىعارامىن! - دەدى.

پەرىشتەلەر جاراتۋشى جاپپار يەنىڭ ايتقانىن ەكى ەتسىن بە، ءساززات پەن سۇيسەن اقساقالدىڭ جانىن الىپ كەلىپ، دەنەلەرىنە قايتا قوستى. قۇدايدىڭ قۇدىرەتىمەن ەكەۋى قايتا ءتىرىلىپ، ءباز-باياعى قالىپتارىنا كەلدى. سول سول-اق ەكەن، اڭكۇر مەن ماڭكۇر الدىمەن سۇيسەن اقساقالعا كەلىپ، جايدارى جۇزبەن سۇراقتار قويىپ، جاۋاپ الا باستادى.

- سەنىڭ راببىڭ كىم؟ - دەدى ەكەۋى قوسانجارلاسىپ.

- مەنىڭ راببىم - اللا، - دەدى اقساقال.

- ءدىنىڭ قانداي؟

- ءدىنىم - يسلام... اللانىڭ قۇلى، مۇحاممەدتىڭ ۇممەتىمىن.

- قانداي قايىرىمدى ءىس قىلدىڭ؟

- اللانىڭ كىتابىن وقىدىم، وعان يمان كەلتىردىم جانە سەندىم.

وسى كەزدە كوكتەن:

- مەنىڭ سۇيگەن قۇلىم شىنىن ايتتى. وعان جۇماقتىڭ مامىعىنان توسەك سالىڭدار، ءجانناتتىڭ كيىمىن كيىندىرىڭدەر! جۇماقتىڭ قاقپاسىن اشىپ قويىڭدار! - دەگەن اشىق-جارقىن داۋىس ەستىلدى»(42-بەت).

مىنە، قالامگەر تالىمگەرلىكپەن، ۇلتتىق دىلىمىزگە ساي اللانىڭ سۇيگەن قۇلىنىڭ بۇرىن پوەزيالىق ءدىني قيسسالاردا ءسوز بولعان سيۋجەتتىن ەندى پروزا تىلىندە مولدىرەتىپ، جاعىمدى پەرسوناجىنىڭ «فانتاستيكالىق بەينەسىن» كەسكىندەسە، مىنا ءبىر ءماتىن ۇزىگىندە ۇلتىنىڭ جەك كورەتىن الەۋمەتتىك توبىنا جاتاتىن اتقامىنەرلەردىڭ ۇسقىنسىز كەلبەتىن «فانتاستيكالىق گراتەسكىلەيدى» .

«سۇيسەندى جايلى جەرگە جايعاستىرعان سوڭ، پەرىشتەلەر ءساززاتتىڭ قابىرىنە قايتىپ ورالىپ، قاتۋلى كەيىپتە سۇراقتار قويىپ، جاۋاپ الا باستادى.

- سەنىڭ راببىڭ كىم؟

- اا... نە دەيسىڭ؟!. تۇك ۇقسام بۇيىرماسىن!..

- ءدىنىڭ قانداي؟

- ءدىنشىل ەمەسپىن، دەسە دە، ءوزىمدى مۇسىلمانمىن دەپ سانايمىن.

- سەندەرگە جىبەرىلگەن ادام تۋرالى نە بىلەسىڭ؟

- ەشتەڭە بىلمەيمىن... جۇمباقتاماي دۇرىستاپ ايتساڭدارشى!.. كىمدى ايتىپ تۇرسىڭدار، ءوزى؟..

سول كەزدە كوكتەن:

- ول دۇرىس جاۋاپ بەرمەدى. وعان وتتان توسەك سالىڭدار، الدىنان توزاقتىڭ قاقپالارىن اشىپ قويىڭدار! - دەگەن قاتقىل داۋىس ەستىلدى.

ءساززات سابازدىڭ سۇرى قاشىپ كەتتى. قۇتىرعان قاسقىرداي كوزدەرى الاقتاپ، توزاقتان قالاي قۇتىلۋدىڭ ايلا-امالىن ويلاي باستادى. سول ءسات ونىڭ الدىنا البا-جۇلبا كيىنگەن، ۇستىنەن ساسىق ءيىس مۇڭكىگەن، سۇرىقسىز بىرەۋ كەلىپ:

- مەن ساعان جاماندىق حابار اكەلدىم. ول كۇن ساعان ۋادە ەتىلگەن، - دەدى ءتۇسىن سۋىتىپ.

- قۇداي جولىڭدى قىلماعىر، سەن كىمسىڭ ءوزى، نەعىلعان جانسىڭ؟ تۇرىڭنەن ادام شوشيدى عوي! - دەدى ءساززات شال كۇيىپ-ءپىسىپ.

- مەن ءوزىڭنىڭ زۇلىم ىستەرىڭمىن. سەنى قاشاندا تەرىس جولدان، قىلمىس الەمىنەن كوردىم. كىنا مەن كۇنا جاساعانىڭدا قاسىڭدا تۇردىم. ءبارىن دە ءوز كوزىممەن كورىپ، ءوز قۇلاعىممەن ەستىدىم. ەندى مىنە، جاراتۋشى جاپپار يەمىز سەنىڭ سول كۇنالارىڭ ءۇشىن لايىقتى ۇكىم كەستى. قولىڭمەن ىستەگەنىڭدى موينىڭمەن كوتەرەتىن، سوعان ساي جازالاناتىن ءسات تۋدى. قۇداي ىستەگەن جاماندىقتارىڭنىڭ ءبارىن ءوز باسىڭا كەلتىرەدى، - دەدى الگى سۇقىتسىز سۇستيىپ.

- سەن نە كوكىپ تۇرسىڭ، مەن ەشقانداي قىلمىس جاساعانىم جوق، كۇناعا دا باتقان جەرىم جوق، - دەدى بەتپاقتانىپ. - قانداي دالەل-دايەگىڭ بار؟ نەتكەن پالەقور جانسىڭ؟

- دالەل-دايەك جەتكىلىكتى... سەنىڭ قانداي كۇنا جاساپ، نەندەي قىلمىس ىستەگەنىڭنىڭ ءبارى جىپكە ءتىزىلىپ، شوتتالىپ-قاتتالىپ قويىلعان. قۇداي ءبارىن كورىپ-ءبىلىپ تۇرادى. سەن ءوزىڭ سياقتى پەندەلەردى الداۋىڭ مۇمكىن، ءتىپتى بولماسا ساتىپ الۋىڭ مۇمكىن، ال قۇدايدى الداي المايسىڭ!.. كەز كەلگەن ادامنىڭ جاساعان جاقسىلىعى دا، جاماندىعى دا ەش ۋاقىتتا ءىز-ءتۇزسىز جوعالىپ كەتپەيدى. ەكى دۇنيەنىڭ بىرىندە يەسىن ىزدەپ تابادى.

- مەن نە ىستەپپىن، قانداي كۇنا جاساپپىن؟!. - دەدى ءساززات بەتباقتىرماي.

- و... وندا وقى مىنانى. - ول ونىڭ قولىنا قارا كەنەپپەن قاپتالعان امال داپتەرىن ۇستاتتى. «ءبارىبىر قىلمىسىمنىڭ ۇستىنەن تۇسكەن جوقسىڭ، قالاي دالەلدەيسىڭ؟!» دەگەندەي، ءساززات سابازىڭ ساسار ەمەس. دەمىن ىشىنە تارتىپ، جايمەن پاراقتاي باستادى. ورتا تۇسىنان ءبىر بەتىن اشىپ، كوز جۇگىرتتى.

«ءساززات 01.08.1995 جىلى اۋىل اكىمى بوپ تۇرعان كەزدە ءبىر كۇندە ءۇش مارتە جەر ساتىپ، ءۇش مارتە كۇناعا باتتى. العاشقىسىنان ون بەس مىڭ دوللار، ەكىنشىسىنەن جيىرما بەس مىڭ دوللار، ۇشىنشىسىنەن ەلۋ مىڭ دوللار قالتاسىنا باستى.

ەرتەسىندە تاعى دا ءۇش مارتە جەر ساتتى. بۇل جولى سوتىقتاپ ەمەس، گەكتارلاپ ساتتى. العاشقىسىنان بەس ءجۇز مىڭ، ەكىنشىسىنەن التى ءجۇز مىڭ، ۇشىنشىسىنەن جەتى ءجۇز مىڭ دوللاردى شىتىرلاتىپ ساناپ الدى. اقشاعا قۇنىققانى سونشالىق، بۇل كۇناھار وسىلاي قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنى جەر ساتۋمەن اينالىستى. سول تۇسكەن پايدانى ءوز قاجەتىنشە جاراتتى. ارام اقشانى اياسىن با، وبلىس اكىمىنە پارا بەرىپ، اۋدان اكىمىنىڭ ورىنتاعىن ءبىر ميلليون دوللارعا ساتىپ الدى.

اۋدان اكىمى بولا سالىپ، جەر ساۋداسىن ودان ءارى قىزدىردى. اقشا نە ىستەتپەيدى، حان سارايىنداي ءۇي سالدىردى، نەشە ءتۇرلى قىمبات كولىكتەر ءمىندى. قاراۋىنداعى قىز-قىرقىندى توسەگىنە سۇيرەلەدى، كونبەگەندەرىن ەسەبىن تاۋىپ، جۇمىستان شىعارىپ جىبەردى. كامەلەتكە جاسى تولماعان ورىمدەي جاس قىزداردى زورلاۋدى ادەتكە اينالدىردى. قاراكوز ەسىمدى ون ەكىدە ءبىر گۇلى اشىلماعان ون جەتى جاسار قىز بالانى كومەكشىلەرى ارقىلى ساياجايىنا شاقىرىپ الىپ، جالىنىپ-جالبارىنعانىنا، جىلاپ-سىقتاعانىنا قاراماي، زورلادى. قىزدىڭ اكە-شەشەسى سوتقا بەرىپ ەدى، سۋديانىڭ اۋزىن مايلاپ، قۇتىلىپ كەتتى. شاراسىز قىز زار ەڭىرەپ قالا بەردى. ال جاينا ەسىمدى گۇلدەي جايناعان ون سەگىز جاسار قىزدى كەشكە جاقىن ءوز كەڭسەسىندە زورلادى. وعان دا اقشا بەرىپ، اۋزىن جاپتىردى. ال ءوزىنىڭ تۋعان بالدىزى كۇنسايانى... »(43-44-بەتتەر)

م.كوپەيۇلىنداعى نادان ءبيدىڭ بۇگىنگى بەينەسى مۇلدە جاڭا قىرىنان قالامگەرگە ءتان ستيليستيكالىق وزگەشەلىكپەن سيپاتتالادى. وسىلايشا ۇلت ءدىني تۇسىنىگىندەگى «قابىر ازابى» ەسكى مەن جاڭانى جالعاي وتىرىپ وقىرمان نازارىنا ۇسىنىلادى.

جوعارىدا ايتىلعان ويلاردى ءبىر ارناعا توعىستىرا وتىرىپ ايتارىمىز، دۋمان رامازاندا جۇماق پەن توزاقتىڭ انتينومياسى ۇلتتىق ارحەتيپتەردىڭ بويىنا قان جۇگىرتە وتىرىپ بەرىلگەندىگىن بايقايمىز.

ەكى ءتۇرلى دۇنيە، بۇ دۇنيەنىڭ قىزىعىن و دۇينەنىڭ قىزىعىنا ايىرباستاۋ مەن ايىرباستاماۋ ماسەلەسىن اۆتور قالاي شەشتى. ءوز وقىرمانىمەن قانداي ويىن وينادى، مىنە وسى جاعىنا نازار سالاتىن بولساق، وندا قوڭىرتوبەل ۇيدە تۇرىپ، قوڭىرقاي تىرلىك كەشكەن سۇيسەن ساباەۆ اقساقال مەن حان سارايىنداي ۇيدە تۇراتىن ءساززات سۇرلاشوۆ مىرزانىڭ تاعدىر-تالايىن پەرنەلەي بەرۋ ارقىلى «قوڭىر» تۇسپەن «س» ارپىنە اكتسەنت ءتۇسىرىپ،  ءومىردىڭ بايانسىزدىعى تۋرالى الاشتىڭ ماڭگىلىك سارىنىن جاڭا قىرىنان ۇعىندىرادى. ارىپتىك ويىن دەگەندە ايتارمىز: اۆتوردىڭ كەيىپكەرلەرىنىڭ ءبارى «س» ارىپىنەن باستالاتىن ات پەن تەككە يە بولىپ كەلەدى.

«پسيحواناليز بۇگىنگى ادەبيەتتى تىم اۋىرلاتىپ جىبەرگەن، - دەدى اسەكەڭ، ءسوزىن ساباقتاپ - پسيحواناليز ادەبيەتكە ەمەس، ادەبيەت پسيحواناليزگە قىزمەت ەتە باستاعان سياقتى. كەيدە ادەبيەت فيلوسوفيا بولعىسى، كەيدە تازا عىلىم بولعىسى كەلەتىن سياقتى. سونداي اسەر قالدىرادى. ادەبيەت سكەپسيستەن بۇزىلعان. ويىمشا، ادەبيەت ءالسىن-ءالسىن بايىرعى، ءمولدىر كونە باستاۋلارعا قايتىپ بارىپ وتىرۋى كەرەك. اداسقاندا، شارشاعاندا. وسى جەتكەن تاجىريبەمەن، بىلىممەن سول ءماجۇسي زامانعا بارىپ، تۇلەپ قايتىپ وتىرۋى كەرەك (كەمەڭگەردىڭ ومىرىنەن ءبىر ۇزىك سىر// تالاسبەك  اسەمقۇلوۆ اقتوبە گازەتى 12 ءساۋىر 2012).

ت.س. ەليوتتىڭ "گومەردەن باستالعان ەۋروپا ادەبيەتىن، ونداعى بارشا ۇلتتىق ادەبيەتتەردى قوسا العاندا ءبىر مەزەتتە ءبىر عانا ادەبي قاتار تۇزەر ەدى" دەگەن جالپىعا بەلگىلى ءساتتى وي تۇيىندەۋى قازاق ادەبيەتىندەگى تۇركىلىك، يسلامدىق جانە ۇلتتىق ادەبيەت تاريحىنداعى تۋىندىلارعا قاتىستى پايىمداۋ جاساۋىمىزعا مۇمكىندىك بەرەدى. قازىرگى جانە وعان دەيىنگى تۋىندىلاردىڭ بويىندا «وتكەن ءداۋىردىڭ ءوز اتىن ماڭگىلىككە تاڭبالاعان تۇركى اقىندارىنىڭ» ولمەس تۋىندىلارىنىڭ سىلەمى تانىلادى. سەبەبى، قالامگەر تەك تۋىندىسىن جازىپ قانا قويمايدى، سونىمەن بىرگە وقيدى. وزىنە دەيىنگى تۇركى، يسلام جانە قازاق ويشىلدارىنىڭ تاجىريبەسىن سانالى جانە ساناسىزدىقپەن يگەرەدى، وزىنشە قورىتادى دا، شىعارماشىلىق شابىت ساتىندە ءوز شىعارماسىنىڭ بويىنان ورىن بەرەدى. وسىلايشا، الاشتىڭ رۋحاني مادەنيەتى قالامگەرلەرىمىز تاراپىنان تۇرلىشە ايشىقتالادى دا ناتيجەسىندە ونەر سينتەزى ومىرگە كەلدى.

قاراپ وتىرساق، قازاق ادەبيەتىنە جاڭادان قوسىلعان تولقىندار مەن بۋىنداردا سينتەز سانالى تۇردە ماقساتتى قولدانىس تۋىپ وتىرعاندىعىن بايقايمىز. ءبىز بۇعان تىنىشتىقبەك ابدىكاكىموۆ پەن ازامات تاسقارانىڭ پوەزياسىن وقىعان كەزدە ايقىن كوز جەتكىزەمىز. وسىلايشا «سىني مادەنيەت» (ۆياچ. يۆانوۆ تەرمينى - كۋرسسيۆ مەنىكى - ءا.ءا.ءا.) بىرجاقتى شىندىق پەن قاتىستى قۇندىلىقتاردى شىعارماشىلىق ءتىنىنىڭ وزەگىنە اينالدىرۋ جولىندا قالامگەرلەر اراسىنداعى باسكەلەستىك ءداۋىرىن تۋدىرىپ وتىر.  كوركەم جانە فيلوسوفيالىق  "رۋح" پەن "تابيعيلىقتىڭ" بىرىگىپ كەتۋى بۇرىنعى  بەس ەنەدەن بەلگىلى جانرلىق شەكتىڭ جاعالاۋىن شايىپ كەتتى.

«جاڭا رۋح» پوەزيا مەن پروزانى مۇلدەم جاقىنداستىرىپ، ستيليستيكالىق جولمەن كوللاجداندىرىپ، «ماتەماتيكالىق تىلمەن» توگىلتىپ، بارلىق «تاڭقالدىرۋشىلىقتىڭ» شەكسىز مۇمكىندىگىن قازاق وقىرمانىنا ۇسىنىپ وتىرعان جايى بار. بۇل بىرىنشىدەن، ەكىنشىدەن، «سينتەز» قازىرگى ادەبي ءداۋىردىڭ «شىعارماشىلىق باسەكەلەستىكتىڭ» كورىگىن قىزدىرا ءتۇستى. كەزىندە، گيۋستاۆ فلوبەر  "زامانالىق مادەنيەت ناجىسكە مالتىعۋدا. رۋسسو، شاتوبريان مەن لامارتيندەردەن مۇراعا قالعان ەسكى ساندەگى از قاندىلىقتان ادالانىپ، بارلىعىمىز تەمىرگە كوشۋىمىز كەرەك»، "سايقىمازاقتاردىڭ توبىرى!  وزدەرىن رەاليست، ناتۋراليست، يمپرەسسيونيست دەپ اتاۋشىلار مەنەن اۋلاق" دەپ اقىرا ءۇن قاتقان ءداۋىر قازاق ادەبيەتىنىڭ باسىنا دا تۋدى.

قازىرگى قازاق ادەبيەتىندە باسقا ءومىر، باسقا جىر. ەستەتيكالىق قۇندىلىقتار وزگەرىستكە ۇشىرادى. قازاق پوستمودەرنيزمىنىڭ پرومەتەيى ت.ابدىكاكىموۆتىڭ جىرىمەن كەستەلەسەك، «ۇلتتىڭ باعالى قوس تۇنىعى: ءتىلى مەن قىزىنىڭ ەتەگى اشىلعان زامان». رەاليزمنىڭ قوزعاۋشى كۇشى بولعان "دەتەرمينيزم اجال قۇشىپ، مىڭداعان دىنمەن بىرگە كورگە كومىلدى" دە، ونىڭ ورنىنا "بويىندا الدەبىر فانتاستيكالىعى بار، بەيرەالدى جانە بەيبولمىس، الدەبىر بەيقۋاتتى" وعاش پەرسوناجدار ومىرگە كەلدى.  ءومىر ءبىز ويلاعاننان مۇلدە وزگەشە بولىپ تۇرلەندى، قازاق وقىرمانى قانشا جەردەن شىنايى ءومىر وقيعاسىن كۇتكەنىمەن ولاردىڭ ورنىنا بەيرەالدى تۋىندىلار لەگىن قاناعات تۇتۋعا تۋرا كەلدى.

ەندىگى جەردەگى قازاق ادەبيەتىنىڭ سيپاتى "فانتاستيكالىق رەالدىلىق", "رەالدى فانتاستيكالىققا" اينالدى. بۇل باعىتقا بەت الۋىمىز حح عاسىردىڭ سوڭىندا قىلاڭ بەرىپ، قازىر جاپپاي  ۇردىسكە اينالدى. رەاليست جازۋشىلاردىڭ ءوزى «ماقتاپ وتىرىپ داتتايتىن» ستيليستيكالىق امال-تاسىلدەرى ارقىلى پوستمودەرنيست اتانىپ وتىرعاندارىن اڭعارماي دا قالدى.  وسىنىڭ ءبارى پوستمودەرنيزمنىڭ «رەاليزمنىڭ شەكپەنىنەن» شىعىپ وتىرعاندىعىن ەش ۇمىتپاۋىمىز كەرەك.

جاڭا ءميفتىڭ، جاڭا  سينتەزدىڭ گۋمانيستىك باستاۋ كوزى قازاق مودەرندىك ادەبيەتىنىڭ جاڭا داۋىرگە ادام ءومىرىنىڭ مانسىزدىگى مەن ادامات بالاسى تىرشىلىگىنىڭ سيمۆولدانۋىن تانىتاتىن پوستمودەرنگە اۋاجايىلماي وتكەندىگىن تانىتادى. سوندىقتان بۇل باعىتتا ءوزىن تانىتقاندار بىردەن اتاقتى قالامگەر اتانىپ شىعا كەلسە، وعان تاڭدانۋدىڭ ەش رەتى جوق.

ت.س. ەليوت بۇل تۋراسىندا دجويستىڭ ء"ۋليسسى" جايىندا: ء"ميفتى پايدالانۋ ارقىلى زامانالىق پەن باعزىلىقتىڭ اراسىنا تۇراقتى بايلانىس ورناتىپ، نە از، نە كوپ دەڭگەيدەگى ازعىندانعان قازىرگى زامانعا باقىلاۋ جاساۋدىڭ، تارتىپكە كەلتىرۋدىڭ فورماسىنا جۇگىنۋ" دەگەن ويى بۇگىن ءوز وزەكتىلىگىن جويعان جوق.

قازاق پروزاسىندا ءۇش ءتۇرلى ميف تۋىندىگەرلىگى ومىرگە كەلدى. ونىڭ ءبىرىنشىسى  - س.سەيفۋللين، س.ەرۋباەۆتار ت.ب. ومىرگە اكەلگەن سوتسياليستىك ميفتۋىندىگەرلىگى، ەكىنشىسى - ءا.كەكىلباەۆ، م.ماعاۋين ت.ب. مودەرندىك ميفتۋىندىگەرلىگى، ەڭ سوڭعىسى - م.شاحانوۆ، ا.التاي، د.رامازان ت.ب. پوستمودەرندىك ميف تۋىندىگەرلىگى. سونىمەن 1980 جىلداردىڭ سوڭىنان باستاپ، قازاق ادەبيەتىندە ميف تۋىندىگەرلىگىنىڭ ەكى باعىتى مودەرندىك جانە پوستمودەرندىك ىلكى نىشان ءبىرىنىڭ بويىندا ءبىرى جارىسا ومىرگە كەلدى. مودەرندىك ميف حاوستى كەسكىندەۋ فورماسى مەن ۇيىمداستىرۋدىڭ امال-ءتاسىلى بولىپ تابىلادى. ونى ەكزيستەنتسيالدىق كەيىپكەرلەردىڭ: وتار ەلدىڭ زيالىسىنىڭ «ىشكى فانتازياسى» جانە كوممۋنيستىك رەجيمگە قىزمەت ەتكەندەردىڭ «اقتالمايتىن قىلمىستارىن» الدەبىر زاڭدىلىق ارقىلى مادەنيەتتانۋشىلىق مارتەبەگە كوتەرەدى.

قازاق ىلكى پروزالىق مودەرنىنىڭ ءتۇپ توركىندە «ابسۋردتى الەم» يدەياسى، قۇدايسىز الەم يدەولوگياسى جاتقانىمەن ونىڭ مايەگى بولعان ۇلتتىق ميف پوستمودەردىك "انتيرومان" سوتسرەاليزمگە قاراما-قارسى الاشتىق رەاليزمگە باستاپ الىپ كەلدى. دۋمان رامازان وسى كوشتىڭ تۋ باسىندا تۇرۋىمەن ەرەكشەلەنەدى. ءبىز بۇل ماقالامىزدا قالامگەردىڭ وسى جيناققا ەنگەن بارلىق اڭگىمەلەرىن ەمەس، ءوزىمىز ونىڭ قالامگەرلىك كەلبەتىن اشادى-اۋ دەگەن ءتورت اڭگىمەسىنە عانا توقتالدىق. دۋمان رامازان بەرگەنىنەن بەرەرى كوپ، ۇنەمى ۇلت ادەبيەتىندەگى سونى دا، جاڭاشىل ادەبي ىزدەنىستەردىڭ بەل ورتاسىندا جۇرەتىن ساناۋلى جازۋشىلارىمىزدىڭ ءبىرى. ءبىز سونىڭ كەيبىر تۇستارىنا عانا شاعىن ادەبي-تەوريالىق بارلاۋ عانا جاساي الدىق.

ءابىل-سەرىك ابىلقاسىمۇلى الىاكبار،

ادەبيەتتانۋشى.

(سوڭى)

Abai.kz