باسى: ءبىز – قازاق ەجەلدەن...

جالعاسى: ءبىز – قازاق ەجەلدەن...

جالعاسى: ءبىز – قازاق ەجەلدەن...

ءوزىڭدى-ءوزىڭ تانۋ تاجىريبەسىنەن

11.

ءۇيسىن-ۋسۋن جايىندا جازعان ەجەلگى زامان اۆتورلارى ولاردى  مالعا ازىق پەن سۋ ىزدەپ، ءبىر جەردەن ەكىنشى جەرگە كوشىپ ءجۇردى دەپ بارىنشا قىسقا قايىرادى[1]. قازىبەك بەك شەجىرەسىندە: «ول كەزدە اتامىز قاراتاۋدى قونىستانادى ەكەن دە، جاز جايلاۋى كەيدە تالاس الاتاۋىنداعى – سۋسامىر، كەيدە تۇرپان اسىپ ءۇيسىن تاۋىنا كوشەدى ەكەن. ال ءۇيسىننىڭ ەكى ءىنىسىنىڭ قونىسى وزگەرمەي، بارلىق ۋاقىتتا قاراتاۋ قوينىندا ۇزىنبۇلاق دەگەن جەردە بولادى»، – دەيدى.

شەجىرەدە اڭگىمە تاريحتاعىداي تايپا تۋرالى ەمەس، جەكە ادام جايىندا ايتىلادى، تەك اتالاردى تىزبەلەيدى: «ءۇيسىن دەگەن كىسى ەل بيلەگەن، سول كەزدە بۇكىل ەلىنە حاكىمدىگىن جۇرگىزگەندىكتەن، بار ۇلى ءجۇز ءۇيسىن اتانىپتى. ارينە، ونىڭ ىشىندە ءۇيسىننىڭ ۇرپاعى ەمەستەرى دە جەتەرلىك بولعان»، – دەيدى قازىبەك بەك. شەجىرەشىنىڭ مالىمەتىنە قاراعاندا، ءۇيسىن وتە كوپ جاساپ، حاندىق قۇرعان كىسى ەكەن. ودان حاندىق قۇرىپتى دەگەننەن باسقا ءسوز قالماپتى. تەك ەكى-ءۇش جىل سايىن شىمباس، تالاس، شۋاس، لاباس اسىپ «اتا-بابا قونىسىن كورەمىن» دەپ، ءتاڭىر، اقپان تاۋلارىنا كەلىپ تۇرىپتى، ودان مۇزارت باسىپ، ارقاس، تۇرپان اسىپ، ەرەن قابىرعانىڭ ارعى بەتىندەگى ءۇيسىن تاۋىنا بارىپ، سەمكەرەگەگە بارىپ قونىس تەۋىپتى. ۇيسىندەر كوشكەندە ءۇش الماتى ارقىلى «ءۇيسىن اسقان» – كوكايراقپەن دە ءجۇرىپتى.

«ءۇيسىننىڭ باي، ناق دەگەن ەكى ۇلىنىڭ العاشقىسى ءبىزدىڭ اتامىز بولادى»، – دەيدى شاپىراشتى قازىبەك بەك. ەكى ۇلدىڭ ۇلكەنى،  شاپىراشتىنىڭ ارعى اتاسى  باي – اكە تاعىنا يە بولا الماعان، تەك شارۋاسىن كۇيتتەگەن داۋلەتتى ادام ەكەن.  ءىنىسى دە قويشىلىقپەن كۇن وتكەرىپتى. ال بايدىڭ شورا، ىرزا دەيتىن ەكى ۇلى قايتا حاكىمدىككە كوتەرىلىپتى – شەجىرە وسىلاي دەيدى. ودان شورانىڭ بالالارى الىم مەن قارناق ەكەۋىنىڭ دە ەكى ەلدى بيلەگەنى ايتىلادى.

الىم  جەتىسۋدىڭ لاباس تاۋىنىڭ بۇعامۇيىز، بەسمويناق دەگەن جەرىندەگى جامانتى وزەنىنىڭ بويىندا قايتىس بولسا كەرەك. الىم بۇلاعىنىڭ اتى وسىلاي شىققان. قازىر سول جەرلەردى جايلاپ-جاستاپ جاتاتىن دۋلات پەن شاپىراشتى ونى ءالى دە الىم اتا بۇلاعى دەسەدى.  قازىبەك بەك ءوزىنىڭ 1139-جىلقى جىلى – اتالمىش شەجىرەنى قاعازعا ءتۇسىرىپ وتىرعان ۋاقىتىنان ون بەس جىل بۇرىن «سول ىستىق بۇلاققا» بارعانىن ايتىپ، مىنانداي سۋرەتتەمە قالدىرعان: «جامانتى وزەنى – جاياۋ كىسى وتە المايتىن قاتتى اعىستى وزەن. سول وزەننىڭ ارناسىندا، تاۋ ىشىندە وزەن تابانىندا ەكى بۇلاق قاتار سىعىسىپ، اياعى اعىپ وزەنگە قوسىلىپ جاتىر. ەكى بۇلاقتىڭ اراسى ءبىر قۇلاشتاي عانا. تابيعاتقا تاڭدانباسقا بولمايدى، الگى بۇلاقتىڭ ءبىرىنىڭ سۋى ىستىق، ءتىپتى شىم-شىم دەسەم دە بولادى، ەكىنشىسى تاۋ سۋىنداي سۇپ-سۋىق. سول تۇمالاردىڭ شىعىس بەتىندەگى تاۋدىڭ ءبۇيىرىن تەسىپ تاعى ءبىر قاينار شىعىپ جاتىر. عاجاپ. الىگى سۋدىڭ ءبىر شەلەگىن ىشۋگە دە بولادى».

الىمنىڭ ەسەن، جاربول اتتى بالالارىنىڭ ءبىرىنشىسى – شاپىراشتىنىڭ  اتاسى. ەسەننىڭ اساۋ جانە بەرىك دەگەن ۇلدارى بولعان. اساۋ دا ەل بيلەپ، كوپ ەل مەن جەردى وزىنە باعىندىرعان دەسەدى. اساۋدىڭ ءجۇز، ءدۇز، ەركىل، كوركىل، تورەن دەگەن بالالارى بولىپتى. ولاردىڭ ىشىندەگى شاپىراشتى بۇتاعىنا اپاراتىن «ءبىزدىڭ بابامىز جۇزدەن – ءداۋ، باس تۋىپتى. بابامىزدىڭ اتى ءداۋ بولماسا كەرەك، ول ىرىلىگىنە، باتىر تۇلعالىلىعىنا قاراي اتالعان. ءوز اتى ازان بولسا كەرەك. بىراق ونى ولاي ەشكىم اتاماعان. جۇرتقا بەلگىلى ەسىمى – ءداۋ»، – دەيدى قازىبەك بەك[2]. ءداۋ بي ب.ز.د. 178-ءشى جىلى قايتىس بولعان[3].

«ءداۋدىڭ ۇلى ەلساۋ، جانتاي مۇسىلمان جىلدىعىنان توعىز ءجۇز جىل بۇرىن شۇلەن دەگەن جەردە دۇنيەگە كەلىپتى. اعايىن الا بولىپ، ءداۋدى ءوز تۋىستارى – ءۇيسىن تۇقىمىنىڭ ءبىرى ءولتىرىپتى»[4]. قازىبەك بەكتىڭ بۇل مالىمەتىنە قاراعاندا  – ەلساۋ «مۇسىلمان جىلدىعىنان توعىز ءجۇز جىل بۇرىن»، ياعني حيجرا جىلساناعىنان 900 جىل ىلگەرىدە تۋعان. دەمەك، ءبىزدىڭ كۇنتىزبەمەن ەسەپتەر بولساق – حيجرا باستالاتىن 622-ءشى جىلدان  900 جىل ومىرگە كەلگەن بولسا، وندا ەلساۋدىڭ تۋعان ۋاقىتى ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى 278-ءشى جىلعا سايكەس كەلەدى. ال اكادەميك ءا. قايداري باستاعان 13 تاريحشى-عالىم ەلساۋ ءبيدىڭ ءومىر سۇرگەن ۋاقىتىن ودان ءبىر عاسىر بەرىرەكتەن باستاپ، ب.ز.د. 178–104 جىلدار دەپ كورسەتەدى[5].

شەجىرەنى ودان ءارى وقيىق. ءداۋدى ءوز تۋىستارى – ءۇيسىن تۇقىمىنىڭ ءبىرى ولتىرگەننەن كەيىن، ءداۋدىڭ بالالارى ەلساۋ مەن جانتاي – «اكەسى ولگەن ەكى ۇل يت كوزى ءتۇتىن تانىماس عۇمىر ءسۇرىپ، قابىرعا اعايىنى، اكەسىنىڭ ءدۇبىرى بولعان بوجە دەگەن كىسى قولىندا تاربيە العان» كورىنەدى.

وسى دەرەكتەن كەيىن ەل اراسىنداعى اڭىزدىڭ ءبىرى – «ەلساۋدى ءنان ءبورى ەمىزدى» دەگەن اڭگىمە كەلتىرىلەدى. جەتىم قالعان ەكى بالانىڭ ۇلكەنى جانتاي جەتى جاسار ەكەن دە، كىشىسى ەلساۋ ءبىر جارىم جاستا عانا بولىپتى. بوجە ەكى بالانى اكەسىن ولتىرگەن ءوز تۋىسقاندارىنان جاسىرىپ، تاۋ باۋىرىندا وتكەن جىلدان قالعان ءبىر مايا ءشوپ ءىشىن قۋىستاپ، ەكەۋىن سوندا ورنالاستىرادى. بوجە ءبىر كۇنى ءشوپ استىنداعى ۇيادا جەتى جاسار جانتايدىڭ عانا وتىرعانىن كورەدى. ول: «ەلساۋدى قاسقىر تىستەپ كەتتى»، – دەيدى...

...بوجە بالانى جان ۇشىرىپ ىزدەپ جۇرگەندە، ءبىر ۇڭگىردەن ەمشەكتەرى سالپىلداعان بارىستىڭ شىعىپ بارا جاتقانىن كورەدى. سول جەرگە زورعا جەتىپ،  اپانعا موينىن سوزادى دا، بۇك ءتۇسىپ ۇيقتاپ جاتقان كىشكەنتاي بالانى كورەدى. ءىشىن باسىپ كورسە، قارىنى قابىسپاعان، توق. اڭنىڭ بالانى ۇرلاپ اكەتىپ ەمىزگەنىن ول سوندا بارىپ بىلەدى... سونىمەن، بارىس ەمىزگەن بالا ەلساۋ ەر جەتىپ، ارعىنداردىڭ كومەگىمەن ەلىنە قايتا يە بولدى دەيدى شەجىرەشى: «ارعىن باۋىرلارى اراسىندا ءجۇرىپ، سوعىس ونەرىنە ابدەن جەتىلەدى. ودان ءوز ەلىنەن قاشقان اتالاستارىنان قول جيناپ، قايتا ءوز ەلىن، بيلىكتى قولىنا الادى»[6]. ءا. قايداري، ب. تولەپباەۆ، ك. نۇرپەيىس، ك. بايپاقوۆ سىندى عالىمدار ەلساۋ بي ب.ز.ب. 178–104 جىلدارى ءومىر سۇرگەن دەپ ەسەپتەيدى[7]. بۇل ۋاقىتتا ۇيسىندەر جەتىسۋمەن قوسا نەعۇرلىم بايتاق اۋماقتى الىپ جاتقان. ولار تۋرالى العاشقى حاباردى قىتايعا  ب.ز.ب. ءىى عاسىردا –  بۇل شامامەن ەلساۋ ءبيدىڭ ءومىر سۇرگەن كەزىنە سايكەس كەلەدى – جەتىسۋعا كەلىپ قايتقان چجان تسيان ەلشىلىگى اپارعان[8].

بۇل كەزدەرى ەل ءىشى الا بولعان سوڭ، باقتياردىڭ ءبىراز بالاسىنىڭ ەكى-ءۇش اۋىلى يران جەرىنە ءوتىپ كەتەدى. وعان ۇلى ءجۇزدىڭ تاعى ءبىرسىپىراسى ەرەدى. سولاردى قايتارىپ الۋ ءۇشىن، ەلساۋ كوپ قولمەن ساقتارعا شابۋىل جاسايدى. «بىراق اتامىزدىڭ جاۋىنگەرلەرى جەڭىسكە جەتكەنىمەن، ولاردىڭ ءبارىن قايتارۋ جونگە كەلمەيدى، – دەيدى قازىبەك بەك. – وسى داۋىردە ولار باقتيار اتپەن تاۋاريحقا ءمالىم. قازىرگى يران جەرىندەگى باقتيار اتاناتىنداردىڭ ءبارى – بۇدان مىڭ سەگىز ءجۇز جىل بۇرىن كەتكەن ءبىزدىڭ اتالاستارىمىز»[9].

شەجىرەشى اتاپ وتىرعان ۋاقىت شامامەن حريستيان جىلساناعىنا دەيىنگى   1-ءشى عاسىر ءىشى بولسا كەرەك. بۇل شاقتا، قازىبەك بەكتىڭ ايتۋىنشا، شاپىراشتىنىڭ بابالارى ىلەنىڭ ەكى جاعاسىن، كوكتەڭىزدىڭ باتىسىن-شىعىسىن، لاباستىڭ (الاتاۋدىڭ) باۋىرىن الىپ جاتقان كورىنەدى. بۇگىنگى تاريح ۇيسىندەردىڭ ورتا ازيا اۋماعىنداعى ەجەلگى تايپالىق بىرلەستىك ەكەنىن اتاپ وتە وتىرىپ، ءبىر كەزدەرى ولاردىڭ يەلىكتەرىنىڭ شەكاراسى باتىسىندا شۋ جانە تالاس وزەندەرى بويىمەن وتكەنىن، قاراتاۋدىڭ بەتكەيلەرىنە دەيىن سوزىلىپ جاتقانىن ايتادى. ورتالىعى ىلە اڭعارىنا، استاناسى ىستىقكول مەن ىلە وزەنىنىڭ وڭتۇستىك جاعالاۋى ارالىعىنا ورنالاسقانىن جازادى[10].  ۆ. بارتولد قىتاي جازبالارىنا سۇيەنە وتىرىپ، ۇيسىندەردىڭ باس ورداسى – استاناسى – چي-گۋ قالاسى ىستىقكولدىڭ وڭتۇستىك-شىعىس جاعاسىندا بولعان دەپ سانايدى. ن. اريستوۆ چي-گۋ قىزىلسۋدىڭ جاعاسىندا تۇرعان دەيدى. قالاي بولعاندا دا، كوشپەندى حالىقتىڭ كونە قۇرىلىستارى قازىر تاپتىرمايدى، ىستىقكول جاعاسىنداعى ەجەلگى ەسكەرتكىشتەر – قامالدار مەن قالالار بۇل كۇندەرى ىستىقكولدىڭ تۇبىندە جاتىر[11].

بۇل شاقتا ەلىنىڭ قاتتى شارىقتاپ ءوسىپ، حالقى دا تولىپ، ءجۇز مىڭ قول شىعارا الاتىن يكەمگە كەلگەنىن ايتا كەلە، قازىبەك بەك: «ەلساۋدى ەل ارداقتاپ كۇن بي (ۋسۋن پاتشاسى گۋن-مو دەگەن لاۋازىممەن مارتەبەلەنگەن[12]) اتاندىرعان، – دەيدى ول. – جالپى، مەن ۇيسىندەر نەمەسە قازاقتار پالەن جاقتان تۇگەن جاققا كوشىپ باردى دەگەنگە كونگىم كەلمەيدى. ويتكەنى وسى شاقتا قىتاي، يران جازبالارىنان سوندايدى كەزدەستىرەمىن. ۇيسىندەر دە نەمەسە جالپى ءبىزدىڭ حالقىمىز قازاقتار قازىرگى مەكەنىنە ەش جاقگان كوشىپ كەلگەن جوق، ولار اتامزاماننان قازىرگى 1154 جىلى قونىستانىپ جۇرگەن جەرىندە بولعان»[13].

سونىمەن، قازىبەك بەك شەجىرەسى بويىنشا، قازاق «اتامزاماننان قازىرگى 1154-جىلى قونىستانىپ جۇرگەن جەرىندە»، ياعني جەتىسۋدا ءومىر سۇرگەن. (مۇنداعى 1154 جىل – قازىبەك بەكتىڭ شەجىرەسىن جازىپ وتىرعان ۋاقىتى، ەگەر ونى شىنىمەن دە سول كەزدەگى حيجرا جىلساناعىمەن ءدال كورسەتىلگەن دەپ ەسەپتەسەك – شامامەن، حريستيان كۇنتىزبەگىنىڭ 1741-ءشى جىلىنا ءدوپ كەلەدى، الايدا اۆتوردىڭ ءوز ەسكەرتۋى بويىنشا – كورسەتىلگەن جىلعا 622 دەگەن ساندى قوسىپ، شەجىرە جازىلعان ۋاقىتتى 1776 جىل دەپ ءتان الۋىمىز كەرەك. وسىندايدا اۆتور (دالىرەك ايتقاندا – سودان بەرى قولجازبانى قولىنان وتكەرگەن ءتورت-بەس كوشىرمەشىنىڭ ءبىرى) يۋلي كالەندارى بويىنشا بەلگىلى مەرزىمنەن 622 دەگەن ساندى الىپ تاستاۋ ارقىلى جاساندى مۇسىلمانشا جىلساناق جاساماعان با ەكەن دەگەن ءشۇبالى وي دا قىلاڭ بەرەتىنىن جاسىرۋعا بولماس).  قازىبەك بەك شۇرايلى دا ۇلان-عايىر جەرىن قازاق «قانىمەن، جانىمەن، قاسىق قانى قالعانشا قورعاعان» دەي وتىرىپ، «ءبىز سول اتا مۇرامىز ءۇشىن ءالى دە جان الىپ، جان بەرىپ جاتىرمىز» دەپ ءوز داۋىرىندەگى احۋالدى دا حابارلايدى.

قازىبەك بەك شەجىرەسىنىڭ ەرەكشەلىگى تەك اتا ءتىزىپ قانا قويماي، ءار بۋىن، كەزەڭگە قاتىستى ءتۇرلى اڭىز، ەرتەگىلەردى، تاريحي وقيعالاردى اڭگىمەلەۋدە جاتسا كەرەك. مۇندا ەلساۋ ءبيدىڭ كەزىندەگى، ياعني ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى ءىى عاسىرداعى جاعداي بىلاي باياندالادى: «ەلساۋ بيلىك قۇرعان كەزدە ۇيسىندەردىڭ كۇشەيۋىنەن قىتاي قاتتى ءىش جيىپ قالعان. ونىڭ ميلليونعا تارتا جۇرتىنان ەكى ءجۇز مىڭداي سايلاۋىت شىققان. قىتاي پاتشالىعى ناق وسى كەزدەن ءبىزدىڭ جەرىمىزگە كوز الارتۋىن كوبەيتكەن. ويتكەنى وسىعان دەيىن ۇساق-ۇساق ماملاكات دارەجەسىنە كوتەرىلە الماي كەلە جاتقان ەلدەردى كورىپ، ۇزىن ارقان، كەڭ تۇساۋ سالىپ قويامىن، بۇل ەلدەر قاشاندا مەنىڭ اشسام الاقانىمدا، جۇمسام جۇمىرىعىمدا دەپ كەلگەن. ەلىمىزدى ىشىنەن ءىرىتۋدى دە ويلاپ، نە ءتۇرلى ايلا-شارعىمەن ءبىرىمىزدى بىرىمىزگە ايداپ سالىپ وتىرعان. ۇلى ءجۇزدىڭ ءوزىن بىرنەشەگە ءبولىپ، مىنالار ءۇيسىن، سەندەر ۇلى ءجۇز بولىپ ءبولىنىپ ولارعا شابۋىل جاساۋىڭ كەرەك دەپ، ۇلى ءجۇزدىڭ ءوزىن وزىنە ايداپ سالۋ، قاڭلىلاردىڭ ەلساۋ ەلىنەن ۇلى ءجۇز اتىمەن ءبولىنۋى، باقتيارلاردىڭ باقتيار اتپەن ءبولىنۋى، ەلساۋ ەلى كادىمگى ۇلى ءجۇز ەمەستەي، باقگيار باقتيار ەمەستەي كورسەتىلۋى سول شەت جۇرتتاردىڭ ەل اراسىنا سىنا قاعىپ، سابان اراسىنا سۋ جىبەرگەنى بولاتىن. مەنىڭ اتام ماتايدىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، قالماق بايقۇستاردى (بايقۇس دەپ اياعانىما عاپۋ وتىنەمىن) بىزگە كۇنى بۇگىنگە دەيىن ايداپ سالىپ كەلگەن دە سول ارقامىزداعى كوزى قىسىق، ءتىسى قيسىق، ءتىسىن جاسىرىپ، ءتىلىن كورسەتكەن، بەتى كۇلىپ، ءىشى ۇلىپ جاتقان قىتاي حاندارىنىڭ ءىسى، پالەسى بولاتىن. ماتاي اتامنىڭ ايتقانىنا قاراعاندا، سول ءبىر ەلساۋ بابامىز ەل بيلەپ تۇرعاندا، بىزگە كەلگەن جانسىزدارىندا دا سان بولماپتى. ولار ءتىپتى ساۋدا-ساتتىقپەن، بايباتشالىقپەن، كوپەس-كورىمدىكپەن ەلدى ەركىن ارالاپ، ىشىنە بىتىنالىقپەن پالەسىن توقىپ ءجۇرىپتى. ولاردىڭ بار ارمانى ەندى قازاقتاردى تەرىستىكتەگى قازاق باۋىرلارىنا ايداپ سالىپ، ەگەر سولاردى شاپسا، قىز الىسىپ، قىز بەرىسەر ەدىك دەگەن قۇداندالىعىن دا بىلدىرەدى»[14].

بۇل ۇزاق ءۇزىندى ەلساۋ بيلەۋشى داۋىرىنەن مول ماعلۇمات بەرەتىندىگىمەن قىزىقتى سىقىلدانادى، الايدا، عىلىمي دالەلدەنگەن تاريح بويىنشا – قىتاي يمپەراتورىنىڭ سارايىنداعىلار جوعارىدا ايتقانىمىزداي، سيۋننۋلارعا قارسى كۇرەستە وداقتاستار ىزدەپ، باتىس ولكەگە چجان تسيان باستاعان ەلشىلىك جىبەرگەن دە، ۇيسىندەر (ۋسۋندەر) تۋرالى العاشقى حاباردى قىتايعا سول اپارعان. ءسويتىپ، قىتاي ەلىندە ب.ز.ب. ءىى عاسىردا عانا، ياعني ەلساۋ ەل بيلەگەن داۋىردە عانا ۋسۋندەر جايىندا ەمىس-ەمىس قانا بىلە باستاعان[15].   وسىعان قاراعاندا، شەجىرەدە، قانشا دەگەنمەن، وقيعالاردىڭ وتكەن ۋاقىتى شاتاستىرىلعان بولۋ كەرەك.

شەجىرەمەن ودان ءارى قاراي تانىسقاندا، ەلساۋ ءبيدىڭ ايەلىن ارعىننان العانىن وقيمىز. «ءبىزدىڭ شەشەمىز ۇماي بايبىشە ارعىن اسپار دەگەن كىسىنىڭ قىزى ەكەن، – دەپ ساباقتاي تۇسەدى شەجىرەشى اڭگىمەسىن. – ونىڭ ۇستىنە قىتاي پاتشالىعى دا ول كىسىگە قىز بەرگەن. بىراق بي قىتايلاردىڭ كۇنبە-كۇنگى ەلشىلىگى-جاۋشىلىعىن ءوزىنىڭ ارعىن اعايىندارىمەن عاقىلداسىپ، ولاردى ۇنەمى حاباردار ەتىپ وتىرعان». وسى جەردە دە «قىتاي پاتشالىعىنىڭ دا ول كىسىگە قىز بەرگەنى» ورايىندا، جوعارىدا ايتقان ءشۇبامىزدى ەرىكسىز ەسكە الامىز. ايتسە دە، شەجىرەنىڭ اتى – شەجىرە...

«ارعىن قىزى ۇماي – ءبىزدىڭ شەشەمىز – ون ءۇش قۇرساق كوتەرىپتى. جالپى، ەلساۋ اتامىز بەس ايەلىنەن 23 بالا كورىپ، سونىڭ ونى تىرەپ تۇرا قالىپتى». سول 23 بالانىڭ ۇلكەنى نۋلى ەكەن. ودان كەيىنگى توعىزىنىڭ اتتارى: دۋلى، ەرتە، كەك، بەر، كونبىس، شور، قالىش، ءدۇر، كولبي. بارلىعى ون ۇل، ولار ءوسىپ-ونگەن، ءسويتىپ ەلساۋ اتانىڭ ارتىندا ءبىر رۋلى ەل قالعان كورىنەدى. بۇلاردىڭ ىشىندە قالىش كەيىن حان بولعان دەيدى.

ەلساۋ بابادان كەيىنگى قازىبەك بەككە قاراعان تارماق جاعىندا مايقىعا دەيىن ەل بيلەگەن، باسشى بولعان بىرنەشە ادام بولعان ەكەن، سولاردىڭ ىشىندەگى كورنەكتىسى دۋلى بولسا كەرەك.

ال نۋلى (شاپىراشتى قازىبەك بەكتىڭ اتاسى) اكەسى ەلساۋ ۇسىنعان لاۋازىمنان – كورشى ەلدەگى تاعىنا وتىرۋدان ءوزى باس تارتىپتى. ول تاقتى تەتە ءىنىسى دۋلىعا بەرىپتى. سوندا قالعان سەگىزى نۋلىعا: «باسىڭا كەلگەن باقتى اياعىڭمەن تەپتىڭ، ويتەتىنىڭ بار، نەگە ورتامىزعا سالمايسىڭ؟!»، – دەپ، وكپەلەپتى.  سوسىن ارقايسىسى ارتىنا ەرگەن ءبىراز ەلدى بىرگە كوشىرىپ، الاتاۋدى ساعالاپ كەتىپتى. «ول شاقتار ءبيدىڭ ورداسى بارسىعاننىڭ شىعىس جاعىندا ەكەن. جازدا ىلعي كول جاعاسىن جايلايدى ەكەن، ودان قونىس ەسكىرسە، سونى كەرەك بولسا، كەبىن اسىپ، ءۇيسىن اسقان – كوكايراق ارقىلى ءۇش الماتى كەلدى دەسەدى»[16].

شەجىرە بۇدان ءارى نۋلىنىڭ ءىنىسى دۋلى تاكقا وتىرعاننان سوڭ اعاسىن ۇدايى قۇرمەتتەپ تۇرعانىن ايتادى. تاكقا وتىرىپ كۇللى ءۇيسىندى بيلەگەنىنە ماستانباي، نۋلىعا ىلايىقتى سىي كورسەسە كەرەك. «قىزمەتىن تاڭەرتەڭ ورازاسىن اشپاي تۇرىپ اعاسىنا امانداسۋدان باستايدى ەكەن، كەشكە جاتاردا اعاسىمەن قوشتاسپاي ۇيقتامايدى ەكەن». سوندىقگان جەڭگەلەرى ونى «ەسەن بەك» اتاندىرىپتى. «جۋجاڭدارعا قارسى ءۇربى وداعىن قۇرعان تاۋاريحقا ءمالىم ەستەم قاعان دا وسى دۋلىنىڭ تۇقىمىنان بولاتىن. ونىڭ ورداسى ۇنەمى بارسىعاننىڭ شىعىس جاعىندا قۇياستا بولعان. ول – جارتى عاسىر قازاق دالاسىن كەزىپ، جەرىن جاۋدان تازارتقان ادام. بۇل تاۋاريحتى ماحمۇت اتام جازعاندىقتان، مەن ونداي جەرگە بارا المادىم». اتامىز نۋلىمەن بىرگە تۋعان دۋلى ۇرپاعى كەيىن بايدىبەك نەمەرەسى دۋلاتتىڭ تۇقىمىمەن ارالاسىپ كەتتى دە، ءبارى دۋلات بولدى. موعول جەرىن بيلەگەن دۋلاتتار سول ارعى دۋلى تۇقىمىنان كەلەدى. موعول دەگەن اتاۋ دا ابىل ۇرپاعىنا بەرىلگەن ەسىم. ال مۇحامەد حايدار، ياكي تاۋاريحشى دۋلاتي ول سوڭعى دۋلات ۇرپاعىنان».

نۋلى اكەسى ەلساۋدان بۇرىن، جيىرما ەكى جاسىندا دۇنيەدەن وزسا كەرەك. ارتىندا ءتورت ۇل: ابىل، البان، ازىق، سانجار (جوڭشە نار) قالىپتى. ومىردەن جيىرما ەكى جاسىندا جاس كەتكەن، ءوزى اقىلدى، پاتشالىق تاققا قىزىقپاعان، ورىنىن ىنىسىنە سىيلاعان نۋلىنى جۇرت قاتتى ارداقتاپ، ءۇش قاراشقا قويىپتى. بىراق سول جاعدايدان كەيىن ەلساۋ ءبيدىڭ دە دەنساۋلىعى تومەندەي بەرىپتى.

«ەلساۋ جەتپىس تورتكە كەلگەندە، قىتاي حانى جەتىسۋعا جىبەرگەن ەلشىسىنەن مول ماعلۇمات تىڭداپ، ءۇيسىندى الۋ ءۇشىن ولارعا قىز الىسىپ، قىز بەرىسىپ، سولار ارقىلى بيلەۋ كەرەك دەپ قورىتىندى جاساعان. ءسويتىپ، قىتاي پاتشاسى ۇرانفاي ىرعاپ-جىرعاپ ءبىر قىزى ءشايجاندى ءبىزدىڭ اتامىزعا ۇزاتىپتى، – دەيدى قازىبەك بەك. – سەكسەنگە تاقاعان، ءوزىنىڭ دە بەس ايەلى بار شال ونى الماي، ءشايجاندى نەمەرەسى سانجارعا قوسىپتى. ءۇيسىن حانىنىڭ ناقسۇيەرى بولامىن، وڭ تىزەسىن باسامىن دەپ، حانشا بولۋعا الدارقانىپ كەلگەن شەشەمىز ەندى جاي ەل بيلەۋشى كوپ قازاقتىڭ ءبىرىنىڭ ايەلى بولعانىنا ىزا بولىپ، اقىرى بەس-اق جىل تۇرىپ قايتىس بولىپتى». قازىبەك بەك شەجىرەسىن جازعان جىلدان  1980 جىل بۇرىن  (ياعني 1776–1980= ب.ز.ب. 204-ءشى جىل) ەلساۋ بي قايتقان سوڭ، ونىڭ كوزىنىڭ تىرىسىندە-اق تاققا وتىرعان سانجار – جوڭشە نار قىتاي قىزدارىنا قۇمارلاۋ بولىپ، بىرنەشە ايەلدى قىتايدان العان كورىنەدى. «اقىرى قىتايلار دەگەنىنە جەتكەن، – دەيدى شەجىرەشى. – قىتاي ايەلدەرى قازاقتىڭ وسى كۇشتى مەملەكەتىنىڭ ىدىراۋىنا سەبەپ بولعان. ويتكەنى قازاق ايەلدەن تۋعان بالالار بيلىككە قولى جەتپەسە دە، ولارمەن الاگوز بولىپ، اقىرى ەلدىڭ كۇشى قاشقان. قىتايعا كەرەگى وسى، ەندى بۇل ەل وزىمىزدىكى دەپ ەسەپتەگەن».

قىزىق پىكىر، بىراق، جوعارىدا ايتقان سايكەسسىزدىك – ۋاقىت جاعىنان بۇگىنگى تاريحشىلاردىڭ عىلىمي زەرتتەۋلەر نەگىزىندە الىنعان دەرەكتەرىمەن ەلەۋلى الشاقتىق بولۋى بۇعان شۇبامەن قاراۋعا ءماجبۇر ەتەدى.

شەجىرەنىڭ اتى شەجىرە، شەجىرەنىڭ عىلىمي نەگىزدە جازىلعان تاريحپەن سايكەسسىزدىگى جەتكىلىكتى، دەگەنمەن ونداعى اتا تاراتۋدى ەلەۋسىز قالدىرۋعا دا بولمايدى. قازىبەك بەكتىڭ اڭىزبەن ورىلگەن شەجىرەسى ودان ارمەن بىلاي ساباقتالادى: نۋلىدان تۋعان تورتەۋدىڭ ءبىرى ابىلدان – ابىل ەلى، البان بيلەگەن ءۋالاياتتان البان ەلى، ازىق بيلەگەن ەلدەن ازىق ەلى پايدا بولىپتى. وسى ۇلكەن ەلدىڭ ءبارىنىڭ باسىن سانجار قوسسا كەرەك. «بىراق ناق پالە وسىدان بولعان، – دەيدى شەجىرەشى. – ونىڭ ۇستىنە وسىنىڭ الدىنداعى نۋلىنىڭ وزىنە تەتە ءىنىسى دۋلى دا ونىڭ بالالارى دا سانجاردىڭ، قىتاي ايەلدەرىنىڭ ىستەگەن، ءىننىڭ تۇبىنە قاراپ جاتقان قىلىعىنا كەلىسە الماعان. ەل ءتورت-بەسكە بولىنگەن. ەلساۋدان كەيىنگى اتالارىمىز اتالى-بالالى نۋلى، ابىل، ابىلدان – قايىر، قارعىن، تارعىن; قايىردان – باق، شاق، اسىق; باقتان – تاڭ، تاڭات، شارت; تاڭنان – ءپار، ءورت; پاردەن ءمان، كەن، كەمە، توق. ماننەن – مايقى، مويىل – وسى جەتى اتا، ياعني نۋلى، ابىل، قايىر، باق، تاڭ، ءپار، ءمان – ءبارى دە مايقىعا دەيىن ەل بيلەمەگەن، بىراق ءجۇرتتى اۋىزىنا قاراتقان، داۋلەتتى جاندار بولىپتى. سوندىقتان دا وزدەرىن وسىلاردىڭ ۇرپاعىمىز دەيتىن ۇيسىندەر قاشاندا «ارعى اتام ابش، قايىر، باق، تاڭ، ءپار، ءمون» دەپ وتىرادى، اقىندارى دا ءسوزىن وسىدان باستايدى».

قازىبەك بەك ءوزىنىڭ قىتاي جازبالارىن دا، پارسى جازبالارىن دا، تاۋاريح كىتاپتارىن كوپ قاراعان ادام ەكەنىن ايتادى. ولاردا ءبارى دە شاتاسىپ جاتىر دەيدى. ارقايسىسى وزدەرىنىكىن ءجون دەپ ايتپاق بولادى. ال قىتاي ۇيسىندەردى وزدەرىنىڭ ءبىر ەلى ەتىپ، ولاردىڭ جەرىن يەمدەنۋ تۇرعىسىنان تاۋاريحىن تۇزەتىنى ايقىن كورىنىپ وتىرادى دەيدى. قاي ەل قاي ەلگە شابۋىل جاسادى، قاي ەل قاي ەلدى باعىندىردى، ودان نە ۇتتى؟ ونىڭ ءبارى تاۋاريح بولعانىمەن، قىزىق ەمەس، راسى دا از دەپ ەسەپتەگەندىكتەن دە، قازىبەك بەك وعان ادەيى ات ءىزىن سالمايدى: «مەن بولاشاق ءۇرىم-بۇتاققا اتا-بابا، جەتپىس جەتى پۇستى، ءتۇپ-تۇقىياندى ايتىپ جەتكىزسەم بولدى دەگەن ماقسۇت ۇستاندىم، – دەيدى ول. – بۇدان بىلاي دا سول جولدى تۇتىنامىن». شەجىرەشىنىڭ ايتۋىنشا، ەلساۋدان كەيىنگى اتالارى ەل بيلەپ، بۇكىل دۇنيە الدىنا كورىنە الماعان. ابىلدان تۋعان ءۇشتىڭ ءبىرى تارعىن يرانعا كەتكەن باقتيارلارعا كوپ باتىرلىق قىلعان، يراندارعا – قىزىلباستارعا شابۋىل جاساعان. قىرىمعا دا سوعىس سالعان. بىراق بۇنى جىردا ايتىلاتىن تارعىن دەگىسى كەلمەيدى[17]...

12.

«ەندىگى اڭگىمە ماننەن تۋعان مايقى اتامىز تۋرالى»، – دەپ باستاپ، قازىبەك بەك ول جايىندا كوپ اڭگىمە ايتادى. مايقى ەسىمى تاريحتا كەڭەس داۋىرىندە دە اتالىپ جۇرگەن. ول جايىندا قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسىندا ەداۋىر دەرەك بەرىلگەن[18]. بۇل ىرگەلى انىقتامالىق ونى مايقى بي، بايقى، باكي، بايكۋ دەپ اتايدى. ءدال تۋعان-ولگەن جىلدارىنىڭ بەلگىسىز ەكەنىن ايتا وتىرىپ، ءحىى عاسىردىڭ سوڭى – ءحىىى عاسىردىڭ ءبىرىنشى شيرەگىندە ءومىر سۇرەگەن اتاقتى بي، شەشەن دەگەن دەفينيتسيا بەرەدى. بيلىك، شەشەندىك ءسوز ونەرىمەن بۇكىل قازاق قاۋىمى اراسىندا اتاعى شىققانىن ايتادى.

ۇلى ابايعا سىلتەمە جاساي وتىرىپ، انىقتامالىق مايقى ءبيدىڭ – شىڭعىستى حان كوتەرگەن 12 ءبيدىڭ ءبىرى بولعان دەيدى. شەجىرە دەرەكتەرى بويىنشا، ۇلى ءجۇزدىڭ ارعى اتاسى اقارىستان  ۇزىنساقال ىبرايىم، ودان كەيكى بي، ودان توبە بي، ودان قويىلدىر، قوعام، مايقى، مەكرە تارايتىنىن كورسەتەدى. ودان ءارى: «ونىڭ ەسىمى قازاقتاردىڭ شىعۋ تەگى جونىندەگى كوپتەگەن اڭىزداردا ءجيى كەزدەسەدى جانە دەشتى قىپشاقتا تۇركى قاۋىمدارىنىڭ نەگىزىن قۇرۋشى رەتىندە ۇدايى اتالادى»، – دەي كەلىپ، پارسى تاريحشىسى راشيد اد-ءديننىڭ «جامي ات-تاۋاريح» اتتى شىعارماسىنداعى دەرەك كەلتىرىلەدى. وندا  مايقى بي قوشىندىق بايكۋ دەگەن اتپەن شىڭعىس حاننىڭ ەل باسقارۋ ىسىنە كومەكتەسكەنى، اقىلشىسى، جورىقتارعا شىققاندا ورنىنا قالدىراتىن ءبيى بولعانى، سونداي-اق ءحىىى عاسىردا جوشى حاننىڭ باتىسقا جاساعان جورىعىندا مونعول اسكەرىنىڭ وڭ قاناتىن باسقارعانى ايتىلعان. ال مونعول اسكەردىڭ وڭ قاناتى ول زاماندا جوشى ۇلىسىنىڭ، ياعني دەشتى قىپشاقتىڭ ۇلان-عايىر ايماعىن الىپ جاتاتىن.

بۇدان سوڭ، مايقى ەسىمى «مونعول جىلناماسى «التىن توپشىدا» دا اتالادى» دەي كەلە، سول دەرەككە قاراعاندا – مايقى بي  جاس جاعىنان شىڭعىس حانمەن شامالاس ياكي ودان گورى ۇلكەندەۋ بولعان دەگەن بولجام كەلتىرىلەدى. ال الەمدى تىتىرەتكەن شىڭعىس حاننىڭ 1155 جىلى  تۋىپ، 1206 جىلى قاھان ياعني ۇلى حان بولعانى ءمالىم. تاريحي دەرەكتەر وسىلاي دەيدى.

اتالمىش ەنتسيكلوپەديالىق انىقتامالىقتا باسقا جورامال دا بەرىلگەن. «ال حالىق اڭىزدارى مايقى بي بۇدان بەرىدە جاسادى، قازاقتىڭ ءۇش جۇزگە ءبولىنۋ كەزەڭىندە ۇلكەن رول اتقاردى دەگەنگە سايادى». ماسەلەن، مايقى بي حالىق اڭىزىندا «ورمانبەت بي  ءولىپ، ون سان  نوعايلى ەلى بۇلىنگەندە قازاق ۇلىسىن قۇرعان تاريحي قايراتكەر بەينەسىندە سيپاتتالادى»[19]. دەمەك، بۇل كەزەڭ ءحىV–XVI عاسىرلارعا ءدوپ كەلەتىندىكتەن[20], مايقى ءبيدىڭ ءومىر سۇرگەن ۋاقىتى قازاق حاندىعىنىڭ ىرگەسى باتىسقا قاراي، نوعاي ساياسي بىرلەستىگىندەگى قازاق رۋ-تايپالارىن قوسىپ الۋ ارقىلى كەڭەيە باستاعان تۇسقا تۋرا كەلەدى دەپ ەسەپتەۋگە بولادى.

كەڭەستىك ەنتسيكلوپەديا كەلتىرەتىن دەرەكتەر بويىنشا – مايقى بي  قازاق رۋلارىن   ءۇش   جۇزگە     توپتاعان[21]. وسى انىقتامالىقتىڭ كورسەتۋىنشە – «ءجۇز» دەگەن ءسوز ارابشا «بولىك، «ءبولىم»، بەلگىلى ءبىر تۇتاس نارسەنىڭ بولىگى، سالاسى دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى[22]. مايقى بي  «ءۇيسىن باستاعان بولىكتى ۇلى ءجۇز، قابانۇلى  بولاتقوجا باستاعان بولىكتى ورتا ءجۇز،  قوعامۇلى الشىن باستاعان بولىكتى كىشى ءجۇز دەپ اتادى. نوعايلى حاندارىنىڭ ءبىرى، قىزىل ارىستاننىڭ بالاسى احمەتتى   (الاشا  حان)   ۇلىتاۋدا  ءۇش  ءجۇزدىڭ   حانى   كوتەردى». ول، سونداي-اق، ۇلىسقا كىرگەن 40 رۋعا تاڭبا تاراتىپ،
تاڭبانى ءار رۋدىڭ نەگىزگى ەرەكشەلىگىنە قاراي بەلگىلەگەن. ۇلىستا ءبىرىنشى تۋدى   ۇستاعان   ۇيسىنگە   «جالاۋ»،   ورتادا جۇرەتىن ارعىنعا «كوز»، جاۋعا الدىمەن   شاباتىن   الشىنعا    «نايزا» تاڭباسىن بەرگەن. 40 رۋدىڭ تاڭباسىن جارتاسقا قاشاتقان.   تاڭبالى تاس «مايقى تاڭباسى»، كەيىن جەر اتىمەن  «نۇرا تاڭباسى»   اتانعان.

مايقى بي قازاق ۇلىسىن قۇرا وتىرىپ،   ۇرپاقتارىنا:   «حان اقىلدى، ءادىل بولسا، قاراشاسى ىنتىماقتى، باتىل بولسا، قارا جەردەن
سۋ اعىزىپ، كەمە جۇرگىزەدى... اق بىلەكتىڭ   كۇشىمەن،   اق   نايزانىڭ   ۇشىمەن   ەل بولۋدى ويلاڭدار...»    دەگەن   وسيەت قالدىرعان.

بۇل  اڭىزدار  مايقى ءبيدىڭ ءوز زامانىندا  اسا بەدەلدى، اقىلدى،   ءىرى  ادام    بولعانىن    اڭعارتادى.  مايقىدان  باستاپ  بي – اتاق،    لاۋازىم،  بيلىك ونەر سانالدى.   حالىقتىڭ ادەت-عۇرىپ، سالتىن، جول-جورالعىسىن زاڭعا اينالدىرىپ، قوعامدىق قارۋ ەتۋدە مايقى ءبيدىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە. حالىق اراسىندا كەڭ تاراعان «تۇگەل ءسوزدىڭ ءتۇبى ءبىر، ءسوز اتاسى – مايقى بي» دەگەن ماقال بار. تۇركى تىلدەس حالىقتار ىشىندە وزبەك، تاتار، باشقۇرت، قاراقالپاق حالىقتارى دا مايقى ءبيدى وزدەرىنە ءتان تۇلعا دەپ ءبىلدى.  بۇعان توبە ءبيدىڭ قويىلدىر، مەكرە ەسىمدى بالالارىنىڭ وسى حالىقتاردىڭ اراسىنا بارىپ، ءسىڭىسىپ كەتۋى سەبەپ  بولسا كەرەك[23].

جوعارىدا كەلتىرىلگەن اقپاراتتى تاۋەلسىزدىك جىلدارى شىققان «قازاقستان» اتتى ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديا دا قايتالايدى. سونىمەن قاتار ازداعان قوسىمشا دەرەك تە كەلتىرەدى. انىقتاماسىن «اڭىزعا اينالعان تاريحي تۇلعا، اتاقتى بي، شەشەن» دەپ تۇجىرىمداپ، شەجىرەلەردە مايقى بي دەگەن اتپەن ءومىر سۇرگەن بىرنەشە تۇلعا كەزدەسەتىنىن ايتادى. سولاردىڭ ءبىرى رەتىندە كەيبىر زەرتتەۋشىلەر ونى ب.ز.ب. ءۇيسىن مەملەكەتى بيلەۋشىلەرىنىڭ ءبىرى دەپ ەسەپتەيدى دەگەن ماعلۇماتتى العا تارتادى. ونى مايقى بي ءمانۇلى دەگەن اتپەن ب.ز.ب. 178 – 89 جىلدارى ءومىر سۇرگەن جانە اڭىز بويىنشا بي اتانعان تۇڭعىش ادام دەپ كورسەتەدى. ودان ارى قاراي: «شەجىرەلەردە كەزدەسەتىن ەكىنشى مايقى بي توبەيۇلى (1105 – 1225) شىڭعىس حاننىڭ زامانداسى ءارى ونى حان كوتەرگەن 12 ءبيدىڭ ءبىرى» دەي كەلىپ، كەڭەستىك ەنتسيكلوپەديادان ءمالىم، جوعارىدا بەرىلگەن دەرەكتەردى قايتالايدى.  ءسويتىپ، ونىڭ «...قازاق ۇلىسىن قۇرعان جانە قازاقتىڭ ءۇش جۇزىنە تاڭبا ۇلەستىرىپ بەرگەن ابىز-بي» بولعاندىعىن،  ەسىمى قازاقتاردىڭ شىعۋ تەگى جونىندەگى كوپتەگەن اڭىزداردا ءجيى كەزدەسەتىنىن كورسەتەدى جانە «دەشتى قپتشاقگا تۇركى قاۋىمدارىنىڭ نەگىزىن قۇرۋشى رەتىندە ۇدايى ايتىلادى» دەلىنەدى. كەيبىر شەجىرەشىلەردىڭ مايقى ءبيدى بارشا ءۇيسىننىڭ باباسى ەتىپ، ۇلى ءجۇزدىڭ شەجىرەسىن سودان تاراتاتىن ايتادى[24].

ەكى ەنتسيكلوپەديادا دا اڭىزدار مەن شەجىرەلەرگە سۇيەنگەن  دەرەكتەر كەلتىرىلگەنمەن، ناقتى ەشكىمنىڭ شەجىرەسىنە سىلتەمە جاسالمايدى. ال ءبىز ارنايى قاراستىرىپ وتىرعان قازىبەك بەكتىڭ شەجىرەسىندە  وعان كوپ كوڭىل بولىنگەن. «بۇل كىسى بۇتكىل قازاق اتاۋلىنى بيلەگەن، بيلەۋ ۇستىندە عادىلدىك ورناتقان، قارا قىلدى قاق جارعان ادام بولىپتى، – دەيدى قازىبەك بەك. – جۇرت ونى سويلەتىپ قويىپ، اۋزىنا قاراپ وتىرادى ەكەن. مايقىنى زامانىندا «قارقۋارداي مايقى» دەيدى ەكەن. ويتكەنى ول دا شەشەندىگىنە بايلانىستى بولسا كەرەك. قارقۋار دەگەن قۇس ەرتەدەن سايراعاننان تالماي ءتۇننىڭ ءبىرشاماسىندا سايراۋىن قويادى ەكەن. سودان ەكى بيە ساۋىم عانا دەم الىپ، تاڭ قۇلان يەكتەنە قايتا سايرايدى دەسەدى. مەن ول قۇستى كورگەن ەمەن. مىنە، مايقى اتامىز سونداي شەشەن بولىپتى»[25].

شەجىرەشى وسى شەشەن مايقىنىڭ بيلىككە كەلۋىنە دەيىنگى جاعدايدى بىلاي سيپاتتايدى. جانشا باستاعان حانزۋلاردىڭ (قىتايلاردىڭ) ۇيسىندەردى بيلەۋ ارەكەتى ءبىرسىپىرا جەرگە بارىپتى. (بيچۋريندە ليۋەتسزياومي ەسىمدى ءۇيسىن كۇنبيىنە – ۋسۋن گۋنموسىنا – ۇزاتىلعان قىتاي حانشاسى تسزياندۋ جانە ونىڭ سارايىنىڭ سول چي-گۋ اتتى ءۇيسىن استاناسىندا ورنالاسقانى تۋرالى دەرەك بار. قىتاي شەجىرەشىلەرى استانا اتاۋىنا قامال-قالا ۇلگىسىندەگى بەكىنىستى قونىس دەگەن ماعىنانى بىلدىرەتىن «چەن» دەگەن قوسىمشا جالعاۋدى قوش كورگەن كورىنەدى. چيگۋ-چەندەگى ءۇيسىن ءتۇتىنىن تۇتەتكەن قىتاي حانشاسىنىڭ سارايى ەجەلگى قىتاي ساۋلەت ونەرىنىڭ داستۇرىنە نەگىزدەلىپ سالىنعان ءتارىزدى[26]).

قىتاي قىزدارى سانجار ءبيدى ءوز ايتقاندارىنا جۇرگىزگەن ەكەن. سودان ۇيسىندەردى تەرىستىك قازاق ەلىنە قايتكەندە قارسى قويۋ ءتاسىلىن  جوبالاعان كورىنەدى. سانجار قارتايعان سوڭ، تاققا دۋلۋدىڭ بالاسى وڭقاي وتىرعان، سول كەزدە اعاسى ءولىپ، جەسىر قالعان جەڭگەسىن امەڭگەرلىكپەن وڭقاي الىپتى. «بۇل، شىنىندا، وڭقايدان گورى سانجاردىڭ توقالى جيەۋدىڭ قۇرعان تورى بولاتىن، – دەيدى قازىبەك بەك. – ويتكەنى جيەۋ وڭقايعا تيۋ ءۇشىن، سانجاردى جاتقان جەرىندە بۋىندىرىپ ءولتىردى دەگەن ءسوز بار. جيەۋ وڭقايدان دا ءۇش ۇل، ەكى قىز تۋىپ، ولاردىڭ ءبارى ءۋالاياتتاردى ءبولىپ الىپ بيلەپ ءتۇردى. جيەندەرىنىڭ بەرگەن ماعلۇماتىنا سەنگەن حانزۋلار جەر قايىسقان قولمەن ەجەلگى جاۋى تەرىستىك قازاقتارىن جاۋلاپ، ەرىن تۇتقىنداپ، مالىن الىپ، ابدەن ولجاعا كەنەلدى».

سونىمەن، سانجاردىڭ ايەلدەرىنىڭ ءبىرى جيەۋ قاينىسى وڭقايعا شىققان. بۇل كەزدە تاققا سانجاردىڭ باسقا ايەلىنەن تۋعان ۇلى ايبىن پالۋان وتىرعان ەدى. جيەۋ ەندى سوعان ءتيىپ، ونى ولتىرمەك بولادى، بىراق ارام ويى ءبىلىنىپ قالىپ، ايبىن پالۋان امان-ەسەن قۇتىلىپ كەتكەن ەكەن.  «وسى شىرعالاڭعا قازاقتاردىڭ ەڭدى كوزى جەتە باستاعان سوڭ، اسىرەسە ايبىن پالۋان (ول دا قىتاي جيەنى) بۇل ىشكى توردى ۇزۋگە قاتتى كۇش سالدى. اقىرى جيەۋدىڭ ەندى ويى جۇزەگە اسپاي، تازا ءۇيسىن وجەت بيلىك قۇردى. وسى جەردە مىسى قۇرىعان جيەۋ حان پاتشالىعىنا توركىندەپ بارامىن دەپ كەتتى دە، قايتپاي قالدى. كوپ اسقانعا ءبىر افىت (اپات), كەسىرلىگە كىرافىت دەگەن وسى-داعى».

وسىنداي شىم-شىتىرىق ارانداتۋ ارەكەتتەرىنە قاندارى قايناپ جۇرگەن قازاقتار ءوز ارالارىنان اقىرى مايقى سياقتى شەشەن شىققاندا، اۋىزبىرلىك كورسەتىپ، سونىڭ توڭىرەگىنە ۇيىرىلەدى. ءسويتىپ، «حيجرانىڭ جىلداۋىنان بۇرىن، عايسا پايعامبار تۋماستان ون ەكى جىل بۇرىن نەمەسە مۇحاممەد پايعامبارعا دەيىنگى التى ءجۇز وتىز ءتورت جىل بۇرىن تاققا ءمان بالاسى مايقى وتىردى»[27]. بايقالىپ تۇرعانداي، قازىبەك بەك بۇل جەردە مايقىنىڭ بيلىككە كەلگەن ناقتى ۋاقىتىن كورسەتىپ وتىر: ب.ز.ب. 12-ءشى جىل. بۇل داتانى مۇسىلمان جىلساناعىمەن دە دايەكتەيدى:   «مۇحاممەد پايعامبارعا دەيىنگى 634 جىل بۇرىن...»، ياعني مايقى تاققا وتىرعاننان بەرى حيجراعا دەيىن   634 جىل (ب.ز.ب. 12+ب.ز. 622=634) وتكەن.

شەجىرەشىنىڭ حابارلاۋىنشا، ول كەزدە «ەل استاناسى ءۇش قاراش استىنداعى شىعۋ قالاسى ەدى». شىعۋ – بەلگىلى شىعىستانۋشىلاردىڭ ەڭبەكتەرىنەن ءمالىم چي-گۋ قالاسى بولسا كەرەك. ايگىلى ورىس عالىمى ن.يا. ءبيچۋريننىڭ (موناحتىق ەسىمى ياكينف، ءحىح عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندە كوپ جىلدار بويى پەكيندەگى ورىس ءدىني ميسسياسىن باسقارعان) قازاق ەلىنىڭ ەجەلگى حالقى مەن جەرى جايىندا وتە قۇندى مالىمەتتەر بەرەتىن «ەرتە زامانداردا ورتا ازيانى مەكەندەگەن حالىقتار تۋرالى مالىمەتتەر جيناعى» دەگەن ءۇش تومدىق ەڭبەگىنە سۇيەنگەن ءبىزدىڭ تاريحشىلارىمىز «ۋسۋن مەمپلەكەتىنىڭ چيگۋ (قىزىل اڭعار) دەگەن ءوز استاناسى بولدى»[28] دەپ جازادى. جوعارىدا اڭگىمەلەگەنىمىزدەي، كەيىنگى زەرتتەۋشىلەر ۋسۋن-ۋسۋن-ءۇيسىن ءبارى ءبىر اتاۋ ەكەنىنە شاك كەلتىرمەيدى، سونداي-اق، قاراستىرىلىپ وتىرعان شەجىرەدەگى شىعۋ مەن عىلىمي تاريحتاعى چيگۋ دا ءبىر قالانىڭ اتاۋى بولسا كەرەك. تەك، قازاقى شەجىرەدە ونىڭ «قىزىل اڭعار» دەگەن ماعىناسى نەگە اتالمايتىنى تۇسىنىكسىزدەۋ.

قازىبەك بەك ەلدىڭ ول كەزدەگى – مايقى تاققا وتىرعان شاقتاعى شەكاراسىن: «قازىرگى جەتىسۋ، تارباعاتاي، شىمباس، تالاس، لاباس، ارقاس، شۋاس، تەرىسكەس، كۇنگەس تاۋلارىنىڭ ءبارى...»،  «تەرىستىگى كوكشەتەڭىزدىڭ تەرىستىگىنە تامان، باتىسى شۋ بويىن تەگىس الىپ جاتقان. تۇستىك شىعىسى ەجەلگى قونىستىڭ ءبىرى – ءۇيسىن تاۋى» دەپ كورسەتەدى.  مايقى بيلىككە كەلگەندە، ەلىمىز قورعاسىن ەرىتىپ، مىس بالقىتاتىن جاعداياتتا بولعان كورىنەدى.

«مىسالى، بۇگىندە دايىربەك اۋىلىندا (دۋلات-جانىس-جايىلمىس) وشاقپەن بىرگە قۇيىلعان تاي قازان سارارقادا – قوڭىراتتا – حيجرا جىلناماسىنان 695 جىل بۇرىن قۇيىلعان ەكەن. بۇگىن تاڭدا مەنىڭ ۇيىمدە دە سول كەزدە قۇيىلعان جورىقگا ارتىپ جۇرەتىن، وشاقپەن بىرگە قۇيىلعان كىشىگىرىم قازان ء(بىر قوي ەتى سىياتىن) تۇر. ونىڭ قۇيىلعانىنا دا مىنە ءبىر مىڭ جەتى ءجۇز جىل بولىپتى. ول ءبىزدىڭ اتامىز بايدىبەك باي ۇستاعان قازان ەكەن»، – دەيدى قازىبەك بەك.

اڭعارعانىمىزداي، مۇندا دا ناقتى ۋاقىت مەرزىمىن كورسەتەتىن تسيفرلار اتالادى: تايقازان حيجرادان   695 جىل بۇرىن، ياعني (695–622=73) ب.ز.ب.  73-ءشى جىلى قۇيىلعان. «ونىڭ قۇيىلعانىنا دا مىنە ءبىر مىڭ جەتى ءجۇز جىل بولىپتى» – وسى دەرەكتە ءسال جاڭساقتىق بار سياقتى. ويتكەنى، ەگەر بۇل سوزدەردى قازىبەك بەكتىڭ كىتابىن جازىپ وتىرعان 1770-ءشى جىلداردىكى دەسەك، وندا تايقازاننىڭ قۇيىلعانىنا ول ۋاقىتتا شامامەن 1700+73=1773 جىل تولعان بولار ەدى. ەگەر شەجىرەشى جاڭىلىسىپ، تايقازان قۇيىلعان 73-ءشى جىلدى ءبىزدىڭ ءداۋىرىمىزدىڭ جىلساناعىمەن ەسەپتەسە، وندا «ونىڭ قۇيىلعانىنا دا مىنە ءبىر مىڭ جەتى ءجۇز جىل بولىپتى» دەگەن دەرەكتەگى مەرزىمنىڭ قيسىنى كەلەدى...

مايقى تاققا سىيلى بيدەن كەيىن كەلىپ، تابانداتقان جيىرما توعىز جىل ەلدى بيلەدى دەگەن حابار بەرەدى بۇل شەجىرە. سىيلى بي دە تاقتا جيىرما جىل وتىرىپ،  بەتىنە جان قاراتپاعان بەدەلدى ادام بولىپتى. «ونى ويجىن ولتىرگەندە، ونى حالىق وتقا ورتەپ جىبەرگەن». مايقى بي ەلدى بيلەر ارقىلى باسقارعان كورىنەدى. «سودان قالعان حان، بي جورالعىسى بۇگىنگە دەيىن كەلە جاتىر». ەكى ءۋازىرى بولىپتى. ءبىرى ەل ءىسىن، ەكىنشىسى اسكەردى – ەكەۋى ەكى قاناتتى باسقارادى ەكەن. «حان قاشاندا ورتادا (بىراق مايداننان جىراقتاۋ), ءۇش سۇلتانى نەمەسە بەگى، ەكى ءبيى، ەكى باقىلاۋشىسى. وسىلاردىڭ ءبارى كوبىنە كوشىپ جۇرەدى».

شەجىرەدە ەلدىڭ ءداستۇرلى ەكونوميكاسىنان دا حابار بەرىلەدى. ەلساۋ بي كەزىندە دە، مايقى بي كەزىندە دە ەلدە قويدان كەيىنگى كوپ مال جىلقى بولعان كورىنەدى. اتالارىنان قالعان وسيەتكە قاراعاندا: «مالىڭنىڭ ءتىنى جىلقى بولسىن، كوشسەڭ كولىك، مايداندا سەرىك، ىشسەڭ سۋسىن، جەسەڭ تاماق» دەگەندى ۇيسىندەر وتە قاتتى باعالاعان دا، قاداعالاعان دا ەكەن. سوندىقتان دا جىلقى ادام باسىنا سول ءبىر ەرتە زاماندا ون جىلقىدان اسىپ جىعىلادى ەكەن. قازاقتار ول كەزدە تەرى يلەۋ، ورمەك، كىلەم توقۋ، كيىز باسۋ، قىسقاسى، ءوز شارۋاسىنا كەرەكتىنىڭ ءبارىن وزدەرى ىستەگەن. قوڭىراتتا ءتىپتى مىلتىق قۇيعاندى دا جۇرت اڭىز قىلىپ ايتادى.

مايقى ءداۋىرىنىڭ تىنىش، داۋلەت پەن باققا تۇنعان زامان بولعانىن قازىبەك بەك بىلاي اڭگىمەلەيدى: «ويتكەنى باتىسى باقتيار بالالارى – بايسىن، ءيسىن بالالارى; باتىس تەرىستىگى بايتەرەك بالالارى – قاڭلى، شانىشقىلى، ارىستىڭ بەك بالالارى; تەرىستىگى، شىعىس تەرىستىگى ارىستىڭ جان، بال، بول بالالارىنىڭ تۇقىمى. ءسويتىپ، مايقى ءداۋىرى توڭىرەگىن ءوز تۋىسقاندارى – قازاقتارى – قورشاعان بەيقۇت زامان بولىپتى». بۇلاي بولاتىنى – مايقى اقىلىمەن ەل بيلەپ، بىرتىندەپ تۋىسقاندارىن تۇگەل – ابىلدىڭ وزىنەن باسقا ءۇش بالاسىنىڭ، ابىلمەن بىرگە تۋعان ازىقتىڭ، الباننىڭ، سانجاردىڭ، ارىستان تۋعان بەسەۋدىڭ (اق، جان، بەك، بول، بال) ۇرپاعىن ءوز قاراۋىندا ۇستاۋعا تىرىسىپتى. ونداي ماقساتىنا سوعىسسىز-اق، تۋىسقاندىعىن، ءبىر اعاشتىڭ جەمىس-ماۋەسى ەكەندىگىن ۇعىندىرۋىمەن ءبىرشاما جەتكەن دە كورىنەدى. سونىمەن قاتار ول ءار جەردەن شەشەن، كوسەم ادامداردى الدىرىپ، ورداسى توڭىرەگىندەگى قىزمەتكە قالدىرعان. بىراق ناعىز لاۋازىمدى ادامدار 12–13 ادامنان ارتپاعان دەيدى.

قازىبەك بەكتىڭ شەجىرە-اڭگىمەسىنە قاراعاندا، ءبىر زاماندا وتە كۇشتى ەلدىڭ، اسىرەسە قىتاي مەملەكەتىنىڭ زارەسىن العان مايقى بي ار مەن قۇن تۇقىمىن، بالدىڭ ناۋ مەن مان ۇرپاعىن، بۇكىل ەرتىس بويىن، التاي ءوڭىرىن الىپ جاتقان ەلدى قولىنا قاراتقان. مايقىنىڭ قارا قىلدى قاق جاراتىن ادىلدىگى، ويلاسپاي، اقىلداسپاي ءىس قىلمايتىندىعى ەلدى ءتانتى ەتىپتى. باسى بىرىككەن قازاق جەتىسۋدان ارقاعا – الاي ورماندارىنا دەيىن، ارقادان جەتىسۋعا، التايدان اقجايىق، اقەدىلگە جانە ولاردان كەرى كوشىپ، «مالىنا سونى قۋالاتىپ، كوگالداتىپ، ارىستاپ، جايلاپ، جاندارى تىنىش تاۋىپ قالعان». قورعانىس قابىلەتى دە كۇشتى بولعان سياقتى. «قوڭىراتتى ارىستاعان، ۇلىقتاۋدى مەكەندەگەن ار تۇقىمىنىڭ جاساعان قارۋلارى (تەمىردەن), مىلتىقتارى قازاق ەلى اينالاسىنداعى بوتەن، بوگدە جۇرتتى تىتىرەتكەن». تاتۋ دا ءبىرتۇتاس ەل بوپ تۇرىپ جاتقان جۇرتتان وزگەلەر سەسكەنىپ جۇرسە كەرەك:  «سوندىقتان دا مايقى كوز جۇمعانشا ءبىر رۋ قىڭق دەمەي، بەيقۇتشىلىقتا تۇرۋى كورشى قىزىلباستاردى، قىتايلاردى، سول كەزدە جاڭا باس كوتەرىپ كەلە جاتقان جوڭعار قالماقتارىن قاتتى ءىش جيعىزعان»[29].

وسى جەردە مايقى بي (ب.ز.ب. ءى – ب.ز. ءى عع.)[30] ءومىر ءسۇردى دەلىنەتىن داۋىردە جوعارىدا شەجىرە اتايتىن حالىقتاردىڭ (تايپالاردىڭ) بار-جوعى دا، ولاردىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناسى دا قازىبەك بەكتىڭ اتاسى ماتايعا دەيىن اۋىزشا ايتىلىپ كەلگەندىكتەن، قيلى وزگەرىسكە ۇشىراۋى ىقتيمال ەكەنىن ەستە تۇتقان ءجون بولماعىن ايتا كەتكەندى ماقۇل كورىپ وتىرمىز. جالپى، شەجىرەدە ءار زامان ءوزارا ارالاسىپ، اجىراتىلۋى قيىن تۇردە ايتىلا بەرەتىن بولسا كەرەك. وندا تەك ۇزاق تاريحتىڭ ۇزىن-ىرعاسى عانا ۋاقىت پەن ايتۋشىلاردىڭ ىرقىمەن كوپ وزگەرىسكە ءتۇسىپ ساقتالۋى مۇمكىن...

مايقى بي توڭىرەگىندە دانا ادامداردىڭ، جاۋىرىنشى، قۇمالاقشى، بالگەرلەردىڭ دە كوپ بولعانى قازىبەك بەكتىڭ شەجىرەسىندە اتاپ ايتىلادى. مايقى بي سولاردى تىڭداپ، «ءوز كوشىن تۇزەپ» وتىرادى ەكەن. ولاردىڭ ىشىندە «اسپان عالامىنىڭ ءتىلىن جاقسى بىلەتىن، قاي جۇلدىز قاي جەرگە بارعاندا مال وڭالادى، قاي جۇلدىز قالاي اينالعاندا مال قىرىلادى، زۋھرا ءجۇلدىزى قاي ۋاقتا اسپاننىڭ قاي جەرىنە بارعاندا ۇرىس بولادى، سوعىس قاي باعىتتان بولادى، قاي ەلدىڭ پاتشاسى ءولىپ، ورنىنا كىم كەلەدى» – وسىلاردى  ءتىزىپ ايتىپ وتىراتىن ءمادى مەن ءاندىر دەيتىن اعايىندى ەكى جىگىت بولىپتى.   شەجىرەدە سولار مەن مايقى ءبيدىڭ اقىلدى سوزدەرى حاقىندا نەشە-الۋان ەستەلىك كەلتىرىلەدى...

ءمادى مەن ءاندىردى ەرەكشە ارداقگايتىندىقتان،  مايقى بي ولاردى ورداعا اپتاسىنا ءبىر شاقىرىپ، قاسىنا تارتىپ جۇرەدى ەكەن. اعايىندى ەكى جىگىت كەلگەندە، ءوزىنىڭ ەڭ ارداقگى، وتە ءادىل ءبيى اياز جامان بالاسىنىڭ قاسىنان ولارعا ورىن بەرەدى. ءسويتىپ ولاردىڭ اۋزىن باعادى.

ءبىر كۇنى ءمادى مايقى بيگە:

– بي، ارتىڭدا قالىڭ ۇرپاعىڭ قالادى، ارتىڭدا كوپ ءسوز قالادى،
بىراق جازىلعان تاۋاريح بولمايدى، – دەپتى. – سوندا دا بۇكىل جۇرتىڭ سەنى ۇمىتپايدى، كۇڭدە بىرەۋى ەسكە الىپ وتىراتىن بولادى. سەنىڭ ءسوزىڭ ۇرپاعىڭنىڭ اۋزىنان تۇسپەيدى.

وعان ءاندىر بىلاي دەپ قوسىپ ايتىپتى:

– بي، ءبىز وسىنى ايتىپ وتىرعاندا، ءوزىڭ دە ۇرپاعىڭنىڭ
ۇساقتايتىنىن، بەت-ءجۇزىنىڭ وزگەرەتىنىن، ءوزىن-ءوزى قۇرتۋعا تايايتىنىن
ءبىلىپ وتىرسىڭ. سەنىڭ جۇلدىزىڭ: «مايقى ءوزى ءبىلىپ وتىر»، – دەيدى. ءبىز اسپان شولىپ، جۇرتتىڭ شارۋاسى كۇيزەلمەۋىن قارايىق. ال باسقاسىن – ادام بولاشاعىن – بىزدەن گورى ءوزىڭ جاقسى اڭعاراسىڭ عوي.

ءمادى قوسارلانىپ، مايقىنىڭ جانىندا وتىرعان  ونىڭ «ەڭ ارداقگى، وتە ءادىل ءبيى اياز جامان بالاسىنا» قاراپتى دا:

– اياز بي، سەن دە ۇمىتىلمايسىڭ، – دەپتى، – سەنىڭ ىستەرىڭ دە ءۇرىم-بۇتاعىڭا جاريا بولادى.

سوسىن ەكىنشى بيگە دە ءجۇزىن بۇرىپ، بىلاي دەپ ءتىل قاتىپتى:

– قۇمىرسقا بي، سەنەن ءىز قالمايدى.

مايقىنىڭ اياز، قۇمىرسقا دەگەن ەكى ءبيى دە عاجايىپ اقىل يەسى ادامدار ەكەن. بۇلار قازىلىق قۇرۋدان گورى ەلشىلىك-جاۋشىلىق جاساۋمەن كوپ اينالىسىپتى. ەكى بيىنە مايقى تولىق  ەرىك بەرگەن دەسەدى. بىردە سونداي ەركىندىكتەرىن پايدالانىپ، مايقى سويلەپ وتىرعاندا ەكى بي الدىن كەس-كەستەي بەرسە كەرەك. سونداعى  مايقى ءبيدىڭ سوزىنەن،  قازىبەك بەكتىڭ ايتۋىنشا، بۇگىندە بايىرعى قازاق ەرتەگىلەرى ارقىلى ءار قازاققا كەڭىنەن تانىس: «اياز بي، ءالىڭدى ءبىل، قۇمىرسقا، جولىڭدى ءبىل!» – دەگەن ماتەل قالىپتى.

مايقى بي ايازدى ءبىر توپتا سويلەگەن سوزىنەن تانىپ العان ەكەن. ول مايقىنىڭ ءۇمىتىن اقتاپ، ەلگە جايلى دا ءادىل بي بولىپتى. مايقى ەكى بي مەنمەنسىپ كەتپەسىن، مەيماناسى تاسىپ جۇرتتى ۇمىتىپ كەتپەسىن دەگەن ويمەن، اۋىق-اۋىق ەكەۋىن دە ەل اراسىنا جىبەرىپ الىپ وتىرادى ەكەن. جالپى، ول زاماندا مايقى قول استىنا قاراعان ەلگە بيلەۋشىنى ءاربىر ءۋالاياتتىڭ، ءار رۋدىڭ، ءار ۇلىستىڭ وزدەرىنەن شىققان، موينى وزعان، سويلەسە ءسوزى بار، كورسە كوزى بار ادامداردان تاڭداپتى. مايقى ءبيدىڭ وسى تاجىريبەسىن تولە بي مەن قازىبەك ءبيدىڭ ءابىلمانسۇر حانعا دا، جولبارىس حانعا دا قاتتى اڭلاتىپ ايتىپ وتىرعانىن قازىبەك بەك تالاي ەستىگەن كورىنەدى. ول مايقى ءبيدىڭ ارتىندا مول مۇرا قالعانىن، تەك ساقتالماعانىن ايتادى.

شەجىرەشى قازىبەك بەك مايقى بيدەن بەرمەنگى تىكەلەي وزىنە تىرەلەتىن اتالارىن بىلاي تۇزەدى: مايقى بي ۇلى ۇزىن – ۇزىن ۇلى ساق – ساق ۇلى ال – ال ۇلى يبا – يبا ۇلى رايىم – رايىم ۇلى بارماق – بارماق ۇلى ون – ون ۇلى تاعار – تاعار ۇلى وزباي – وزباي ۇلى وڭباي – وڭباي ۇلى ەگىن – ەگىن ۇلى ازبان – ازبان ۇلى اشەكە – اشەكە ۇلى   ءۇيسىل – ءۇيسىل ۇلى ساقال – ساقال ۇلى اق (اقدارلى) – اق ۇلى بابىرالى (مايىپ) – بابىرالى ۇلى قاراشا تاراعان ەكەن[31].

ءالسىن-ءالسىن اتالارىنىڭ ناقتى ءومىر سۇرگەن ۋاقىتىن كورسەتىپ قوياتىن داعدىسىمەن، شەجىرەشى وسى جەردە قاراشانىڭ تۋعان جىلىن اتايدى.

«ءبىز مۇسىلمان اتاۋلىدا، بۇل شاقتا جىل قازاقشاسىنان باسقا مۇحاممەد پايعامباردىڭ ءدىندى جاريا ەتكەن كەزىمەن ايىرىلار ەدى. سوندىقگان مەن دە كىتابىمدى مۇحاممەدتىڭ (حيجرا) جىل ساناۋىمەن بەردىم»[32], – دەيتىن قازىبەك بەك (مايىپ) بابىرالى ۇلى قاراشانىڭ «ەل بىت شىت بولىپ، جاۋگەرشىلىك زاماندا ءۇش قاراش استىنداعى شىعۋ قالاسىندا ...حيجرادان 38 جىل بۇرىن دۇنيەگە كەلگەن» دەگەن ناقتى دەرەك كەلتىرەدى. دەمەك، قاراشا  ءبىزدىڭ جىلساناعىمىزدىڭ 584-ءشى (622–38=584) جىلى دۇنيەگە كەلگەن. ال VI عاسىر عىلىمي تاريحتا حالىقتاردىڭ ءىى – V عاسىرلارداعى ۇلى قونىس اۋدارۋ ءداۋىرى قازاق جەرىندەگى ەتنوستىق جانە ساياسي كارتاعا ەداۋىر دارەجەدە  وزگەرىستەر ەنگىزىپ اياقتالعان، تۇركى قاعاناتى سىندى ءىرى مەملەكەتتىك بىرلىك بيلىككە كەلگەن كەزەڭ رەتىندە سيپاتتالادى[33]. بىراق شەجىرە بۇل قۇبىلىستى ءدال اتامايدى.

قاراشا (ونى قاراش دەپ تە اتايدى) «اكەسىنىڭ كوزى تىرىسىندە جەتىسۋدى بيلەگەن. سوندىقتان دا ول زامانىندا قاراشا بي اتانعان». ول «36-جىلى قازاقتىڭ باسىن قوسپاق بولىپ، ءجۇز مىڭنان اسا قول جيناپ، قىتايلارمەن سوعىس سالىپ، اكەسى ارمانداعان ار مەن قۇن بالالارىن قىتاي تەپكىسىنەن ازات ەتۋگە بارىپ، ءوزى قاراتاۋ، ۇلىتاۋعا كوشىپ قىستاپ، جايلاپ ارىستاپ جۇرگەن. مامىراجاي، بەيقۇت زامان وتىز جىلعا سوزىلعان. وتىز جىلداي ۇرىس كورمەگەن قازاقتار ەجەلگىدەي ەرۋلىك-قارۋلىق بەرىسىپ، قۇدا ءتۇسىپ، قۇيرىق-باۋىر اساسىپ، اندالاسىپ جاعاسى جايلاۋ، ەتەگى قىستاۋ بولعان»[34].

قاراشا ءبيدىڭ ءىس-ارەكەتىنە بايلانىستى ناقتى جىل اتالاتىنىنا نازار اۋدارايىق. ول «قازاقتىڭ باسىن قوسپاق بولىپ»،  36-جىلى، ياعني 622+36=658 جىلى اسكەر جيادى دا، ەلىن  «قىتاي تەپكىسىنەن ازات ەتۋگە» بارادى. ال بۇل – قىتايدىڭ تۇركى قاعاناتىنا شابۋىل جاساۋى سالدارىنان، ءVى عاسىردىڭ باسىندا، سودان ەلۋ جىل ىلگەرىدە قۇرىلعان ءبىرتۇتاس تۇركى يمپەرياسى ەكىگە بولىنگەلى بەرى دەربەس شاڭىراق كوتەرگەن باتىس تۇركى قاعاناتى داۋىرلەپ تۇرعان شاق. ەجەلگى ءۇيسىن جەرلەرىندە ىرگە تەپكەن باتىس تۇركى قاعاناتىنىڭ ورتالىعى جەتىسۋدا بولدى. قاعاناتتىڭ حالىقارالىق شارۋاشىلىق جانە ساياسي بايلانىستار اياسىنا تارتىلۋىنا سوعدى مەن جەتىسۋدىڭ سوعدىلىق كوپەستەرى ەرەكشە ىقپال ەتتى. جەتىسۋ قۇجاتتارىندا كوبىنەسە «سوعدى قالالارى» دەپ اتالاتىن ەلدى مەكەندەردە سوعدى حالقى دا، تۇركىلەر دە ساۋدامەن، قولونەرمەن، ديقان كاسىبىمەن شۇعىلدانعان-دى. وسىلاي، قاعانات قۇرامىنداعى قالا مەن دالا ءبىرىن ءبىرى ءوزارا وتە بايلانىسقان تۇردە تولىقتىرىپ تۇراتىن ءبىرتۇتاس شارۋاشىلىق ورگانيزمدى قۇراپ تۇرعان بولاتىن. ال قاعاناتتىڭ استاناسى جانە قاعاننىڭ قىسقى ورداسى شۋ اڭعارىنداعى سۋياب قالاسى ەدى[35].

الايدا اتالمىش شەجىرە جەتىسۋداعى مەملەكەتتىك قۇرىلىمداردى – تۇركى، تۇرگەش، كيمەك (قيماق) قاعاناتتارى، سوعدىلار، وعىزدار، قارلۇقتار جايىن اتاپ ايتپايدى. نەگىزىنەن سول كەزەڭدەرگە ءدوپ كەلۋى قيسىندى بولعانىمەن، ولار جايىندا ەشتەڭە دەمەي، تەك قانا ۇزىلمەي جالعاسقان اتا-بابا تىزبەسىن تاتپىشتەپ تۇگەندەيدى.

سونىمەن، جوعارىداعى تىزبەگە الىنعان تىكەلەي بۇتاققا قاراعاندا، مايقى مەن قاراشا اراسىندا ون ەكى اتا جاتىر. ەگەر بۇدان بۇرىنعى تاراۋدا كەلتىرىلگەندەي، جالپى، عىلىمدا قابىل الىنعانداي ەسەپپەن، ءار اتا ورتا ەسەپپەن 25 جىلدا اۋىسادى دەپ ەسەپتەسەك، اتالعان 12 بۋىن ءۇش عاسىرداي (25ح12=300) ۋاقىتتا ءوسىپ-ونگەن. ياعني مايقى بي ءومىر سۇرگەن ب.ز.ب. العاشقى عاسىر مەن ب.ز. العاشقى عاسىرىنان ساناعاندا – قاراشا بي شامامەن ءىV عاسىردا عۇمىر كەشكەن بولار ەدى. الايدا شەجىرەشى دەرەگى بويىنشا ونىڭ تۋعان جىلى جوعارىدا كورسەتكەنىمىزدەي 584-ءشى جىلعا، ياعني ءVى عاسىرعا ءدوپ كەلەدى. وسىعان قاراعاندا، ءار بۋىندى جيىرما بەس جىلمەن ەسەپتەي بەرۋ دە اسا تۋرا بولا بەرمەيدى.

قاراشادان ءۇش ۇل قالعان. سول ۇشەۋدەن تاراعان «تۇقىم بۇكىل التى الاتاۋدى الىپ كەتكەن. ءۇش قاراش دەگەن ات سودان قالعان، ياعني قاراشتىڭ ءۇش بالاسىنىڭ تۇقىمى دەگەن ءسوز. تاۋ اتى دا سودان».ۇلكەنى «بايدىبەك حيجرا جىل ساناۋىنان 13 جىل بۇرىن تۋىپتى دا، سەكسەن التى جاسىندا ءوز اجالىنان قاراتاۋدا بوگەن وزەنى بويىندا قايتىپتى».

13.

سونىمەن، قازىبەك بەكتىڭ شەجىرەسىنە قاراعاندا – بايدىبەك 609 جىلى دۇنيەگە كەلىپ، 695 جىلى ومىردەن وزعان. قازىبەك بەك كىتابىن جازىپ وتىرعان 1776 جىلى بايدىبەكتىڭ دۇنيەدەن وتكەنىنە «مىنە، 1081 جىل بولىپتى». شەجىرەشى اتاسىنىڭ ۇرپاعىنا سىڭىرگەن ەڭبەگىن سالىستىرمالى تۇردە بىلاي باعالايدى: «ءال-فارابي بابامىز ارتىنا وشپەس مۇرا قالدىردى، ال بايدىبەك بابامىز ارتىنا جەتى الاتاۋدى تەگىس الىپ جاتقان ۇرپاعىن قالدىردى».

ول وسىلاي بايدىبەك باباسىنىڭ ۇلى جۇزگە كىرەتىن كوپتەگەن رۋ-تايپالار اتاسى ەكەنىن اتاپ وتەدى دە، العىستى سەزىمىن: «باباما قۇداي تاعالا ءوزى راحىم قىلسىڭ، جانى جانناتتا بولسىن!» – دەپ تۇيىندەيدى.  ايتۋىنشا، بايدىبەك باي وتە اۋقاتتى، قارىمدى، شارۋاسىن ورگىزۋگە بەيىمدى دە، پەيىلدى دە ادام بولعان كورىنەدى. ونىڭ جايلاۋى، قىستاۋى ۇنەمى قاراتاۋدا بولىپتى. قاراتاۋ ول ءبىر زاماندا «قازىرگى ءبىزدىڭ ۋاقتىمىزداعىداي سۋى ازايماعان، سۋلى دا، نۋلى دا، قورىس، توعايلى جەر» بولعان كورىنەدى. قاراتاۋدىڭ ءىشى ءوزى كوزىن كورگەن جولبارىس حان زامانىندا دا جامان ەمەس-ءتىن. (جولبارىس حان – ۇلى ءجۇزدىڭ 1720–1740 جىلدارعى بيلەۋشىسى[36]).

«سوندا دا ول ءبىر شاقتا اڭ جىرتىلىپ ايىرىلار، قورىستىڭ ءىشى تولعان دوڭىز، مەگەجىن، تەرىستىك ەتەگىندەگى قامىستا ءتىپتى سارىماعىن ەرتكەن جولبارىس، ولەكشىن تولىپ جۇرەدى ەكەن». مۇنداي حايۋاناتتار قازىبەك بەك وردادا قىزمەت قىلعاندا دا بارشىلىق بولاتىن. بەرتىنىرەك بۇل جاعداي وزگەردى. «ەندى بۇل كۇندە ادامى قاراقۇرتتاي قاپتاعان قاراتاۋ تۇگىل، قامىسى تۇيە بويلامايتىن كوكشەتەڭىز جالتاڭىندا دا جولبارىس شانجاعاي قالدى. قازىر قاماۋداعى ەل بۇرىنعىداي جولبارىستان قورقا بەرمەيتىن بولدى. ونىڭ ۇستىنە ءبىزدىڭ شەرحان باتىر دا جولبارىستىڭ جۇرەگىن جارىپ جەپ ءجۇر»، – دەپ جازدى ول كىتابىندا.

ايتا كەتۋ كەرەك، وقىرمان اڭعارعان بولار، ءبىز وتكەن تاراۋلاردا قاراستىرعان بۇگىنگى زامان زەرتتەۋشىلەرى ءا. قايداري، ب. تولەپباەۆ، ك. نۇرپەيىسوۆ، ك. بايپاقوۆ، جانە باسقا دا عالىم-تاريحشىلار «بايدىبەك بابا – الىپ بايتەرەك.ۇرپاقتار شەجىرەسى» اتتى شەجىرە-كىتاپقا بەرگەن  «بايدىبەك بابا» دەگەن ماقالادا  بايدىبەك قاراشۇلىن ەل باسقارعان حان رەتىندە سيپاتتايدى.  ال حVIII عاسىر اۆتورى قازىبەك بەكتىڭ جازۋىنشا، ول كىسى اكىمدىك قىزمەتتە بولماعان ءتارىزدى، الەۋمەتتىك ورىنىن ەسىمىنە «باي» قوسىمشانى جالعاپ اتالۋى دا ءبىلدىرىپ تۇر ما دەرسىڭ: «اتامىز بايدىبەك باي ەر كوڭىلدى، كوبىنە بايلىقپەن اڭ اۋلاپ، سەيىل قۇرۋعا بەيىلدى كىسى ەكەن»[37].

ودان ءارى قازىبەك بەك ءوزىنىڭ بايدىبەك باي دەپ اتاعان ارعى اتاسىنىڭ كىندىگىنەن تاراعان ۇرپاقتى ءسوز ەتەدى. بايدىبەك بايدىڭ «بايبىشەسى ءبىزدىڭ بابالارىمىز وزبايدىڭ (ورازدى) ون ۇلىنىڭ ءبىرى وتانبايدان تارايتىن ارىستان دەگەن ءبيدىڭ قىزى ماراۋ – سارى بايبىشە اتانعان. كەيدە ونى گۇلجامال دەپ تە قويادى. ودان تاراعان تۇقىم دا ءسارىۇيسىن اتانعان».

بايدىبەك باي جوق كەزدە ساربايبىشە اۋىلىن جاۋ شاۋىپ، جىلقىسىن ايداپ كەتەدى. (ول كەزدە بايدىبەك باي كوبىنە ەكىنشى ايەلى زەرىپپەن تۇرعان ەكەن). ءا دەگەندە «مەيماناسى تاسىپ، كەۋدەسىنە نان ءپىسىپ تۇرعان بايدىڭ توعىز ۇلى» جاۋدىڭ ارتىنان قۋىپ بەرەدى. الايدا  جاۋ توعىزىن دا جايراتىپ كەتەدى. ونىڭ التاۋى كۇيىك اسۋىنا جاقىن جەردە ولگەن. ولاردى كومگەن جەر «التىسارى» اتالادى، ال ۇشەۋى ولاردان كەيىن اقسۋ بويىندا قايتادى. «ءسويتىپ، ءبىر سوعىستا توعىز ۇل بىردەي كەتەدى»، – دەيدى شەجىرەشى. اعايىندىلاردى كىشى شەشەلەرى ساقتاندىرعىسى كەلسە كەرەك: جاۋدىڭ جولىندا وتىرعان بايدىبەك بايدىڭ توقالى دومالاق توعىز ۇلعا «بارماڭدار!» دەپ جالىنادى. الايدا «بايبىشەنىڭ ۇلدارى توقالدىڭ، ياعني كۇندەستىڭ ءسوزىن نە قىلسىن، جۇيتكىتىپ جونەلە بەرىپتى». ءسويتىپ، توعىزى دا دۇشپان قولىنان مەرت بولىپتى...

ەسكە الا كەتەيىك، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، بايدىبەك 609 – 695 جىلدارى ءومىر سۇرگەن. ال بۇل كەزەڭدە جەتىسۋ ولكەسى باتىس تۇركى مەملەكەتىنىڭ يەلىگىندە ەدى. قاعاناتتاعى ءوزارا تارتىستار، جەتىسۋدا ءوز ۇستەمدىگىن ورناتۋعا ۇمتىلعان قىتاي يمپەراتورى اۋلەتىنىڭ اسكەري-ساياسي ارەكەتتەرى بيلىكتى السىرەتە تۇسكەن. بىرتە-بىرتە ونىڭ تەك باتىس تۇركى قاعاناتى دەگەن اتى عانا قالدى. ءبىزدىڭ زامانىمىزعا جەتكەن كونە تۇركى ەسكەرتكىشى بەتىنە كەزىندە قاشالعان ماتىندەگى «...مەنىڭ شىن جۇرەكتەن شىققان سوزدەرىمدى... ون جەبە ۇلدارىنا جانە ولاردىڭ تاتتارىنا» جەتكىزۋدى وسيەت ەتكەن بىلگە-قاعان سوزدەرى[38] ارنالعان ون جەبە بىرلەستىگىنىڭ قۇرامىنا كىرگەن تايپالار بايدىبەك داۋىرىندە دەربەستەنە باستاعان.

ولار ەندى قاعانات ءامىرشىسىنىڭ اتىنان ەمەس، ءوز بەتتەرىنشە، ءوز تۋلارى استىندا دەربەس ءىس-ارەكەت جاساۋدى جيىلەتە تۇسكەن-ءدى. سودان، بايدىبەك        قايتىس بولار مەزگىلدەن ءبىر جىل بۇرىن، 694 جىلى تاققا اشينا وتىرادى دا، شىعىستا قىتاي اسكەرىنە قارسىلىق كورسەتۋدى ۇيىمداستىرادى. وسى كەزدە ولكەدە باعا-تارحان دەگەن اتاعى بار ۇشلىك (ۋچجيلە) باستاعان تۇرگەشتەر دە ۇلكەن كۇش رەتىندە بوي كوتەرەدى. باتىس تۇركى قاعاناتىنىڭ سول قاناتىنا كىرەتىن، حالقى كوپ تايپا بولعان تۇرگەشتەر شۋ جانە ىلە قوس وزەنى ارالىعىنداعى ۇلكەن ايماقتى الىپ جاتقان ەدى. جەتىسۋداعى كەرۋەن جولدارىنىڭ كوبىن سولار باقىلايتىن. بىراق ولاردىڭ قاعاناتى بايدىبەك دۇنيەدەن وتكەننەن كەيىن، VIII عاسىردىڭ باسىندا عانا قۇرىلدى[39]. دەمەك، بايدىبەك بايدىڭ توعىز ۇلى باتىس تۇركى قاعاناتى كەزەڭىندەگى دۇربەلەڭدەردىڭ ءبىرىنىڭ قۇربانى بولسا كەرەك.

سارىبايبىشە – ماراۋ «اياق-قولى بۇرىسكەن، ىشتەن كەم» ۇل تۋادى. بايدىبەك بايدىڭ دا، بايبىشەنىڭ دە بالاسىنا كوڭىلى تولماي، «قۇداي توعىز ۇلدى الدى، كەلەكە قىلىپ بەرگەن بالاسىنىڭ ءسۇدىنى-كەيپى مىناۋ» دەپ مەنسىنبەي، اتىن سيرىقتى اتاندىرعان. شىن اتى بايتوقتى ەكەن. كەيىن ادەمىلەپ سىيلىقسارى دەپ تە ءجۇرىپتى. سيرىقتى اياق-قولى كەم بولعانىمەن، اقىل-ەسى تۇگەل بوپ ءوسىپتى. ەر جەتكەن سوڭ ايەل العان. ۇشان دەگەن بايبىشەسىنەن جالعىز ۇل كورگەن ەكەن. «بالانىڭ اتىن، ساپ-سارى سارى ۇرپەك بولعاندىقگان، سارى (سەرگەكسارى) اتاپ كەتىپتى، كەيىن وعان بايلىعىنا وراي تاعى دا ءۇيسىن ات جالعاپ ءسارىۇيسىن اتالعان». ايتپەسە، ءوزىنىڭ اكەسى قۇلاعىنا ايعايلاپ ايتقان اتى تۇرگەش ەكەن.

تۇرگەش نەمەرە اعالارى شاپىراشتى، دۋلاتپەن بىردەي ابىل، ازىق ەلىنە كەڭ ءمالىم بولعان. ونىڭ ۇستىنە جاۋعا شاپقاندا، كوبىنە باتىرلاۋ ۇل شاپىراشتىنىڭ وڭ قولىندا ءجۇرىپ، جانىنان تابىلىپ وتىرعان. نەمەرەسى ءسارىۇيسىن (تۇرگەش) ۇيلەنگەنشە ساربايبىشە – ماراۋ ءتىرى ەكەن. تۇرگەشتە دە جالعىز ۇل بولعان...

ودان ءارى قازىبەك بەك اڭگىمەسىن: «بايدىبەكتىڭ ەكىنشى ايەلى – ءوز شەشەمدى اڭگىمەلەمەي تۇرىپ، كىشى شەشەمىزدى، ياعني بايدىبەك بايدىڭ توقالىن – دومالاق ەنەمدى اڭگىمەلەي جونەيىن»، – دەپ ساباقتايدى. دومالاقتىڭ اكەسى ءۇرمات ۇرۋىنىڭ ادامى ەكەنىن ايتادى. دومالاق ەنە كىشكەنتاي دومالانعان كىسى ەكەن دەيدى ول. ونىڭ ءوز اتى – نۇريلا. بىراق جۇرت ونى ەلگە جايلى ادام بولعاندىقتان، ءنۇربۇبى، ءالتىنبۇبى، ءبيبىماريا، بيباجار دەپ بىرنەشە ءتۇرلى ەتىپ اتاي بەرگەن. قازىرگى ءۇيسىن اتالاتىن ابىل، ازىق ەلدەرىندە ول قاسيەتتى ادام دەپ تانىلعان. سوندىقتان دا تولعاتقان ايەلدەر مۇحاممەد پايعامباردىڭ قىزى فاتيمامەن قاتار ونىڭ ەسىمىن دە اتايدى ەكەن…

دومالاقتان بايدىبەك باي ءبىر ۇل كورىپتى. ەل اۋزىنداعى اڭگىمەگە قاراعاڭدا، ساربايبىشە (ماراۋ) وسى دومالاق (نۇريلا) كۇندەسىمەن وشتەۋ بولسا كەرەك. سودان بولار، ول تولعاتىپ جاتقاندا ءبىر زيانىن تيگىزىپتى.  كەرىپ قويعان اسپالى قۇرعا اسىلىپ تۇرعان دومالاق ەنەنىڭ ءىشىن تارتامىن دەپ، بارماعىن تۋعان (الدە تۋاتىن) بالانىڭ باسىنا باتىرىپ الىپتى-مىس. سوندىقتان دا بالا دۇنيەگە جارىق شەكە بولىپ كەلگەن دەسەدى. ونىڭ اتىن تىلەۋبەردى قويسا دا، ەل اۋزىندا جارىقشاق (العاش جارىقشەكە ەكەن) بوپ كەتىپتى.

«ءبىزدىڭ شەشەمىز زەرىپ شارق ۇرىپ، وتاشى ىزدەپ، اقىرى ونداي ەمشىنى قاتاعان ەلىنەن تاپقان،  – دەيدى قازىبەك بەك. – جارىق شەكە بالاعا وتاشى قون ەمىس دەگەن كىسى ەم جاساعان. بالا باسىنىڭ سۇيەگى ويىلعان جەرىنە جاس تاسباقانىڭ سۇيەگىن سالىپتى. ءسويتىپ، ايۋدىڭ اق دارىسىمەن ەمدەپ جازىپتى. قون ەمىس ىشىندە بالاسى ءولىپ قالعان ەكىقابات ايەلدەردىڭ بالاسىن دا تۋراپ-تۋراپ الاتىن بولعان. ال وعان زامانىندا بۇكىل دۇنيە جۇزىنەن ناۋقاس ادامدار كەلىپ جاتاتىن بولعان».

بايدىبەك بايدىڭ ەكىنشى ايەلى زەرىپ – ازىق ەلىنىڭ قىزى، وتە سۇلۋ ادام بولىپتى. «شەشەمىز اتامىزدان ون ءۇش جاسى كىشى ەكەن، – دەيدى قازىبەك بەك. – ونىڭ تاپقان بالالارىنان قالعان ۇلى — جالعىز جالمامبەت. شەشەمىز قارتايىپ، ءوز اجالىنان 81 جاسىندا قايتىپتى. شەشەمىز قايتقاندا، جالمامبەتتىڭ ءۇشىنشى ايەلى (توقالى) سىلاندى دا دۇنيە سالىپتى. سوندىقتان ەكەۋىن قاراتاۋداعى ۇزىنبۇلاق وزەنىنىڭ كىشى بوگەنگە قوسىلار جەرىنە بىرگە جەرلەپتى. سودان بولۋ كەرەك، سول جەردەگى تاۋ «قوسمولا» اتالادى. ەنەسى مەن كەلىننىڭ تاتۋلىعىن، بىرىنە ءبىرىنىڭ مەيىرىمىن كورسەتەتىن قوسمولا ۇرپاققا ۇلگى تۇتار ەلەۋلى وقيعا، ۇلكەننىڭ كىشىگە ايتار ءدارىسى، تەبىزى بولماق. اتامىزدىڭ (بايدىبەكتىڭ) ساعاناسى دا كىشى بوگەن مەن ۇزىنبۇلاق وزەنىنىڭ قۇيىلىسىندا بەتكەيگە قويىلعان. شەشەمىز زەرىپ پەن كەلىنى سىلاندى ەكەۋى ءبىر بەيىتكە جەرلەنگەندىكتەن، كەيدە ورتاق مۇردەنى بىردە زەرىپ شەشەنىڭ، بىردە سىلاندى مولاسى دەپ جۇرت شاتاستىرىپ تا جۇرەدى».

بايدىبەك زەرىپتەن تۋعان ۇلى جالمامبەتتى وتىز ۇشىندە كورىپتى. جالمامبەتتەن شاپىراشتى، ىستى، وشاقتى تۋعان. ۇشەۋىنىڭ تۇقىمىن ءالۇيسىن، ياعني قىزىل ءۇيسىن اتاندىرعان.

سونىمەن، بايدىبەكتىڭ ءۇش ۇلىنان ءۇش ەل تارايدى. سيرىقتى تۇقىمى – ءسارىۇيسىن، جالمامبەت تۇقىمى – ءالۇيسىن، جارىقشاق تۇقىمى – قاراۇيسىن اتالعان.

بايدىبەك بايدىڭ ساعاناسىنا (بۇگىندە بايدىبەك كەسەنەسى – «قاسيەتتى بەس انا» اتتى تاريحي ەسكەرتكىشتەر كەشەنىنىڭ قۇرامداس بولىگى[40]) ءسارىۇيسىن، ءالۇيسىن، قاراۇيسىن تۇگەل ءتاۋ ەتىپ، كۇندە تاساتتىق جاساپ، قۇدايى بەرىپ، زيارات ەتىپ قايتىپ جاتادى[41].

[1] قازاقستان تاريحى. كونە زاماننان بۇگىنگە دەيىن. بەس تومدىق. 1-توم. – الماتى، 2010. – 250-ب.

[2] شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى. ءتۇپ-تۇقىياننان وزىمە دەيىن. - الماتى، 2008. – 775–776-بب.

[3] بايدىبەك بابا – الىپ بايتەرەك. ۇرپاقتار شەجىرەسى. قۇراستىرعان ا. بايعازىۇلى. –الماتى، 2006. – 15-ب.

[4] شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى. ءتۇپ-تۇقىياننان وزىمە دەيىن. - الماتى، 2008. –776-ب.

[5] بايدىبەك بابا – الىپ بايتەرەك. ۇرپاقتار شەجىرەسى. قۇراستىرعان ا. بايعازىۇلى. –الماتى، 2006. – 15-ب.

[6] شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى. ءتۇپ-تۇقىياننان وزىمە دەيىن. – الماتى، 2008. –777-ب.

[7] بايدىبەك بابا – الىپ بايتەرەك. ۇرپاقتار شەجىرەسى. قۇراستىرعان ا. بايعازىۇلى. – الماتى، 2006. – 15-ب.

[8] قازاقستان تاريحى. 1-ت. – الماتى، 2010. – 249-ب.

[9] شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى. ءتۇپ-تۇقىياننان وزىمە دەيىن. – الماتى، 2008. – 777-ب.

[10] قازاقستان تاريحى. 1-ت. – الماتى، 2010. – 248-ب.

[11] بارتولد ۆ.ۆ. وچەرك يستوري سەميرەچيا. – فرۋنزە، 1943. – 12-ب.

[12] بارتولد ۆ.ۆ. وچەرك يستوري سەميرەچيا. – فرۋنزە، 1943. – 11-ب.

[13] شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى. ءتۇپ-تۇقىياننان وزىمە دەيىن. – الماتى، 2008. – 777-ب.

[14] شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى. ءتۇپ-تۇقىياننان وزىمە دەيىن. – الماتى، 2008. –778-ب.

[15] قازاقستان تاريحى. 1-ت. – الماتى، 2010. – 249-ب.

[16]شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى. ءتۇپ-تۇقىياننان وزىمە دەيىن. – الماتى، 2008. –778–779-بب.

[17] شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى. ءتۇپ-تۇقىياننان وزىمە دەيىن. – الماتى، 2008. –779–780-ب.

[18] قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسى. 7-توم. – الماتى، 1975. – 383–384-بب.

[19] مايقى بي//قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسى. 7-توم. – الماتى، 1975. – 383–384-ب.

[20] نوعايلى ءداۋىرىنىڭ ادەبيەتى//قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسى. 8-توم. – الماتى، 1976. – 394-ب.

[21] قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسى. 7-توم. – الماتى، 1976. – 384-ب.

[22] قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسى. 4-توم. – الماتى، 1974. – 520-ب.

[23] مايقى بي//قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسى. 7-توم. – الماتى، 1975. – 384-ب.

[24] قازاقستان. ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديا. – 6-توم. – الماتى، 2004. – 314-ب.

[25] اتا شەجىرە//شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى. ءتۇپ-تۇقىياننان وزىمە دەيىن. – الماتى، 2008. – 780-ب.

[26]قازاقستان تاريحى. كونە زاماننان بۇگىنگە دەيىن. بەس تومدىق. 1-توم. –الماتى، 2010. – 264-ب

[27] شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى. ءتۇپ-تۇقىياننان وزىمە دەيىن. – الماتى، 2008. – 781-ب.

[28] قازاقستان تاريحى. كونە زاماننان بۇگىنگە دەيىن. بەس تومدىق. 1-توم. –الماتى، 2010. –264-ب.

[29] شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى. ءتۇپ-تۇقىياننان وزىمە دەيىن. – الماتى، 2008. – 781–783-بب.

[30] قايداري ءا.، تولەپباەۆ ب.، نۇرپەيىسوۆ ك.، كارل بايپاقوۆ ج.ب. بايدىبەك بابا// بايدىبەك بابا – الىپ بايتەرەك.ۇرپاقتار شەجىرەسى. قۇراستىرعان ا.بايعازىۇلى. – الماتى، 2006. – 13–15-بب.

[31]شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى. ءتۇپ-تۇقىياننان وزىمە دەيىن. –  الماتى، 2008. – 783–800-بب.

[32] شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى. ءتۇپ-تۇقىياننان وزىمە دەيىن. –  الماتى، 2008. – 772-ب.

[33] قازاقستان تاريحى. كونە زاماننان بۇگىنگە دەيىن. بەس تومدىق. 1-توم. – الماتى، 2010. – 296-ب

[34] شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى. ءتۇپ-تۇقىياننان وزىمە دەيىن. – الماتى، 2008. – 800-ب.

[35] قازاقستان تاريحى. كونە زاماننان بۇگىنگە دەيىن. بەس تومدىق. 1-توم. – الماتى، 2010. – 300–301-بب

[36] قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسى. 4-توم. – الماتى، 1974. – 465-ب.

[37] شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى. ءتۇپ-تۇقىياننان وزىمە دەيىن. – الماتى، 2008. – 800–801-بب.

[38] كلياشتورنىي س.گ. درەۆنەتوركسكيە رۋنيچەسكيە پامياتنيكي كاك يستوچنيك پو يستوري سرەدنەي ازي. – موسكۆا، 1964. – 122-ب.; قازاقستان تاريحى. كونە زاماننان بۇگىنگە دەيىن. بەس تومدىق. 1-توم. – الماتى، 2010. – 300–301-بب.

[39] قازاقستان تاريحى. كونە زاماننان بۇگىنگە دەيىن. بەس تومدىق. 1-توم. –الماتى، 2010. – 303-ب

[40] قازاقستان. ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديا. 2-توم. – الماتى، 1999. – 223-ب.

[41] شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى. ءتۇپ-تۇقىياننان وزىمە دەيىن. –  الماتى، 2008. – 802–803-, 806-بب.

بەيبىت قويشىباەۆ

(«رۋح-ساراي»، 5-توم، «قازاقپارات» باسپاسى، 2012 ج.)

جالعاسى بار...

Abai.kz