Biz – qazaq ejelden... (jalghasy)
Basy: Biz – qazaq ejelden...
Jalghasy: Biz – qazaq ejelden...
Jalghasy: Biz – qazaq ejelden...
Ózindi-ózing tanu tәjiriybesinen
11.
Ýisin-usuni jayynda jazghan ejelgi zaman avtorlary olardy malgha azyq pen su izdep, bir jerden ekinshi jerge kóship jýrdi dep barynsha qysqa qayyrady[1]. Qazybek bek shejiresinde: «Ol kezde atamyz Qarataudy qonystanady eken de, jaz jaylauy keyde Talas Alatauyndaghy – Susamyr, keyde Túrpan asyp Ýisin tauyna kóshedi eken. Al Ýisinning eki inisining qonysy ózgermey, barlyq uaqytta Qaratau qoynynda Úzynbúlaq degen jerde bolady», – deydi.
Shejirede әngime tarihtaghyday taypa turaly emes, jeke adam jayynda aitylady, tek atalardy tizbeleydi: «Ýisin degen kisi el biylegen, sol kezde býkil eline hәkimdigin jýrgizgendikten, bar Úly jýz Ýisin atanypty. Áriyne, onyng ishinde Ýisinning úrpaghy emesteri de jeterlik bolghan», – deydi Qazybek bek. Shejireshining mәlimetine qaraghanda, Ýisin óte kóp jasap, handyq qúrghan kisi eken. Odan handyq qúrypty degennen basqa sóz qalmapty. Tek eki-ýsh jyl sayyn Shymbas, Talas, Shuas, Labas asyp «ata-baba qonysyn kóremin» dep, Tәnir, Aqpan taularyna kelip túrypty, odan Múzart basyp, Arqas, Túrpan asyp, Eren qabyrghanyng arghy betindegi Ýisin tauyna baryp, Semkeregege baryp qonys teuipti. Ýisinder kóshkende Ýsh Almaty arqyly «Ýisin asqan» – Kókayraqpen de jýripti.
«Ýisinning Bay, Naq degen eki úlynyng alghashqysy bizding atamyz bolady», – deydi Shapyrashty Qazybek bek. Eki úldyng ýlkeni, Shapyrashtynyng arghy atasy Bay – әke taghyna ie bola almaghan, tek sharuasyn kýittegen dәuletti adam eken. Inisi de qoyshylyqpen kýn ótkeripti. Al Baydyng Shora, Yrza deytin eki úly qayta hәkimdikke kóterilipti – shejire osylay deydi. Odan Shoranyng balalary Alym men Qarnaq ekeuining de eki eldi biylegeni aitylady.
Alym Jetisudyng Labas tauynyng Búghamýiiz, Besmoynaq degen jerindegi Jamanty ózenining boyynda qaytys bolsa kerek. Alym búlaghynyng aty osylay shyqqan. Qazir sol jerlerdi jaylap-jastap jatatyn Dulat pen Shapyrashty ony әli de Alym ata búlaghy desedi. Qazybek bek ózining 1139-jylqy jyly – atalmysh shejireni qaghazgha týsirip otyrghan uaqytynan on bes jyl búryn «sol ystyq búlaqqa» barghanyn aityp, mynanday suretteme qaldyrghan: «Jamanty ózeni – jayau kisi óte almaytyn qatty aghysty ózen. Sol ózenning arnasynda, tau ishinde ózen tabanynda eki búlaq qatar syghysyp, ayaghy aghyp ózenge qosylyp jatyr. Eki búlaqtyng arasy bir qúlashtay ghana. Tabighatqa tandanbasqa bolmaydy, әlgi búlaqtyng birining suy ystyq, tipti shym-shym desem de bolady, ekinshisi tau suynday súp-suyq. Sol túmalardyng shyghys betindegi taudyng býiirin tesip taghy bir qaynar shyghyp jatyr. Ghajap. Áligi sudyng bir shelegin ishuge de bolady».
Alymnyng Esen, Jarbol atty balalarynyng birinshisi – Shapyrashtynyn atasy. Esenning Asau jәne Berik degen úldary bolghan. Asau da el biylep, kóp el men jerdi ózine baghyndyrghan desedi. Asaudyng Jýz, Dýz, Erkil, Kórkil, Tóren degen balalary bolypty. Olardyng ishindegi Shapyrashty bútaghyna aparatyn «bizding babamyz Jýzden – Dәu, Bas tuypty. Babamyzdyng aty Dәu bolmasa kerek, ol iriligine, batyr týlghalylyghyna qaray atalghan. Óz aty Azan bolsa kerek. Biraq ony olay eshkim atamaghan. Jýrtqa belgili esimi – Dәu», – deydi Qazybek bek[2]. Dәu by b.z.d. 178-shi jyly qaytys bolghan[3].
«Dәuding úly Elsau, Jantay músylman jyldyghynan toghyz jýz jyl búryn Shýlen degen jerde dýniyege kelipti. Aghayyn ala bolyp, Dәudi óz tuystary – Ýisin túqymynyng biri óltiripti»[4]. Qazybek bekting búl mәlimetine qaraghanda – Elsau «músylman jyldyghynan toghyz jýz jyl búryn», yaghny hijra jylsanaghynan 900 jyl ilgeride tughan. Demek, bizding kýntizbemen esepter bolsaq – hijra bastalatyn 622-shi jyldan 900 jyl ómirge kelgen bolsa, onda Elsaudyng tughan uaqyty bizding zamanymyzgha deyingi 278-shi jylgha sәikes keledi. Al akademik Á. Qaydary bastaghan 13 tarihshy-ghalym Elsau biyding ómir sýrgen uaqytyn odan bir ghasyr berirekten bastap, b.z.d. 178–104 jyldar dep kórsetedi[5].
Shejireni odan әri oqiyq. Dәudi óz tuystary – Ýisin túqymynyng biri óltirgennen keyin, Dәuding balalary Elsau men Jantay – «әkesi ólgen eki úl it kózi týtin tanymas ghúmyr sýrip, qabyrgha aghayyny, әkesining dýbiri bolghan Bóje degen kisi qolynda tәrbie alghan» kórinedi.
Osy derekten keyin el arasyndaghy anyzdyng biri – «Elsaudy nәn bóri emizdi» degen әngime keltiriledi. Jetim qalghan eki balanyng ýlkeni Jantay jeti jasar eken de, kishisi Elsau bir jarym jasta ghana bolypty. Bóje eki balany әkesin óltirgen óz tuysqandarynan jasyryp, tau bauyrynda ótken jyldan qalghan bir maya shóp ishin quystap, ekeuin sonda ornalastyrady. Bóje bir kýni shóp astyndaghy úyada jeti jasar Jantaydyng ghana otyrghanyn kóredi. Ol: «Elsaudy qasqyr tistep ketti», – deydi...
...Bóje balany jan úshyryp izdep jýrgende, bir ýngirden emshekteri salpyldaghan barystyng shyghyp bara jatqanyn kóredi. Sol jerge zorgha jetip, apangha moynyn sozady da, býk týsip úiqtap jatqan kishkentay balany kóredi. Ishin basyp kórse, qaryny qabyspaghan, toq. Annyng balany úrlap әketip emizgenin ol sonda baryp biledi... Sonymen, barys emizgen bala Elsau er jetip, arghyndardyng kómegimen eline qayta ie boldy deydi shejireshi: «Arghyn bauyrlary arasynda jýrip, soghys ónerine әbden jetiledi. Odan óz elinen qashqan atalastarynan qol jinap, qayta óz elin, biylikti qolyna alady»[6]. Á. Qaydari, B. Tólepbaev, K. Núrpeyis, K. Baypaqov syndy ghalymdar Elsau by b.z.b. 178–104 jyldary ómir sýrgen dep esepteydi[7]. Búl uaqytta ýisinder Jetisumen qosa neghúrlym baytaq aumaqty alyp jatqan. Olar turaly alghashqy habardy Qytaygha b.z.b. II ghasyrda – búl shamamen Elsau biyding ómir sýrgen kezine sәikes keledi – Jetisugha kelip qaytqan Chjan Syani elshiligi aparghan[8].
Búl kezderi el ishi ala bolghan son, Baqtiyardyng biraz balasynyng eki-ýsh auyly Iran jerine ótip ketedi. Oghan Úly jýzding taghy birsypyrasy eredi. Solardy qaytaryp alu ýshin, Elsau kóp qolmen saqtargha shabuyl jasaydy. «Biraq atamyzdyng jauyngerleri jeniske jetkenimen, olardyng bәrin qaytaru jónge kelmeydi, – deydi Qazybek bek. – Osy dәuirde olar Baqtiyar atpen tauariyhqa mәlim. Qazirgi Iran jerindegi Baqtiyar atanatyndardyng bәri – búdan myng segiz jýz jyl búryn ketken bizding atalastarymyz»[9].
Shejireshi atap otyrghan uaqyt shamamen hristian jylsanaghyna deyingi 1-shi ghasyr ishi bolsa kerek. Búl shaqta, Qazybek bekting aituynsha, Shapyrashtynyng babalary Ilening eki jaghasyn, Kóktenizding batysyn-shyghysyn, Labastyng (Alataudyn) bauyryn alyp jatqan kórinedi. Býgingi tarih ýisinderding Orta Aziya aumaghyndaghy ejelgi taypalyq birlestik ekenin atap óte otyryp, bir kezderi olardyng iyelikterining shekarasy batysynda Shu jәne Talas ózenderi boyymen ótkenin, Qarataudyng betkeylerine deyin sozylyp jatqanyn aitady. Ortalyghy Ile angharyna, astanasy Ystyqkól men Ile ózenining ontýstik jaghalauy aralyghyna ornalasqanyn jazady[10]. V. Bartolid qytay jazbalaryna sýiene otyryp, ýisinderding bas ordasy – astanasy – Chiy-gu qalasy Ystyqkólding ontýstik-shyghys jaghasynda bolghan dep sanaydy. N. Aristov Chiy-gu Qyzylsudyng jaghasynda túrghan deydi. Qalay bolghanda da, kóshpendi halyqtyng kóne qúrylystary qazir taptyrmaydy, Ystyqkól jaghasyndaghy ejelgi eskertkishter – qamaldar men qalalar búl kýnderi Ystyqkólding týbinde jatyr[11].
Búl shaqta elining qatty sharyqtap ósip, halqy da tolyp, jýz myng qol shyghara alatyn iykemge kelgenin aita kele, Qazybek bek: «Elsaudy el ardaqtap Kýn by (usuni patshasy guni-mo degen lauazymmen mәrtebelengen[12]) atandyrghan, – deydi ol. – Jalpy, men Ýisinder nemese qazaqtar pәlen jaqtan týgen jaqqa kóship bardy degenge kóngim kelmeydi. Óitkeni osy shaqta qytay, iran jazbalarynan sondaydy kezdestiremin. Ýisinder de nemese jalpy bizding halqymyz qazaqtar qazirgi mekenine esh jaqgan kóship kelgen joq, olar atamzamannan qazirgi 1154 jyly qonystanyp jýrgen jerinde bolghan»[13].
Sonymen, Qazybek bek shejiresi boyynsha, qazaq «atamzamannan qazirgi 1154-jyly qonystanyp jýrgen jerinde», yaghny Jetisuda ómir sýrgen. (Múndaghy 1154 jyl – Qazybek bekting shejiresin jazyp otyrghan uaqyty, eger ony shynymen de sol kezdegi hijra jylsanaghymen dәl kórsetilgen dep eseptesek – shamamen, hristian kýntizbegining 1741-shi jylyna dóp keledi, alayda avtordyng óz eskertui boyynsha – kórsetilgen jylgha 622 degen sandy qosyp, shejire jazylghan uaqytty 1776 jyl dep tәn aluymyz kerek. Osyndayda avtor (dәlirek aitqanda – sodan beri qoljazbany qolynan ótkergen tórt-bes kóshirmeshining biri) Yuliy kalendary boyynsha belgili merzimnen 622 degen sandy alyp tastau arqyly jasandy músylmansha jylsanaq jasamaghan ba eken degen shýbәli oy da qylang beretinin jasyrugha bolmas). Qazybek bek shúrayly da úlan-ghayyr jerin qazaq «qanymen, janymen, qasyq qany qalghansha qorghaghan» dey otyryp, «biz sol ata múramyz ýshin әli de jan alyp, jan berip jatyrmyz» dep óz dәuirindegi ahualdy da habarlaydy.
Qazybek bek shejiresining ereksheligi tek ata tizip qana qoymay, әr buyn, kezenge qatysty týrli anyz, ertegilerdi, tarihy oqighalardy әngimeleude jatsa kerek. Múnda Elsau biyding kezindegi, yaghny bizding zamanymyzdan búrynghy II ghasyrdaghy jaghday bylay bayandalady: «Elsau biylik qúrghan kezde Ýisinderding kýsheyuinen Qytay qatty ish jiyp qalghan. Onyng milliongha tarta júrtynan eki jýz mynday saylauyt shyqqan. Qytay patshalyghy naq osy kezden bizding jerimizge kóz alartuyn kóbeytken. Óitkeni osyghan deyin úsaq-úsaq mәmlәkәt dәrejesine kóterile almay kele jatqan elderdi kórip, úzyn arqan, keng túsau salyp qoyamyn, búl elder qashanda mening ashsam alaqanymda, júmsam júmyryghymda dep kelgen. Elimizdi ishinen iritudi de oilap, ne týrli aila-sharghymen birimizdi birimizge aidap salyp otyrghan. Úly jýzding ózin birneshege bólip, mynalar Ýisin, sender Úly jýz bolyp bólinip olargha shabuyl jasauyng kerek dep, Úly jýzding ózin ózine aidap salu, Qanlylardyng Elsau elinen Úly jýz atymen bólinui, Baqtiyarlardyng Baqtiyar atpen bólinui, Elsau eli kәdimgi Úly jýz emestey, Baqgiyar Baqtiyar emestey kórsetilui sol shet júrttardyng el arasyna syna qaghyp, saban arasyna su jibergeni bolatyn. Mening atam Mataydyng aituyna qaraghanda, qalmaq bayqústardy (bayqús dep ayaghanyma ghapu ótinemin) bizge kýni býginge deyin aidap salyp kelgen de sol arqamyzdaghy kózi qysyq, tisi qisyq, tisin jasyryp, tilin kórsetken, beti kýlip, ishi úlyp jatqan qytay handarynyng isi, pәlesi bolatyn. Matay atamnyng aitqanyna qaraghanda, sol bir Elsau babamyz el biylep túrghanda, bizge kelgen jansyzdarynda da san bolmapty. Olar tipti sauda-sattyqpen, baybatshalyqpen, kópes-kórimdikpen eldi erkin aralap, ishine bitinәlyqpen pәlesin toqyp jýripti. Olardyng bar armany endi qazaqtardy teristiktegi qazaq bauyrlaryna aidap salyp, eger solardy shapsa, qyz alysyp, qyz beriser edik degen qúdandalyghyn da bildiredi»[14].
Búl úzaq ýzindi Elsau biyleushi dәuirinen mol maghlúmat beretindigimen qyzyqty syqyldanady, alayda, ghylymy dәleldengen tarih boyynsha – Qytay imperatorynyng sarayyndaghylar jogharyda aitqanymyzday, sunnulargha qarsy kýreste odaqtastar izdep, Batys ólkege Chjan Syani bastaghan elshilik jibergen de, ýisinder (usunider) turaly alghashqy habardy Qytaygha sol aparghan. Sóitip, qytay elinde b.z.b. II ghasyrda ghana, yaghny Elsau el biylegen dәuirde ghana usunider jayynda emis-emis qana bile bastaghan[15]. Osyghan qaraghanda, shejirede, qansha degenmen, oqighalardyng ótken uaqyty shatastyrylghan bolu kerek.
Shejiremen odan әri qaray tanysqanda, Elsau biyding әielin arghynnan alghanyn oqimyz. «Bizding sheshemiz Úmay bәibishe Arghyn Aspar degen kisining qyzy eken, – dep sabaqtay týsedi shejireshi әngimesin. – Onyng ýstine qytay patshalyghy da ol kisige qyz bergen. Biraq by Qytaylardyng kýnbe-kýngi elshiligi-jaushylyghyn ózining Arghyn aghayyndarymen ghaqyldasyp, olardy ýnemi habardar etip otyrghan». Osy jerde de «qytay patshalyghynyng da ol kisige qyz bergeni» orayynda, jogharyda aitqan shýbәmizdi eriksiz eske alamyz. Áytse de, shejirening aty – shejire...
«Arghyn qyzy Úmay – bizding sheshemiz – on ýsh qúrsaq kóteripti. Jalpy, Elsau atamyz bes әielinen 23 bala kórip, sonyng ony tirep túra qalypty». Sol 23 balanyng ýlkeni Nuly eken. Odan keyingi toghyzynyng attary: Duly, Erte, Kek, Ber, Kónbis, Shor, Qalysh, Dýr, Kólbi. Barlyghy on úl, olar ósip-óngen, sóitip Elsau atanyng artynda bir ruly el qalghan kórinedi. Búlardyng ishinde Qalysh keyin han bolghan deydi.
Elsau babadan keyingi Qazybek bekke qaraghan tarmaq jaghynda Mayqygha deyin el biylegen, basshy bolghan birneshe adam bolghan eken, solardyng ishindegi kórnektisi Duly bolsa kerek.
Al Nuly (Shapyrashty Qazybek bekting atasy) әkesi Elsau úsynghan lauazymnan – kórshi eldegi taghyna otyrudan ózi bas tartypty. Ol taqty tete inisi Dulygha beripti. Sonda qalghan segizi Nulygha: «Basyna kelgen baqty ayaghynmen teptin, óitetining bar, nege ortamyzgha salmaysyn?!», – dep, ókpelepti. Sosyn әrqaysysy artyna ergen biraz eldi birge kóshirip, Alataudy saghalap ketipti. «Ol shaqtar biyding ordasy Barsyghannyng shyghys jaghynda eken. Jazda ylghy kól jaghasyn jaylaydy eken, odan qonys eskirse, sony kerek bolsa, Kebin asyp, Ýisin asqan – Kókayraq arqyly Ýsh Almaty keldi desedi»[16].
Shejire búdan әri Nulynyng inisi Duly takqa otyrghannan song aghasyn údayy qúrmettep túrghanyn aitady. Takqa otyryp kýlli Ýisindi biylegenine mastanbay, Nulygha ylayyqty syy kórsese kerek. «Qyzmetin tanerteng orazasyn ashpay túryp aghasyna amandasudan bastaydy eken, keshke jatarda aghasymen qoshtaspay úiqtamaydy eken». Sondyqgan jengeleri ony «Esen bek» atandyrypty. «Jujandargha qarsy Ýrbi odaghyn qúrghan Tauariyhqa mәlim Estem qaghan da osy Dulynyng túqymynan bolatyn. Onyng ordasy ýnemi Barsyghannyng shyghys jaghynda Qýyasta bolghan. Ol – jarty ghasyr qazaq dalasyn kezip, jerin jaudan tazartqan adam. Búl tauarihty Mahmút atam jazghandyqtan, men onday jerge bara almadym». Atamyz Nulymen birge tughan Duly úrpaghy keyin Bәidibek nemeresi Dulattyng túqymymen aralasyp ketti de, bәri Dulat boldy. Moghol jerin biylegen Dulattar sol arghy Duly túqymynan keledi. Moghol degen atau da Abyl úrpaghyna berilgen esim. Al Múhamed Haydar, yaky tauarihshy Dulaty ol songhy Dulat úrpaghynan».
Nuly әkesi Elsaudan búryn, jiyrma eki jasynda dýniyeden ozsa kerek. Artynda tórt úl: Abyl, Alban, Azyq, Sanjar (Jónshe nar) qalypty. Ómirden jiyrma eki jasynda jas ketken, ózi aqyldy, patshalyq taqqa qyzyqpaghan, orynyn inisine syilaghan Nulyny júrt qatty ardaqtap, Ýsh Qarashqa qoyypty. Biraq sol jaghdaydan keyin Elsau biyding de densaulyghy tómendey beripti.
«Elsau jetpis tórtke kelgende, Qytay hany Jetisugha jibergen elshisinen mol maghlýmat tyndap, Ýisindi alu ýshin olargha qyz alysyp, qyz berisip, solar arqyly biyleu kerek dep qorytyndy jasaghan. Sóitip, qytay patshasy Úranfay yrghap-jyrghap bir qyzy Shәijandy bizding atamyzgha úzatypty, – deydi Qazybek bek. – Seksenge taqaghan, ózining de bes әieli bar shal ony almay, Shәijandy nemeresi Sanjargha qosypty. Ýisin hanynyng naqsýieri bolamyn, ong tizesin basamyn dep, hansha bolugha aldarqanyp kelgen sheshemiz endi jay el biyleushi kóp qazaqtyng birining әieli bolghanyna yza bolyp, aqyry bes-aq jyl túryp qaytys bolypty». Qazybek bek shejiresin jazghan jyldan 1980 jyl búryn (yaghny 1776–1980= b.z.b. 204-shi jyl) Elsau by qaytqan son, onyng kózining tirisinde-aq taqqa otyrghan Sanjar – Jónshe nar qytay qyzdaryna qúmarlau bolyp, birneshe әieldi qytaydan alghan kórinedi. «Aqyry qytaylar degenine jetken, – deydi shejireshi. – Qytay әielderi qazaqtyng osy kýshti memleketining ydyrauyna sebep bolghan. Óitkeni qazaq әielden tughan balalar biylikke qoly jetpese de, olarmen alagóz bolyp, aqyry elding kýshi qashqan. Qytaygha keregi osy, endi búl el ózimizdiki dep eseptegen».
Qyzyq pikir, biraq, jogharyda aitqan sәikessizdik – uaqyt jaghynan býgingi tarihshylardyng ghylymy zertteuler negizinde alynghan derekterimen eleuli alshaqtyq boluy búghan shýbәmen qaraugha mәjbýr etedi.
Shejirening aty shejire, shejirening ghylymy negizde jazylghan tarihpen sәikessizdigi jetkilikti, degenmen ondaghy ata taratudy eleusiz qaldyrugha da bolmaydy. Qazybek bekting anyzben órilgen shejiresi odan әrmen bylay sabaqtalady: Nulydan tughan tórteuding biri Abyldan – Abyl eli, Alban biylegen uәlayattan Alban eli, Azyq biylegen elden Azyq eli payda bolypty. Osy ýlken elding bәrining basyn Sanjar qossa kerek. «Biraq naq pәle osydan bolghan, – deydi shejireshi. – Onyng ýstine osynyng aldyndaghy Nulynyng ózine tete inisi Duly da onyng balalary da Sanjardyn, Qytay әielderining istegen, inning týbine qarap jatqan qylyghyna kelise almaghan. El tórt-beske bólingen. Elsaudan keyingi atalarymyz ataly-balaly Nuly, Abyl, Abyldan – Qayyr, Qarghyn, Targhyn; Qayyrdan – Baq, Shaq, Asyq; Baqtan – Tan, Tanat, Shart; Tannan – Pәr, Órt; Pәrden Mәn, Ken, Keme, Toq. Mәnnen – Mayqy, Moyyl – osy jeti ata, yaghny Nuly, Abyl, Qayyr, Baq, Tan, Pәr, Mәn – bәri de Mayqygha deyin el biylemegen, biraq jýrtty auyzyna qaratqan, dәuletti jandar bolypty. Sondyqtan da ózderin osylardyng úrpaghymyz deytin ýisinder qashanda «Arghy atam Abish, Qayyr, Baq, Tan, Pәr, Món» dep otyrady, aqyndary da sózin osydan bastaydy».
Qazybek bek ózining qytay jazbalaryn da, parsy jazbalaryn da, tauarih kitaptaryn kóp qaraghan adam ekenin aitady. Olarda bәri de shatasyp jatyr deydi. Árqaysysy ózderinikin jón dep aitpaq bolady. Al qytay ýisinderdi ózderining bir eli etip, olardyng jerin iyemdenu túrghysynan tauarihyn týzetini aiqyn kórinip otyrady deydi. Qay el qay elge shabuyl jasady, qay el qay eldi baghyndyrdy, odan ne útty? Onyng bәri tauarih bolghanymen, qyzyq emes, rasy da az dep eseptegendikten de, Qazybek bek oghan әdeyi at izin salmaydy: «Men bolashaq ýrim-bútaqqa ata-baba, jetpis jeti pústy, týp-túqyiandy aityp jetkizsem boldy degen maqsút ústandym, – deydi ol. – Búdan bylay da sol joldy tútynamyn». Shejireshining aituynsha, Elsaudan keyingi atalary el biylep, býkil dýnie aldyna kórine almaghan. Abyldan tughan ýshting biri Targhyn Irangha ketken Baqtiyarlargha kóp batyrlyq qylghan, Irandargha – qyzylbastargha shabuyl jasaghan. Qyrymgha da soghys salghan. Biraq búny jyrda aitylatyn Targhyn degisi kelmeydi[17]...
12.
«Endigi әngime Mәnnen tughan Mayqy atamyz turaly», – dep bastap, Qazybek bek ol jayynda kóp әngime aitady. Mayqy esimi tarihta kenes dәuirinde de atalyp jýrgen. Ol jayynda Qazaq Sovet ensiklopediyasynda edәuir derek berilgen[18]. Búl irgeli anyqtamalyq ony Mayqy bi, Bayqy, Baki, Bayku dep ataydy. Dәl tughan-ólgen jyldarynyng belgisiz ekenin aita otyryp, HII ghasyrdyng sony – HIII ghasyrdyng birinshi shiyreginde ómir sýregen ataqty bi, sheshen degen definisiya beredi. Biylik, sheshendik sóz ónerimen býkil qazaq qauymy arasynda ataghy shyqqanyn aitady.
Úly Abaygha silteme jasay otyryp, anyqtamalyq Mayqy biyding – Shynghysty han kótergen 12 biyding biri bolghan deydi. Shejire derekteri boyynsha, Úly jýzding arghy atasy Aqarystan Úzynsaqal Ybrayym, odan Keyki bi, odan Tóbe bi, odan Qoyyldyr, Qogham, Mayqy, Mekre taraytynyn kórsetedi. Odan әri: «Onyng esimi qazaqtardyng shyghu tegi jónindegi kóptegen anyzdarda jii kezdesedi jәne Deshti Qypshaqta týrki qauymdarynyng negizin qúrushy retinde údayy atalady», – dey kelip, parsy tarihshysy Rashid ad-Dinning «Jamy at-tauariyh» atty shygharmasyndaghy derek keltiriledi. Onda Mayqy by qoshyndyq Bayku degen atpen Shynghys hannyng el basqaru isine kómekteskeni, aqylshysy, joryqtargha shyqqanda ornyna qaldyratyn bii bolghany, sonday-aq HIII ghasyrda Joshy hannyng Batysqa jasaghan joryghynda monghol әskerining ong qanatyn basqarghany aitylghan. Al monghol әskerding ong qanaty ol zamanda Joshy úlysynyn, yaghny Deshti Qypshaqtyng úlan-ghayyr aimaghyn alyp jatatyn.
Búdan son, Mayqy esimi «monghol jylnamasy «Altyn topshyda» da atalady» dey kele, sol derekke qaraghanda – Mayqy bi jas jaghynan Shynghys hanmen shamalas yaky odan góri ýlkendeu bolghan degen boljam keltiriledi. Al әlemdi titiretken Shynghys hannyng 1155 jyly tuyp, 1206 jyly qahan yaghny úly han bolghany mәlim. Tarihy derekter osylay deydi.
Atalmysh ensiklopediyalyq anyqtamalyqta basqa joramal da berilgen. «Al halyq anyzdary Mayqy by búdan beride jasady, qazaqtyng ýsh jýzge bólinu kezeninde ýlken roli atqardy degenge sayady». Mәselen, Mayqy by halyq anyzynda «Ormanbet bi ólip, on san noghayly eli býlingende qazaq úlysyn qúrghan tarihy qayratker beynesinde sipattalady»[19]. Demek, búl kezeng HIV–XVI ghasyrlargha dóp keletindikten[20], Mayqy biyding ómir sýrgen uaqyty Qazaq handyghynyng irgesi batysqa qaray, Noghay sayasy birlestigindegi qazaq ru-taypalaryn qosyp alu arqyly keneye bastaghan túsqa tura keledi dep esepteuge bolady.
Kenestik ensiklopediya keltiretin derekter boyynsha – Mayqy bi qazaq rularyn ýsh jýzge toptaghan[21]. Osy anyqtamalyqtyng kórsetuinshe – «jýz» degen sóz arabsha «bólik, «bólim», belgili bir tútas nәrsening bóligi, salasy degen úghymdy bildiredi[22]. Mayqy bi «Ýisin bastaghan bólikti Úly jýz, Qabanúly Bolatqoja bastaghan bólikti Orta jýz, Qoghamúly Alshyn bastaghan bólikti Kishi jýz dep atady. Noghayly handarynyng biri, Qyzyl Arystannyng balasy Ahmetti (Alasha han) Úlytauda ýsh jýzdin hany kóterdi». Ol, sonday-aq, úlysqa kirgen 40 rugha tanba taratyp,
tanbany әr rudyng negizgi ereksheligine qaray belgilegen. Úlysta birinshi tudy ústaghan Ýisinge «Jalau», ortada jýretin Arghyngha «Kóz», jaugha aldymen shabatyn Alshyngha «Nayza» tanbasyn bergen. 40 rudyng tanbasyn jartasqa qashatqan. Tanbaly tas «Mayqy tanbasy», keyin jer atymen «Núra tanbasy» atanghan.
Mayqy by qazaq úlysyn qúra otyryp, úrpaqtaryna: «Han aqyldy, әdil bolsa, qarashasy yntymaqty, batyl bolsa, qara jerden
su aghyzyp, keme jýrgizedi... Aq bilektin kýshimen, aq nayzanyn úshymen el boludy oilandar...» degen ósiyet qaldyrghan.
Búl anyzdar Mayqy biyding óz zamanynda asa bedeldi, aqyldy, iri adam bolghanyn anghartady. Mayqydan bastap by – ataq, lauazym, biylik óner sanaldy. Halyqtyng әdet-ghúryp, saltyn, jol-joralghysyn zangha ainaldyryp, qoghamdyq qaru etude Mayqy biyding alatyn orny erekshe. Halyq arasynda keng taraghan «Týgel sózding týbi bir, sóz atasy – Mayqy bi» degen maqal bar. Týrki tildes halyqtar ishinde ózbek, tatar, bashqúrt, qaraqalpaq halyqtary da Mayqy biydi ózderine tәn túlgha dep bildi. Búghan Tóbe biyding Qoyyldyr, Mekre esimdi balalarynyng osy halyqtardyng arasyna baryp, sinisip ketui sebep bolsa kerek[23].
Jogharyda keltirilgen aqparatty tәuelsizdik jyldary shyqqan «Qazaqstan» atty Últtyq ensiklopediya da qaytalaydy. Sonymen qatar azdaghan qosymsha derek te keltiredi. Anyqtamasyn «anyzgha ainalghan tarihy túlgha, ataqty bi, sheshen» dep tújyrymdap, shejirelerde Mayqy by degen atpen ómir sýrgen birneshe túlgha kezdesetinin aitady. Solardyng biri retinde keybir zertteushiler ony b.z.b. ýisin memleketi biyleushilerining biri dep esepteydi degen maghlúmatty algha tartady. Ony Mayqy by Mәnúly degen atpen b.z.b. 178 – 89 jyldary ómir sýrgen jәne anyz boyynsha by atanghan túnghysh adam dep kórsetedi. Odan ary qaray: «Shejirelerde kezdesetin ekinshi Mayqy by Tóbeyýly (1105 – 1225) Shynghys hannyng zamandasy әri ony han kótergen 12 biyding biri» dey kelip, kenestik ensiklopediyadan mәlim, jogharyda berilgen derekterdi qaytalaydy. Sóitip, onyng «...qazaq úlysyn qúrghan jәne qazaqtyng ýsh jýzine tanba ýlestirip bergen abyz-bi» bolghandyghyn, esimi qazaqtardyng shyghu tegi jónindegi kóptegen anyzdarda jii kezdesetinin kórsetedi jәne «Deshti Qiptshaqga týrki qauymdarynyng negizin qúrushy retinde údayy aitylady» delinedi. Keybir shejireshilerding Mayqy biydi barsha ýisinning babasy etip, Úly jýzding shejiresin sodan taratatyn aitady[24].
Eki ensiklopediyada da anyzdar men shejirelerge sýiengen derekter keltirilgenmen, naqty eshkimning shejiresine silteme jasalmaydy. Al biz arnayy qarastyryp otyrghan Qazybek bekting shejiresinde oghan kóp kónil bólingen. «Búl kisi býtkil qazaq ataulyny biylegen, biyleu ýstinde ghәdildik ornatqan, qara qyldy qaq jarghan adam bolypty, – deydi Qazybek bek. – Júrt ony sóiletip qoyyp, auzyna qarap otyrady eken. Mayqyny zamanynda «Qarquarday Mayqy» deydi eken. Óitkeni ol da sheshendigine baylanysty bolsa kerek. Qarquar degen qús erteden sayraghannan talmay týnning birshamasynda sayrauyn qoyady eken. Sodan eki bie sauym ghana dem alyp, tang qúlan iyektene qayta sayraydy desedi. Men ol qústy kórgen emen. Mine, Mayqy atamyz sonday sheshen bolypty»[25].
Shejireshi osy sheshen Mayqynyng biylikke keluine deyingi jaghdaydy bylay sipattaydy. Jansha bastaghan hanzulardyng (qytaylardyn) ýisinderdi biyleu әreketi birsypyra jerge barypty. (Bichurinde Lueszyaomy esimdi ýisin kýnbiyine – usuni gunimosyna – úzatylghan qytay hanshasy Szyandu jәne onyng sarayynyng sol Chiy-gu atty ýisin astanasynda ornalasqany turaly derek bar. Qytay shejireshileri astana atauyna qamal-qala ýlgisindegi bekinisti qonys degen maghynany bildiretin «chen» degen qosymsha jalghaudy qosh kórgen kórinedi. Chigu-chendegi ýisin týtinin týtetken qytay hanshasynyng sarayy ejelgi qytay sәulet ónerining dәstýrine negizdelip salynghan tәrizdi[26]).
Qytay qyzdary Sanjar biydi óz aitqandaryna jýrgizgen eken. Sodan ýisinderdi teristik qazaq eline qaytkende qarsy qoy tәsilin jobalaghan kórinedi. Sanjar qartayghan son, taqqa Duludyng balasy Onqay otyrghan, sol kezde aghasy ólip, jesir qalghan jengesin әmengerlikpen Onqay alypty. «Búl, shynynda, Onqaydan góri Sanjardyng toqaly Jieuding qúrghan tory bolatyn, – deydi Qazybek bek. – Óitkeni Jieu Onqaygha tii ýshin, Sanjardy jatqan jerinde buyndyryp óltirdi degen sóz bar. Jieu Onqaydan da ýsh úl, eki qyz tuyp, olardyng bәri uәlayattardy bólip alyp biylep týrdy. Jiyenderining bergen maghlúmatyna sengen hanzular jer qayysqan qolmen ejelgi jauy teristik qazaqtaryn jaulap, erin tútqyndap, malyn alyp, әbden oljagha keneldi».
Sonymen, Sanjardyng әielderining biri Jieu qaynysy Onqaygha shyqqan. Búl kezde taqqa Sanjardyng basqa әielinen tughan úly Aybyn paluan otyrghan edi. Jieu endi soghan tiyip, ony óltirmek bolady, biraq aram oiy bilinip qalyp, Aybyn paluan aman-esen qútylyp ketken eken. «Osy shyrghalangha qazaqtardyng endi kózi jete bastaghan son, әsirese Aybyn paluan (ol da Qytay jiyeni) búl ishki tordy ýzuge qatty kýsh saldy. Aqyry Jieuding endi oiy jýzege aspay, taza ýisin Ójet biylik qúrdy. Osy jerde mysy qúryghan Jieu han patshalyghyna tórkindep baramyn dep ketti de, qaytpay qaldy. Kóp asqangha bir afyt (apat), kesirlige kirafyt degen osy-daghy».
Osynday shym-shytyryq arandatu әreketterine qandary qaynap jýrgen qazaqtar óz aralarynan aqyry Mayqy siyaqty sheshen shyqqanda, auyzbirlik kórsetip, sonyng tóniregine ýiiriledi. Sóitip, «hijranyng jyldauynan búryn, Ghaysa payghambar tumastan on eki jyl búryn nemese Múhammed payghambargha deyingi alty jýz otyz tórt jyl búryn taqqa Mәn balasy Mayqy otyrdy»[27]. Bayqalyp túrghanday, Qazybek bek búl jerde Mayqynyng biylikke kelgen naqty uaqytyn kórsetip otyr: b.z.b. 12-shi jyl. Búl datany músylman jylsanaghymen de dәiekteydi: «Múhammed payghambargha deyingi 634 jyl búryn...», yaghny Mayqy taqqa otyrghannan beri hijragha deyin 634 jyl (b.z.b. 12+b.z. 622=634) ótken.
Shejireshining habarlauynsha, ol kezde «el astanasy Ýsh Qarash astyndaghy Shyghu qalasy edi». Shyghu – belgili shyghystanushylardyng enbekterinen mәlim Chiy-gu qalasy bolsa kerek. Áygili orys ghalymy N.Ya. Bichurinning (monahtyq esimi Iakinf, HIH ghasyrdyng alghashqy shiyreginde kóp jyldar boyy Pekindegi orys diny missiyasyn basqarghan) Qazaq elining ejelgi halqy men jeri jayynda óte qúndy mәlimetter beretin «Erte zamandarda Orta Aziyany mekendegen halyqtar turaly mәlimetter jinaghy» degen ýsh tomdyq enbegine sýiengen bizding tarihshylarymyz «Usun mempleketining Chigu (Qyzyl anghar) degen óz astanasy boldy»[28] dep jazady. Jogharyda әngimelegenimizdey, keyingi zertteushiler usun-usuni-ýisin bәri bir atau ekenine shәk keltirmeydi, sonday-aq, qarastyrylyp otyrghan shejiredegi Shyghu men ghylymy tarihtaghy Chigu da bir qalanyng atauy bolsa kerek. Tek, qazaqy shejirede onyng «Qyzyl anghar» degen maghynasy nege atalmaytyny týsiniksizdeu.
Qazybek bek elding ol kezdegi – Mayqy taqqa otyrghan shaqtaghy shekarasyn: «qazirgi Jetisu, Tarbaghatay, Shymbas, Talas, Labas, Arqas, Shuas, Teriskes, Kýnges taularynyng bәri...», «teristigi Kókshetenizding teristigine taman, batysy Shu boyyn tegis alyp jatqan. Týstik shyghysy ejelgi qonystyng biri – Ýisin tauy» dep kórsetedi. Mayqy biylikke kelgende, elimiz qorghasyn eritip, mys balqytatyn jaghdayatta bolghan kórinedi.
«Mysaly, býginde Dayyrbek auylynda (Dulat-Janys-Jayylmys) oshaqpen birge qúiylghan tay qazan Sararqada – Qonyratta – hijra jylnamasynan 695 jyl búryn qúiylghan eken. Býgin tanda mening ýiimde de sol kezde qúiylghan joryqga artyp jýretin, oshaqpen birge qúiylghan kishigirim qazan (bir qoy eti syiatyn) túr. Onyng qúiylghanyna da mine bir myng jeti jýz jyl bolypty. Ol bizding atamyz Bәidibek bay ústaghan qazan eken», – deydi Qazybek bek.
Angharghanymyzday, múnda da naqty uaqyt merzimin kórsetetin sifrlar atalady: tayqazan hijradan 695 jyl búryn, yaghny (695–622=73) b.z.b. 73-shi jyly qúiylghan. «Onyng qúiylghanyna da mine bir myng jeti jýz jyl bolypty» – osy derekte sәl jansaqtyq bar siyaqty. Óitkeni, eger búl sózderdi Qazybek bekting kitabyn jazyp otyrghan 1770-shi jyldardiki desek, onda tayqazannyng qúiylghanyna ol uaqytta shamamen 1700+73=1773 jyl tolghan bolar edi. Eger shejireshi janylysyp, tayqazan qúiylghan 73-shi jyldy bizding dәuirimizding jylsanaghymen eseptese, onda «onyng qúiylghanyna da mine bir myng jeti jýz jyl bolypty» degen derektegi merzimning qisyny keledi...
Mayqy taqqa Syily biyden keyin kelip, tabandatqan jiyrma toghyz jyl eldi biyledi degen habar beredi búl shejire. Syily by de taqta jiyrma jyl otyryp, betine jan qaratpaghan bedeldi adam bolypty. «Ony Oijyn óltirgende, ony halyq otqa órtep jibergen». Mayqy by eldi biyler arqyly basqarghan kórinedi. «Sodan qalghan han, by joralghysy býginge deyin kele jatyr». Eki uәziri bolypty. Biri el isin, ekinshisi әskerdi – ekeui eki qanatty basqarady eken. «Han qashanda ortada (biraq maydannan jyraqtau), ýsh súltany nemese begi, eki biyi, eki baqylaushysy. Osylardyng bәri kóbine kóship jýredi».
Shejirede elding dәstýrli ekonomikasynan da habar beriledi. Elsau by kezinde de, Mayqy by kezinde de elde qoydan keyingi kóp mal jylqy bolghan kórinedi. Atalarynan qalghan ósiyetke qaraghanda: «malynnyng tini jylqy bolsyn, kóshseng kólik, maydanda serik, ishseng susyn, jeseng tamaq» degendi ýisinder óte qatty baghalaghan da, qadaghalaghan da eken. Sondyqtan da jylqy adam basyna sol bir erte zamanda on jylqydan asyp jyghylady eken. Qazaqtar ol kezde teri iyleu, órmek, kilem toqu, kiyiz basu, qysqasy, óz sharuasyna kerektining bәrin ózderi istegen. Qonyratta tipti myltyq qúighandy da júrt anyz qylyp aitady.
Mayqy dәuirining tynysh, dәulet pen baqqa túnghan zaman bolghanyn Qazybek bek bylay әngimeleydi: «Óitkeni batysy Baqtiyar balalary – Baysyn, IYsin balalary; batys teristigi Bayterek balalary – Qanly, Shanyshqyly, Arystyng Bek balalary; Teristigi, shyghys teristigi Arystyng Jan, Bal, Bol balalarynyng túqymy. Sóitip, Mayqy dәuiri tóniregin óz tuysqandary – qazaqtary – qorshaghan beyqút zaman bolypty». Búlay bolatyny – Mayqy aqylymen el biylep, birtindep tuysqandaryn týgel – Abyldyng ózinen basqa ýsh balasynyn, Abylmen birge tughan Azyqtyn, Albannyn, Sanjardyn, Arystan tughan beseuding (Aq, Jan, Bek, Bol, Bal) úrpaghyn óz qarauynda ústaugha tyrysypty. Onday maqsatyna soghyssyz-aq, tuysqandyghyn, bir aghashtyng jemis-mәuesi ekendigin úghyndyruymen birshama jetken de kórinedi. Sonymen qatar ol әr jerden sheshen, kósem adamdardy aldyryp, ordasy tóniregindegi qyzmetke qaldyrghan. Biraq naghyz lauazymdy adamdar 12–13 adamnan artpaghan deydi.
Qazybek bekting shejire-әngimesine qaraghanda, bir zamanda óte kýshti eldin, әsirese Qytay memleketining zәresin alghan Mayqy by Ar men Qún túqymyn, Baldyng Nau men Man úrpaghyn, býkil Ertis boyyn, Altay ónirin alyp jatqan eldi qolyna qaratqan. Mayqynyng qara qyldy qaq jaratyn әdildigi, oilaspay, aqyldaspay is qylmaytyndyghy eldi tәnti etipti. Basy birikken qazaq Jetisudan Arqagha – Alay ormandaryna deyin, Arqadan Jetisugha, Altaydan Aqjayyq, Aqedilge jәne olardan keri kóship, «malyna sony qualatyp, kógaldatyp, arystap, jaylap, jandary tynysh tauyp qalghan». Qorghanys qabileti de kýshti bolghan siyaqty. «Qonyratty arystaghan, Úlyqtaudy mekendegen Ar túqymynyng jasaghan qarulary (temirden), myltyqtary qazaq eli ainalasyndaghy bóten, bógde júrtty titiretken». Tatu da birtútas el bop túryp jatqan júrttan ózgeler seskenip jýrse kerek: «Sondyqtan da Mayqy kóz júmghansha bir ru qynq demey, beyqútshylyqta túruy kórshi qyzylbastardy, qytaylardy, sol kezde jana bas kóterip kele jatqan Jonghar qalmaqtaryn qatty ish jighyzghan»[29].
Osy jerde Mayqy by (b.z.b. I – b.z. I ghgh.)[30] ómir sýrdi delinetin dәuirde jogharyda shejire ataytyn halyqtardyng (taypalardyn) bar-joghy da, olardyng ózara qarym-qatynasy da Qazybek bekting atasy Mataygha deyin auyzsha aitylyp kelgendikten, qily ózgeriske úshyrauy yqtimal ekenin este tútqan jón bolmaghyn aita ketkendi maqúl kórip otyrmyz. Jalpy, shejirede әr zaman ózara aralasyp, ajyratyluy qiyn týrde aityla beretin bolsa kerek. Onda tek úzaq tarihtyng úzyn-yrghasy ghana uaqyt pen aitushylardyng yrqymen kóp ózgeriske týsip saqtaluy mýmkin...
Mayqy by tónireginde dana adamdardyn, jauyrynshy, qúmalaqshy, balgerlerding de kóp bolghany Qazybek bekting shejiresinde atap aitylady. Mayqy by solardy tyndap, «óz kóshin týzep» otyrady eken. Olardyng ishinde «aspan ghalamynyng tilin jaqsy biletin, qay júldyz qay jerge barghanda mal onalady, qay júldyz qalay ainalghanda mal qyrylady, Zuhra jýldyzy qay uaqta aspannyng qay jerine barghanda úrys bolady, soghys qay baghyttan bolady, qay elding patshasy ólip, ornyna kim keledi» – osylardy tizip aityp otyratyn Mәdi men Ándir deytin aghayyndy eki jigit bolypty. Shejirede solar men Mayqy biyding aqyldy sózderi haqynda neshe-aluan estelik keltiriledi...
Mәdi men Ándirdi erekshe ardaqgaytyndyqtan, Mayqy by olardy Ordagha aptasyna bir shaqyryp, qasyna tartyp jýredi eken. Aghayyndy eki jigit kelgende, ózining eng ardaqgy, óte әdil bii Ayaz Jaman balasynyng qasynan olargha oryn beredi. Sóitip olardyng auzyn baghady.
Bir kýni Mәdi Mayqy biyge:
– Bi, artynda qalyng úrpaghyng qalady, artynda kóp sóz qalady,
biraq jazylghan tauarih bolmaydy, – depti. – Sonda da býkil júrtyng seni úmytpaydy, kýnde bireui eske alyp otyratyn bolady. Sening sózing úrpaghynnyng auzynan týspeydi.
Oghan Ándir bylay dep qosyp aitypty:
– Bi, biz osyny aityp otyrghanda, ózing de úrpaghynnyn
úsaqtaytynyn, bet-jýzining ózgeretinin, ózin-ózi qúrtugha tayaytynyn
bilip otyrsyn. Sening júldyzyn: «Mayqy ózi bilip otyr», – deydi. Biz aspan sholyp, júrttyng sharuasy kýizelmeuin qarayyq. Al basqasyn – adam bolashaghyn – bizden góri ózing jaqsy angharasyng ghoy.
Mәdi qosarlanyp, Mayqynyng janynda otyrghan onyng «eng ardaqgy, óte әdil bii Ayaz Jaman balasyna» qarapty da:
– Ayaz bi, sen de úmytylmaysyn, – depti, – sening istering de ýrim-bútaghyna jariya bolady.
Sosyn ekinshi biyge de jýzin búryp, bylay dep til qatypty:
– Qúmyrsqa bi, senen iz qalmaydy.
Mayqynyng Ayaz, Qúmyrsqa degen eki bii de ghajayyp aqyl iyesi adamdar eken. Búlar qazylyq qúrudan góri elshilik-jaushylyq jasaumen kóp ainalysypty. Eki biyine Mayqy tolyq erik bergen desedi. Birde sonday erkindikterin paydalanyp, Mayqy sóilep otyrghanda eki by aldyn kes-kestey berse kerek. Sondaghy Mayqy biyding sózinen, Qazybek bekting aituynsha, býginde bayyrghy qazaq ertegileri arqyly әr qazaqqa keninen tanys: «Ayaz bi, әlindi bil, Qúmyrsqa, jolyndy bil!» – degen mәtel qalypty.
Mayqy by Ayazdy bir topta sóilegen sózinen tanyp alghan eken. Ol Mayqynyng ýmitin aqtap, elge jayly da әdil by bolypty. Mayqy eki by menmensip ketpesin, meymanasy tasyp júrtty úmytyp ketpesin degen oimen, auyq-auyq ekeuin de el arasyna jiberip alyp otyrady eken. Jalpy, ol zamanda Mayqy qol astyna qaraghan elge biyleushini әrbir uәlayattyn, әr rudyn, әr úlystyng ózderinen shyqqan, moyny ozghan, sóilese sózi bar, kórse kózi bar adamdardan tandapty. Mayqy biyding osy tәjiriybesin Tóle by men Qazybek biyding Ábilmansúr hangha da, Jolbarys hangha da qatty anlatyp aityp otyrghanyn Qazybek bek talay estigen kórinedi. Ol Mayqy biyding artynda mol múra qalghanyn, tek saqtalmaghanyn aitady.
Shejireshi Qazybek bek Mayqy biyden bermengi tikeley ózine tireletin atalaryn bylay týzedi: Mayqy by úly Úzyn – Úzyn úly Saq – Saq úly Al – Al úly Iba – Iba úly Rayym – Rayym úly Barmaq – Barmaq úly On – On úly Taghar – Taghar úly Ozbay – Ozbay úly Onbay – Onbay úly Egin – Egin úly Azban – Azban úly Ásheke – Ásheke úly Ýisil – Ýisil úly Saqal – Saqal úly Aq (Aqdarly) – Aq úly Babyraly (Mayyp) – Babyraly úly Qarasha taraghan eken[31].
Álsin-әlsin atalarynyng naqty ómir sýrgen uaqytyn kórsetip qoyatyn daghdysymen, shejireshi osy jerde Qarashanyng tughan jylyn ataydy.
«Biz músylman ataulyda, búl shaqta jyl qazaqshasynan basqa Múhammed payghambardyng dindi jariya etken kezimen aiyrylar edi. Sondyqgan men de kitabymdy Múhammedting (hijra) jyl sanauymen berdim»[32], – deytin Qazybek bek (Mayyp) Babyraly úly Qarashanyng «el byt shyt bolyp, jaugershilik zamanda Ýsh Qarash astyndaghy Shyghu qalasynda ...hijradan 38 jyl búryn dýniyege kelgen» degen naqty derek keltiredi. Demek, Qarasha bizding jylsanaghymyzdyng 584-shi (622–38=584) jyly dýniyege kelgen. Al VI ghasyr ghylymy tarihta halyqtardyng II – V ghasyrlardaghy úly qonys audaru dәuiri qazaq jerindegi etnostyq jәne sayasy kartagha edәuir dәrejede ózgerister engizip ayaqtalghan, týrki qaghanaty syndy iri memlekettik birlik biylikke kelgen kezeng retinde sipattalady[33]. Biraq shejire búl qúbylysty dәl atamaydy.
Qarasha (ony Qarash dep te ataydy) «әkesining kózi tirisinde Jetisudy biylegen. Sondyqtan da ol zamanynda Qarasha by atanghan». Ol «36-jyly qazaqtyng basyn qospaq bolyp, jýz mynnan asa qol jinap, qytaylarmen soghys salyp, әkesi armandaghan Ar men Qún balalaryn qytay tepkisinen azat etuge baryp, ózi Qaratau, Úlytaugha kóship qystap, jaylap arystap jýrgen. Mamyrajay, beyqút zaman otyz jylgha sozylghan. Otyz jylday úrys kórmegen qazaqtar ejelgidey erulik-qarulyq berisip, qúda týsip, qúiryq-bauyr asasyp, andalasyp jaghasy jaylau, etegi qystau bolghan»[34].
Qarasha biyding is-әreketine baylanysty naqty jyl atalatynyna nazar audarayyq. Ol «qazaqtyng basyn qospaq bolyp», 36-jyly, yaghny 622+36=658 jyly әsker jiyady da, elin «qytay tepkisinen azat etuge» barady. Al búl – Qytaydyng Týrki qaghanatyna shabuyl jasauy saldarynan, VI ghasyrdyng basynda, sodan elu jyl ilgeride qúrylghan birtútas týrki imperiyasy ekige bólingeli beri derbes shanyraq kótergen Batys týrki qaghanaty dәuirlep túrghan shaq. Ejelgi ýisin jerlerinde irge tepken Batys týrki qaghanatynyng ortalyghy Jetisuda boldy. Qaghanattyng halyqaralyq sharuashylyq jәne sayasy baylanystar ayasyna tartyluyna Soghdy men Jetisudyng soghdylyq kópesteri erekshe yqpal etti. Jetisu qújattarynda kóbinese «soghdy qalalary» dep atalatyn eldi mekenderde soghdy halqy da, týrkiler de saudamen, qolónermen, diqan kәsibimen shúghyldanghan-dy. Osylay, qaghanat qúramyndaghy qala men dala birin biri ózara óte baylanysqan týrde tolyqtyryp túratyn birtútas sharuashylyq organizmdi qúrap túrghan bolatyn. Al qaghanattyng astanasy jәne qaghannyng qysqy ordasy Shu angharyndaghy Suyab qalasy edi[35].
Alayda atalmysh shejire Jetisudaghy memlekettik qúrylymdardy – týrki, týrgesh, kiymek (qimaq) qaghanattary, soghdylar, oghyzdar, qarlúqtar jayyn atap aitpaydy. Negizinen sol kezenderge dóp kelui qisyndy bolghanymen, olar jayynda eshtene demey, tek qana ýzilmey jalghasqan ata-baba tizbesin tәtpishtep týgendeydi.
Sonymen, jogharydaghy tizbege alynghan tikeley bútaqqa qaraghanda, Mayqy men Qarasha arasynda on eki ata jatyr. Eger búdan búrynghy tarauda keltirilgendey, jalpy, ghylymda qabyl alynghanday eseppen, әr ata orta eseppen 25 jylda auysady dep eseptesek, atalghan 12 buyn ýsh ghasyrday (25h12=300) uaqytta ósip-óngen. Yaghny Mayqy by ómir sýrgen b.z.b. alghashqy ghasyr men b.z. alghashqy ghasyrynan sanaghanda – Qarasha by shamamen IV ghasyrda ghúmyr keshken bolar edi. Alayda shejireshi deregi boyynsha onyng tughan jyly jogharyda kórsetkenimizdey 584-shi jylgha, yaghny VI ghasyrgha dóp keledi. Osyghan qaraghanda, әr buyndy jiyrma bes jylmen eseptey beru de asa tura bola bermeydi.
Qarashadan ýsh úl qalghan. Sol ýsheuden taraghan «túqym býkil alty Alataudy alyp ketken. Ýsh Qarash degen at sodan qalghan, yaghny Qarashtyng ýsh balasynyng túqymy degen sóz. Tau aty da sodan».Ýlkeni «Bәidibek hijra jyl sanauynan 13 jyl búryn tuypty da, seksen alty jasynda óz ajalynan Qaratauda Bógen ózeni boyynda qaytypty».
13.
Sonymen, Qazybek bekting shejiresine qaraghanda – Bәidibek 609 jyly dýniyege kelip, 695 jyly ómirden ozghan. Qazybek bek kitabyn jazyp otyrghan 1776 jyly Bәidibekting dýniyeden ótkenine «mine, 1081 jyl bolypty». Shejireshi atasynyng úrpaghyna sinirgen enbegin salystyrmaly týrde bylay baghalaydy: «Ál-Faraby babamyz artyna óshpes múra qaldyrdy, al Bәidibek babamyz artyna jeti Alataudy tegis alyp jatqan úrpaghyn qaldyrdy».
Ol osylay Bәidibek babasynyng Úly jýzge kiretin kóptegen ru-taypalar atasy ekenin atap ótedi de, alghysty sezimin: «Babama qúday taghala ózi rahym qylsyn, jany jannatta bolsyn!» – dep týiindeydi. Aytuynsha, Bәidibek bay óte auqatty, qarymdy, sharuasyn órgizuge beyimdi de, peyildi de adam bolghan kórinedi. Onyng jaylauy, qystauy ýnemi Qaratauda bolypty. Qaratau ol bir zamanda «qazirgi bizding uaqtymyzdaghyday suy azaymaghan, suly da, nuly da, qorys, toghayly jer» bolghan kórinedi. Qarataudyng ishi ózi kózin kórgen Jolbarys han zamanynda da jaman emes-tin. (Jolbarys han – Úly jýzding 1720–1740 jyldarghy biyleushisi[36]).
«Sonda da ol bir shaqta ang jyrtylyp aiyrylar, qorystyng ishi tolghan donyz, megejin, teristik etegindegi qamysta tipti sarymaghyn ertken jolbarys, ólekshin tolyp jýredi eken». Múnday hayuanattar Qazybek bek ordada qyzmet qylghanda da barshylyq bolatyn. Bertinirek búl jaghday ózgerdi. «Endi búl kýnde adamy qaraqúrttay qaptaghan Qaratau týgil, qamysy týie boylamaytyn Kóksheteniz jaltanynda da jolbarys shanjaghay qaldy. Qazir qamaudaghy el búrynghyday jolbarystan qorqa bermeytin boldy. Onyng ýstine bizding Sherhan batyr da jolbarystyng jýregin jaryp jep jýr», – dep jazdy ol kitabynda.
Ayta ketu kerek, oqyrman angharghan bolar, biz ótken taraularda qarastyrghan býgingi zaman zertteushileri Á. Qaydari, B. Tólepbaev, K. Núrpeyisov, K. Baypaqov, jәne basqa da ghalym-tarihshylar «Bәidibek baba – Alyp Bәiterek.Úrpaqtar shejiresi» atty shejire-kitapqa bergen «Bәidibek baba» degen maqalada Bәidibek Qarashúlyn el basqarghan han retinde sipattaydy. Al HVIII ghasyr avtory Qazybek bekting jazuynsha, ol kisi әkimdik qyzmette bolmaghan tәrizdi, әleumettik orynyn esimine «bay» qosymshany jalghap ataluy da bildirip túr ma dersin: «Atamyz Bәidibek bay er kónildi, kóbine baylyqpen ang aulap, seyil qúrugha beyildi kisi eken»[37].
Odan әri Qazybek bek ózining Bәidibek bay dep ataghan arghy atasynyng kindiginen taraghan úrpaqty sóz etedi. Bәidibek baydyng «bәibishesi bizding babalarymyz Ozbaydyng (Orazdy) on úlynyng biri Otanbaydan taraytyn Arystan degen biyding qyzy Marau – sary bәibishe atanghan. Keyde ony Gýljamal dep te qoyady. Odan taraghan túqym da Saryýisin atanghan».
Bәidibek bay joq kezde Sarbәibishe auylyn jau shauyp, jylqysyn aidap ketedi. (Ol kezde Bәidibek bay kóbine ekinshi әieli Zerippen túrghan eken). Á degende «meymanasy tasyp, keudesine nan pisip túrghan baydyng toghyz úly» jaudyng artynan quyp beredi. Alayda jau toghyzyn da jayratyp ketedi. Onyng altauy Kýiik asuyna jaqyn jerde ólgen. Olardy kómgen jer «Altysary» atalady, al ýsheui olardan keyin Aqsu boyynda qaytady. «Sóitip, bir soghysta toghyz úl birdey ketedi», – deydi shejireshi. Aghayyndylardy kishi shesheleri saqtandyrghysy kelse kerek: jaudyng jolynda otyrghan Bәidibek baydyng toqaly Domalaq toghyz úlgha «barmandar!» dep jalynady. Alayda «bәibishening úldary toqaldyn, yaghny kýndesting sózin ne qylsyn, jýitkitip jónele beripti». Sóitip, toghyzy da dúshpan qolynan mert bolypty...
Eske ala keteyik, jogharyda aitqanymyzday, Bәidibek 609 – 695 jyldary ómir sýrgen. Al búl kezende Jetisu ólkesi Batys týrki memleketining iyeliginde edi. Qaghanattaghy ózara tartystar, Jetisuda óz ýstemdigin ornatugha úmtylghan qytay imperatory әuletining әskeriy-sayasy әreketteri biylikti әlsirete týsken. Birte-birte onyng tek Batys týrki qaghanaty degen aty ghana qaldy. Bizding zamanymyzgha jetken kóne týrki eskertkishi betine kezinde qashalghan mәtindegi «...mening shyn jýrekten shyqqan sózderimdi... on jebe úldaryna jәne olardyng tattaryna» jetkizudi ósiyet etken Bilge-qaghan sózderi[38] arnalghan On jebe birlestigining qúramyna kirgen taypalar Bәidibek dәuirinde derbestene bastaghan.
Olar endi qaghanat әmirshisining atynan emes, óz betterinshe, óz tulary astynda derbes is-әreket jasaudy jiyilete týsken-di. Sodan, Bәidibek qaytys bolar mezgilden bir jyl búryn, 694 jyly taqqa Ashina otyrady da, shyghysta qytay әskerine qarsylyq kórsetudi úiymdastyrady. Osy kezde ólkede Bagha-tarhan degen ataghy bar Ýshlik (Uchjile) bastaghan týrgeshter de ýlken kýsh retinde boy kóteredi. Batys týrki qaghanatynyng sol qanatyna kiretin, halqy kóp taypa bolghan týrgeshter Shu jәne Ile qos ózeni aralyghyndaghy ýlken aimaqty alyp jatqan edi. Jetisudaghy keruen joldarynyng kóbin solar baqylaytyn. Biraq olardyng qaghanaty Bәidibek dýniyeden ótkennen keyin, VIII ghasyrdyng basynda ghana qúryldy[39]. Demek, Bәidibek baydyng toghyz úly Batys týrki qaghanaty kezenindegi dýrbelenderding birining qúrbany bolsa kerek.
Sarybәibishe – Marau «ayaq-qoly býrisken, ishten kem» úl tuady. Bәidibek baydyng da, bәibishening de balasyna kónili tolmay, «qúday toghyz úldy aldy, keleke qylyp bergen balasynyng sýdini-keypi mynau» dep mensinbey, atyn Siryqty atandyrghan. Shyn aty Baytoqty eken. Keyin әdemilep Syilyqsary dep te jýripti. Siryqty ayaq-qoly kem bolghanymen, aqyl-esi týgel bop ósipti. Er jetken song әiel alghan. Úshan degen bәibishesinen jalghyz úl kórgen eken. «Balanyng atyn, sap-sary sary ýrpek bolghandyqgan, Sary (Sergeksary) atap ketipti, keyin oghan baylyghyna oray taghy da ýisin at jalghap Saryýisin atalghan». Áytpese, ózining әkesi qúlaghyna aighaylap aitqan aty Týrgesh eken.
Týrgesh nemere aghalary Shapyrashty, Dulatpen birdey Abyl, Azyq eline keng mәlim bolghan. Onyng ýstine jaugha shapqanda, kóbine batyrlau úl Shapyrashtynyng ong qolynda jýrip, janynan tabylyp otyrghan. Nemeresi Saryýisin (Týrgesh) ýilengenshe Sarbәibishe – Marau tiri eken. Týrgeshte de jalghyz úl bolghan...
Odan әri Qazybek bek әngimesin: «Bәidibekting ekinshi әieli – óz sheshemdi әngimelemey túryp, kishi sheshemizdi, yaghny Bәidibek baydyng toqalyn – Domalaq enemdi әngimeley jóneyin», – dep sabaqtaydy. Domalaqtyng әkesi Ýrmәt úruynyng adamy ekenin aitady. Domalaq ene kishkentay domalanghan kisi eken deydi ol. Onyng óz aty – Núrila. Biraq júrt ony elge jayly adam bolghandyqtan, Núrbýbi, Altynbýbi, Biybimaria, Bibajar dep birneshe týrli etip atay bergen. Qazirgi ýisin atalatyn Abyl, Azyq elderinde ol qasiyetti adam dep tanylghan. Sondyqtan da tolghatqan әielder Múhammed payghambardyng qyzy Fatimamen qatar onyng esimin de ataydy eken…
Domalaqtan Bәidibek bay bir úl kóripti. El auzyndaghy әngimege qaraghanda, Sarbәibishe (Marau) osy Domalaq (Núrila) kýndesimen óshteu bolsa kerek. Sodan bolar, ol tolghatyp jatqanda bir ziyanyn tiygizipti. Kerip qoyghan aspaly qúrgha asylyp túrghan Domalaq enening ishin tartamyn dep, barmaghyn tughan (әlde tuatyn) balanyng basyna batyryp alypty-mys. Sondyqtan da bala dýniyege jaryq sheke bolyp kelgen desedi. Onyng atyn Tileuberdi qoysa da, el auzynda Jaryqshaq (alghash Jaryqsheke eken) bop ketipti.
«Bizding sheshemiz Zerip sharq úryp, otashy izdep, aqyry onday emshini Qataghan elinen tapqan, – deydi Qazybek bek. – Jaryq sheke balagha otashy Qon Emis degen kisi em jasaghan. Bala basynyng sýiegi oiylghan jerine jas tasbaqanyng sýiegin salypty. Sóitip, aidyng aq dәrisimen emdep jazypty. Qon Emis ishinde balasy ólip qalghan ekiqabat әielderding balasyn da turap-turap alatyn bolghan. Al oghan zamanynda býkil dýnie jýzinen nauqas adamdar kelip jatatyn bolghan».
Bәidibek baydyng ekinshi әieli Zerip – Azyq elining qyzy, óte súlu adam bolypty. «Sheshemiz atamyzdan on ýsh jasy kishi eken, – deydi Qazybek bek. – Onyng tapqan balalarynan qalghan úly — jalghyz Jalmambet. Sheshemiz qartayyp, óz ajalynan 81 jasynda qaytypty. Sheshemiz qaytqanda, Jalmambetting ýshinshi әieli (toqaly) Sylandy da dýnie salypty. Sondyqtan ekeuin Qarataudaghy Úzynbýlaq ózenining kishi Bógenge qosylar jerine birge jerlepti. Sodan bolu kerek, sol jerdegi tau «Qosmola» atalady. Enesi men kelinning tatulyghyn, birine birining meyirimin kórsetetin Qosmola úrpaqqa ýlgi tútar eleuli oqigha, ýlkenning kishige aitar dәrisi, tebizi bolmaq. Atamyzdyng (Bәidibektin) saghanasy da Kishi Bógen men Úzynbúlaq ózenining qýiylysynda betkeyge qoyylghan. Sheshemiz Zerip pen kelini Sylandy ekeui bir beyitke jerlengendikten, keyde ortaq mýrdeni birde Zerip sheshenin, birde Sylandy molasy dep júrt shatastyryp ta jýredi».
Bәidibek Zeripten tughan úly Jalmambetti otyz ýshinde kóripti. Jalmambetten Shapyrashty, Ysty, Oshaqty tughan. Ýsheuining túqymyn Alýisin, yaghny Qyzyl ýisin atandyrghan.
Sonymen, Bәidibekting ýsh úlynan ýsh el taraydy. Siryqty túqymy – Saryýisin, Jalmambet túqymy – Alýisin, Jaryqshaq túqymy – Qaraýisin atalghan.
Bәidibek baydyng saghanasyna (býginde Bәidibek kesenesi – «Qasiyetti bes ana» atty tarihy eskertkishter keshenining qúramdas bóligi[40]) Saryýisin, Alýisin, Qaraýisin týgel tәu etip, kýnde tasattyq jasap, qúdayy berip, ziyarat etip qaytyp jatady[41].
[1] Qazaqstan tarihy. Kóne zamannan býginge deyin. Bes tomdyq. 1-tom. – Almaty, 2010. – 250-b.
[2] Shapyrashty Qazybek bek Tauasarúly. Týp-túqyiannan ózime deyin. - Almaty, 2008. – 775–776-bb.
[3] Bәidibek Baba – Alyp Bәiterek. Úrpaqtar shejiresi. Qúrastyrghan A. Bayghazyúly. –Almaty, 2006. – 15-b.
[4] Shapyrashty Qazybek bek Tauasarúly. Týp-túqyiannan ózime deyin. - Almaty, 2008. –776-b.
[5] Bәidibek Baba – Alyp Bәiterek. Úrpaqtar shejiresi. Qúrastyrghan A. Bayghazyúly. –Almaty, 2006. – 15-b.
[6] Shapyrashty Qazybek bek Tauasarúly. Týp-túqyiannan ózime deyin. – Almaty, 2008. –777-b.
[7] Bәidibek Baba – Alyp Bәiterek. Úrpaqtar shejiresi. Qúrastyrghan A. Bayghazyúly. – Almaty, 2006. – 15-b.
[8] Qazaqstan tarihy. 1-t. – Almaty, 2010. – 249-b.
[9] Shapyrashty Qazybek bek Tauasarúly. Týp-túqyiannan ózime deyin. – Almaty, 2008. – 777-b.
[10] Qazaqstan tarihy. 1-t. – Almaty, 2010. – 248-b.
[11] Bartolid V.V. Ocherk istoriy Semiyrechiya. – Frunze, 1943. – 12-b.
[12] Bartolid V.V. Ocherk istoriy Semiyrechiya. – Frunze, 1943. – 11-b.
[13] Shapyrashty Qazybek bek Tauasarúly. Týp-túqyiannan ózime deyin. – Almaty, 2008. – 777-b.
[14] Shapyrashty Qazybek bek Tauasarúly. Týp-túqyiannan ózime deyin. – Almaty, 2008. –778-b.
[15] Qazaqstan tarihy. 1-t. – Almaty, 2010. – 249-b.
[16]Shapyrashty Qazybek bek Tauasarúly. Týp-túqyiannan ózime deyin. – Almaty, 2008. –778–779-bb.
[17] Shapyrashty Qazybek bek Tauasarúly. Týp-túqyiannan ózime deyin. – Almaty, 2008. –779–780-b.
[18] Qazaq Sovet ensiklopediyasy. 7-tom. – Almaty, 1975. – 383–384-bb.
[19] Mayqy biy//Qazaq Sovet ensiklopediyasy. 7-tom. – Almaty, 1975. – 383–384-b.
[20] Noghayly dәuirining әdebiyeti//Qazaq Sovet ensiklopediyasy. 8-tom. – Almaty, 1976. – 394-b.
[21] Qazaq Sovet ensiklopediyasy. 7-tom. – Almaty, 1976. – 384-b.
[22] Qazaq Sovet ensiklopediyasy. 4-tom. – Almaty, 1974. – 520-b.
[23] Mayqy biy//Qazaq Sovet ensiklopediyasy. 7-tom. – Almaty, 1975. – 384-b.
[24] Qazaqstan. Últtyq ensiklopediya. – 6-tom. – Almaty, 2004. – 314-b.
[25] Ata shejire//Shapyrashty Qazybek bek Tauasarúly. Týp-túqyiannan ózime deyin. – Almaty, 2008. – 780-b.
[26]Qazaqstan tarihy. Kóne zamannan býginge deyin. Bes tomdyq. 1-tom. –Almaty, 2010. – 264-b
[27] Shapyrashty Qazybek bek Tauasarúly. Týp-túqyiannan ózime deyin. – Almaty, 2008. – 781-b.
[28] Qazaqstan tarihy. Kóne zamannan býginge deyin. Bes tomdyq. 1-tom. –Almaty, 2010. –264-b.
[29] Shapyrashty Qazybek bek Tauasarúly. Týp-túqyiannan ózime deyin. – Almaty, 2008. – 781–783-bb.
[30] Qaydary Á., Tólepbaev B., Núrpeyisov K., Karl Baypaqov j.b. Bәidibek baba// Bәidibek baba – Alyp Bәiterek.Úrpaqtar shejiresi. Qúrastyrghan A.Bayghazyúly. – Almaty, 2006. – 13–15-bb.
[31]Shapyrashty Qazybek bek Tauasarúly. Týp-túqyiannan ózime deyin. – Almaty, 2008. – 783–800-bb.
[32] Shapyrashty Qazybek bek Tauasarúly. Týp-túqyiannan ózime deyin. – Almaty, 2008. – 772-b.
[33] Qazaqstan tarihy. Kóne zamannan býginge deyin. Bes tomdyq. 1-tom. – Almaty, 2010. – 296-b
[34] Shapyrashty Qazybek bek Tauasarúly. Týp-túqyiannan ózime deyin. – Almaty, 2008. – 800-b.
[35] Qazaqstan tarihy. Kóne zamannan býginge deyin. Bes tomdyq. 1-tom. – Almaty, 2010. – 300–301-bb
[36] Qazaq Sovet ensiklopediyasy. 4-tom. – Almaty, 1974. – 465-b.
[37] Shapyrashty Qazybek bek Tauasarúly. Týp-túqyiannan ózime deyin. – Almaty, 2008. – 800–801-bb.
[38] Klyashtornyy S.G. Drevnetórkskie runicheskie pamyatniky kak istochnik po istoriy Sredney Azii. – Moskva, 1964. – 122-b.; Qazaqstan tarihy. Kóne zamannan býginge deyin. Bes tomdyq. 1-tom. – Almaty, 2010. – 300–301-bb.
[39] Qazaqstan tarihy. Kóne zamannan býginge deyin. Bes tomdyq. 1-tom. –Almaty, 2010. – 303-b
[40] Qazaqstan. Últtyq ensiklopediya. 2-tom. – Almaty, 1999. – 223-b.
[41] Shapyrashty Qazybek bek Tauasarúly. Týp-túqyiannan ózime deyin. – Almaty, 2008. – 802–803-, 806-bb.
Beybit Qoyshybaev
(«Ruh-Saray», 5-tom, «QazAqparat» baspasy, 2012 j.)
Jalghasy bar...
Abai.kz
