2000 jyldy qarsy alyp jatqan qarbalas shaq edi. Ghalamtor әli taqqa minbegen, el týgel teledidargha telmiretin zaman. Qazaq telearnalarynyng janajyldyq baghdarlamalarynan kónilim qalyp, «Jas Alashqa» «Júrttyng bәri «Millenium! Millenium!» dep ishti, bizding ishimiz pysty» degen maqala jazdym. Arada birneshe kýn ótkende, redaksiyagha qonyrau shalghan (o, vremena, o, nravy!) teatr rejisseri Bolat Atabaev: «Aynaladaghy qúbylystargha osynday ózindik ústanymmen, syn kózimen qaray alatyn jigitter әli bar eken ghoy! Demek, bolashaqtan ýmit bar!» – dep rizashylyghyn bildirdi.

Mening osy bir airyqsha kózqarasqa iye, qasang qaghidalardy búzyp-jaryp jýretin óner maytalmanymen tanystyghym osylay bastaldy.

Keyin marqúm qosaghy – әnshi Mәdina Eraliyevany eske alu konsertin ótkizerde ssenariyin men jazyp, keshting rejisseri Bolat agha boldy. Ol kisining bylayghy júrtqa oghashtau kórinetin minezderi men tanghalarlyq oilaryna sol az-kem aralas-qúralastyqta tipti qanygha týstim...

Áleumettik jeli degen «әlemdik jәrmenke» qyza bastaghan shaqta Bolat agha Germaniyada jýrgen edi. Birde aghanyng paraqshasynda ol kisi kuә bolghan bir óte tosyn oqigha turaly jazyldy. Oghan qatty qyzyqqan men Bolat aghanyng messendjerine hat jazdym: «Agha, mynau – kórkem shygharmagha súranyp túrghan taghdyrly dýnie eken. Tipti dap-dayyn fabula. Osy detalidardy arqau etip, әngime jazsam deymin. Rúqsat etesiz be?». Kóp úzamay aghadan: «Eger osy oqighadan әngimege layyq әserli ilik kórip túrsang – әriyne, rúqsat! Sәtimen bolsyn!» degen jauap keldi.

Ol kisi ara-túra shygharmashylyqqa, ónerge, mәdeniyetke qatysty tújyrymdaryn feysbuktegi paraqshasyna salyp qoyatyn. Qashanda onyng ózindik ereksheligi mol erkin oilaryna yntyq men sol jazbalardyng bәrin ózim ýshin kóshirdim de otyrdym. B.Atabaevtyng tútas leksiyasy dersiz!

Tómende aghanyng sol pikirlerining bir ýzigin ghana úsynyp otyrmyn. Imany salamat bolsyn.

* * *

Qazbalay bersen, týiini sheshilmegen mәsele shygha beredi. Dramalyq shygharmanyng eki týri bar.

1. Ádeby shygharma – oqu ýshin jazylghan piesa, dramaturg ýiinde otyryp jazady, sosyn teatrgha kelip, «tura osy qalpynda qoyyp berinder» degen talap qoyady. Shekspirdin, Molierdin, Shillerdin, Áuezovtin, Mýsirepovtin, t.b. piesalary – oqu ýshin jazylghan dýniyeler. Keyipkerler әdeby tilde, jazba tilde sóileydi. Jay habarly sóilemder az qoldanylady. Biy-bolysy da, jarlysy da, balasy da, anasy da, bәri qúrmalas sóilemderding týr-týrin qoldanyp, ritorikanyng mayyn aghyzyp jýredi. Talghauly, kezektes, týsindirmeli, qarsylyqty salalas qúrmalas... kete beredi, kete beredi... Keyde bir sóilemning ózi jarty betti toltyrady. Kórermen negizinen tyndau ýshin qoyylghan radiospektakli siyaqty әserde qalady.

Búl tiptes piesalar turaly 1910 jyly Mәskeude ýlken dau shyqqan. Orystyng belgili әdebiyet jәne teatr synshysy Yuliy Ayhenvalid «Otrisanie teatra» degen atpen kólemdi maqala jazghan. Sol kezdegi teatrlardy ÓLI óner dep tanyp, teatr ónerin әdebiyetting qosalqy týri retinde qarastyrudy talap etken. Búl – teatrdy óner reestrinen syzyp, әdebiyetting auylyna tolyq kóshiru degen sóz ghoy! Shyn mәninde, teatr óneri o basta alanda tughan, basty qúraly – sóz emes, ÁREKET bolghan... Qazaqstanda teatrdy әdebiyet dep biletin artister, rejisserlar әli órip jýr. Teatr derbes óner ekenin týsinbeydi! Týsingileri de kelmeydi!

Endi Áuezovting jazba tilin býgingi ómirge qalay beyimdeymiz degen mәsele tuady. «Býgingi kórermendi qalay sendiremin?» dep qinalady artist. Eng onay jәne aqyldy qajetsinbeytin jol – sóilemderdi qysqartyp, syzyp tastau!

Men ýshin eng qyzyq әdis – sol qúrmalas sóilemderding arasyna әreket engizu, sózdi aitu qajettigin tudyru, sózdi әreketten shygharu, partnerding sózimen bólu, biraq rólding mәtinin saqtap qalu. Sol kezde sóz tiriledi. Imanday shynym!

Festivali kezderinde spektakliderdi kóp kóremin. Avtordyng sózin dyryldatyp aityp shyghady. Soghan mәz. Ne sebepten renjip, zirkildep sóileydi? Nelikten sahnada qasiret shegip, qona almay jýrgen samolet siyaqty qoldaryn erbendetip jýgirip jýr? «Menen de nashar rejisserlar bar eken ghoy» dep men de tәube, shýkir dep kete berem.

2. Sahnagha qoy ýshin jazylghan piesa. Avtor men qoyshy toptyng birikken júmysynan tuatyn material. Osy әdispen kezinde Áuezov teatrynyng sahnasynda marqúm Armiyal Tasymbekovtyng «Kebenek kiygen arulary», Biyken Rimovamen birigip jazghan «Abay desem...»dramam, Roza Múqanovanyng «Mәngilik bala beynesi», jazushy Qalihan Ysqaqtyng dayyn dramasy «Jan qimaq» qoyyldy. Qalihan agha repetisiya kezinde kóp ózgeris engizdi. Búl әdispen jazylghan piesa nemese tekst ómirdegi auyzeki tilge beyimdelip, artisting temperamentine arnayy jazylady. Keyipkerding sóz saptauy minezine say erekshelenedi. Kózi ashyq, kókiregi oyau keyipkerding tili de kýrdeli bolady. Ádebiyetting qúshaghynda qalyp qoymaydy. Dialogtary da qysqa. Áreketteri mol. Kózge de qyzyqty, qúlaqqa da yqsham.

Búl da – teatr ónerin baghalaudyng bir joly!

Sәken Sybanbay

Abai.kz