Abay oblysyndaghy Boroduliha audandyq Qarbay meshiti imamy Áripjan Qojanúlymen jýzdesip, elimizdegi din salasyndaghy sayasatty, qoghamdyq hәm últaralyq kelisim mәseleleri tóniregindegi saualdarymyzdy qoyghan edik. Endi sony oqyrman nazaryna úsynyp otyrmyz.

– Din salasyndaghy sayasatty, qoghamdyq jәne últaralyq kelisim jayly sóz etseniz?

– Halqymyzdyng mәdeniyeti men dәstýri islam qúndyqtarymen bite qaynasyp ketken. Tipti mәdeniyet degeninizding ózi – dinning qúramdas bir bóligi. Sondyqtan qazir aqparattyq tehnologiyalardyng kýrt damuy jýrip jatqan shaqta memleketimizding ruhany damuy zor manyzy bar tól últtyq qúndylyqtarymyzdy tenizden marjan tergendey terennen qoparyp zerttegenimiz lәzim.

Býginderi Islam bizding ruhany damuymyzgha zor serpilis beretin kýsh bolyp tabylady. Eilimizde dәstýrli Islamnyng taraluy Qazaqstan músylmandary diny basqarmasynyng oblystyq bólimsheleri kómegimen jamaghatqa jol tartuda.

Qazaqstan óz egemendigin almay túrghan 1990 jyldary QMDB óz aldyna jeke diny birlestik bolyp qúrylghantyn. Álemde sýnitterding basym kópshiligi Hanafit mazhabyn ústanady. Osy Hanafit mazhabyn ústanushylardyng basym bóligi Imam Maturidy diny ústanymgha qatysty jýielegen akidagha den qoyady. Maturid mektebining birtútas ilimdik jýiesi týrki halyqtary arasynda, onyng ishinde bizding eldegi barsha músylmandar arasynda ornyqqan.

Qanshama ghasyrdan beri halqymyz óz mәdeniyetin Imam Ábu Hanifa mazhabymen bayyqtyryp, iman keltiruge qatysty Qúran Kәrim men Sunnagha negizdelgen Imam Maturidy mektebi ilimine den qoyyp keledi. Ábu Hanifa mazhaby últymzdyng kýndelikti ómirdegi bite qaynasyp, dәstýr men saltymyzgha kirigip ketken. Búl diny mektepting týp tamyry bizding últtyq bolmysymyzda jatyr. Bir sózben aitqanda, Ábu Hanifa mazhaby degenimiz búl – qazaq músylmandyghynyng altyn dingegi.

Elimiz egemendik alghan kezden bastap, meshitter men tarihiy-mәdeny eskertkishter qalpyna keltirilip, janadan meshitter salynyp, medireseler ashyla bastady. Qazirgi kezde elimizde 2500 asa meshit jamaghatty imangha jyghyltuda.

Osydan 22 jyl búryn Almatyda islam mәdeniyetining shamshyraghy mysrlyq «Núr-Mýbәrәk» Uniyversiyteti ashylyp, arab tili ústazdaryn, islamtanushylar men joghary bilikti imamdar dayyndap shyghudy jolgha qoydy. Qazir elimizde 10 asa medirese shәkirtterge bilim núryn shashuda.

2005 jyly Úlystyng Úly Kýni 22 Nauryzda Astanada eng iri meshit «Núr Astana» ashyldy. 10 myng adam bir mezet imangha jyghylatyn «Núr Astana» meshitin Qatar memleketining әmiri sheyh Hamad bin Halifa әl-Tәniyding qaytarymsyz syy retinde bólgen qarjysyna túrghyzylyp, meshitting jobasyn livandyq sәuletshi Charliz Hafiza jasasa, qúrylysynyng bas merdigeri – Týrkiyanyng «Pasiyner» kompaniyasy boldy.

Astana qalasyndaghy Beybitshilik jәne kelisim, Tәuelsizdik saraylary men «Qazaq eli» monumenti syndy aibyndy nysandarmen irgeles ornalasqan 13 ga. jerdi alyp jatqan, bir mezette 5 myngha juyq adam minәjet ete alatyn  Áziret Súltan meshiti qazaqtyng dәstýrli ong-órnekteri men últtyq naqyshtaghy sәndik elementteri qoldanyla otyryp, klassikalyq islam ýlgisinde oryndalyp, 2012 jyl ashyldy.

Egerde adamzat tarihyn alyp qaraytyn bolsaq, mәdeniyet ayaq astynan payda bola salghan joq. Barsha mәdeniyetting ózeginde diny nanym-senim jatyr. Sondyqtan bizding halqymyzdyng mәdeniyeti men әleumettik ómirinde islamnyng alatyn orny erek, senimdi týrde aitarym, Islam qazaqtyng ruhany múrasynyng bólinbes bir bólshegi bolyp tabylady.

Islam hristian, buddizm jәne basqa dindermen birge әlemdik konfessiya bolyp tabylady. Elimiz preziydenti Qasym-Jomart Toqaevtyng әr jyldary BAQ betterindegi súhbattaryndaghy din turaly aitqan oi-pikirlerine den qoyar bolsaq:  «Men ateist emespin. Qúdaydyng bar ekenine senemin. Áriyne, men músylmanmyn» dep bәrimizding oiymyzdaghy sózdi algha tartady. Nemese «Islamnyng gumanistik iydealdary elimizdegi bereke men birlikti, beybitshilik pen kelisimdi nyghaytu ýshin manyzdy ról atqarady» dep kókeyimizde jýrgen pikirdi algha tartady.

Birqatar elderde islam resmy memlekettik din dep jariyalanghan. Músylmandar kóp túratyn memlekette dinge senushi jamaghat óz ómirin Sunna men sharighatpen baylanystyryp tirshilik keshude. Sunna degenimiz – Payghambarymyzdyng Múhammet ómirin qaster tútuy. Sharighat degenimiz – Qúran Kәrimdegi biz tútynatyn ústanym. Elimiz osy túrghydan alghanda islam әlemimen tarihi, geografiyalyq, sayasy jәne ruhany baylanystylyqtaghy onyng qúramdas  bir bólshegi bolyp tabylady. Sloay bola túrsa da, biz dәstýrli islammen emes, elimizding Ata Zanymen ómir sýrip jatyrmyz. Elimizding damuynyng sara joly belgilenip, sonyng sony sýrleuimen algha basudamyz. Óitkeni, bizde din memleketten ajratylghan. Islam tek bir ghana qazaqtyng emes, barsha ortalyqaziya halyqtarynyng etnokonfessionaldyq biregeyligin tanytatyn tarihy múrasy bolyp sanalady. Biz postkenestik kenistiktegi kommunistik iydeologiyanyng kýireuine baylanysty diny qayta órleu dәuirinde, sonymen qatar әlemdik daghdyrys dәuirinde ómir sýrip jatyrmyz. Biz qanshalyqty dengeyde islam әlemining bólshegi bolyp tabylamyz? Búl saual kópqyrly. Birden jauap beruding ózi qiynnyng qiyny.

– Jalpyúlttyq birlikting qazaqstandyq modelin jәne Qazaqstan halqy Assambleyasynyng qyzmetine diny túrghydan qanday bagha berer ediniz?

– Elimiz preziydenti Qasym-Jomart Toqaevtyng din turaly aitqan myna bir pikiri: «Halyqaralyq terrorizm men zorlyq-zombylyq ekstremizmi býgingi tanda jahandyq qauipsizdik ýshin asa kýrdeli syn-tegeurinderding biri bolyp qalyp otyr. Diny liyderler kenesi әlemdik sayasy kóshbasshylargha yqpal ete otyryp, әlemdik sayasattaghy qarama-qayshylyqty rettey alar edi» degeni bizge oy saluy kerek.

Qalay desek te, din qazaq qoghamynyng әleumettik damuynda ghana emes, sonday-aq onyng túraqtylyghy ýshin de manyzdy ról oinaydy. Osyny dúrys týsine bilgen el biyligi diny birlestikterge qatysty qatu qabaq tanytpay, olarmen til tabysa bilui basty oryngha qoydy. Bәrimiz bilemiz kenes qúshaghynan shyqqan 90-shy jyldary Qazaqstannyng sayasy ómirinde diny faktor asa manyzgha iyelik ete qoyghan joq. Totalitarlyq iydeologiyanyng tastalqanynyng shyghuy elimizde dinning rólin arttyrdy. Elimizding túrghyndary ózining dәstýrli qúndylyqtary men moralidyq kemeldigin dinning kómegimen janghyrtqysy keledi. Sol sebepti qoghamdaghy dinning orny men róli aitarlyqtay ózgeriske úshyraydy. Qazaqstan zayyrly memleket ekenin eskrer bolsaq, memleket qúrudaghy memlekettik-konfessiyalyq qarym-qatynasty qalyptastyrudyng qanday kýrdeli dýnie ekendigin de ýnemi este ústaghanymyz jón.

Qazaqstan Respublikasyndaghy qazirgi diny jaghday el túrghyndarynyng kópúlttylyghyna negizdelgen. Tәuelsizdik jyldary aralyghynda tildik jәne dindik kelisim birshama túraqtana týsti. Búrynghy islam men pravoslavie dinimen qatar hristiandyqtyng ózge tarmaqtary, buddizm, sonday-aq iudaizm, induizm,  t.b. jana diny aghymdar boy kórsetti.

1992 jylghy Qazaqstan Respublikasynyng “Diny senim bostandyghy jәne diny birlestikter turaly” Zany elimizdegi boy kórsetken konfessiyalar arasynda túnghysh ret qúqyqtyq ortany týzdi. Diny senim erkindigi osylaysha El Konstitusiyasy kepildik bergen bostandyqtardyng biri bolyp tabyldy. Demek diny senim erkindigi shekten shyghyp ketu degendi bildirmeydi, qayta Qazaqstandaghy dәstýrli jәne dәstýrli emes dinderdi ústanushylar arasyndaghy últaralyq, dinaralyq kelisimdi ornyqtyryp, beybit qatar ómir sýrudi daghdy ainaldyrudy tanytady. Din degenimiz búl – әleumettik jәne ruhany ómirimizding bir bólshegi. Sol sebepti óz basym týrli konfessiya dinbasylary arasynda jarasymdy dialog ornyghyp, qoghamymyzdyng iydeologiyalyq úiysuy kerek dep sanaymyn.

Abai.kz