Aray OMAROVA, Sh.Uәlihanov atyndaghy Tarih jәne etnologiya institutynyng ghylymy qyzmetkeri, arabtanushy-etnograf

 – Últtyq tarihty zerdeleu jónindegi vedomstvalyq júmys tobynyng keneytilgen otyrysynda Memlekettik hatshy Marat Tәjinning jasaghan bayandamasynyng basyn­da-aq sóz etken til – últtyng negizgi qúndy­lyghy ekeni barshagha mәlim. Tilsiz eshbir últ jasampaz bolmasy anyq. Songhy jyldarda Preziydent N.Nazarbaev memlekettik tilding mәrtebesin kóteruge tikeley bas-kóz bolyp, ózining «Qazaqstan halqyna Joldauynda» tilge airyqsha kónil bólip, aityp ketti. Qazaqstan halqy birtútas qazaq tilinde sóileui ýshin әrbir azamat ózinen bastauy qajet ekenin ýlgi retinde el basynyng ózi kórsetip, songhy halyqaralyq mәjilister men kezdesulerdi Preziydent memlekettik tilde jýrgizip jýr. Búl bizding el basqarushy aghalarymyzdyng birazyna memlekettik til­d­e, yaghny qazaq tilinde sóileuine qozghau bol­ghan siyaqty. Tek sóilep qana qoymay, mem­lekettik tildi joghary dengeyge kóteruding bir qúraly – resmy is qaghazdarynyng da sol tilde jazyluynda.

Aray OMAROVA, Sh.Uәlihanov atyndaghy Tarih jәne etnologiya institutynyng ghylymy qyzmetkeri, arabtanushy-etnograf

 – Últtyq tarihty zerdeleu jónindegi vedomstvalyq júmys tobynyng keneytilgen otyrysynda Memlekettik hatshy Marat Tәjinning jasaghan bayandamasynyng basyn­da-aq sóz etken til – últtyng negizgi qúndy­lyghy ekeni barshagha mәlim. Tilsiz eshbir últ jasampaz bolmasy anyq. Songhy jyldarda Preziydent N.Nazarbaev memlekettik tilding mәrtebesin kóteruge tikeley bas-kóz bolyp, ózining «Qazaqstan halqyna Joldauynda» tilge airyqsha kónil bólip, aityp ketti. Qazaqstan halqy birtútas qazaq tilinde sóileui ýshin әrbir azamat ózinen bastauy qajet ekenin ýlgi retinde el basynyng ózi kórsetip, songhy halyqaralyq mәjilister men kezdesulerdi Preziydent memlekettik tilde jýrgizip jýr. Búl bizding el basqarushy aghalarymyzdyng birazyna memlekettik til­d­e, yaghny qazaq tilinde sóileuine qozghau bol­ghan siyaqty. Tek sóilep qana qoymay, mem­lekettik tildi joghary dengeyge kóteruding bir qúraly – resmy is qaghazdarynyng da sol tilde jazyluynda.

Alayda bizde kóptegen memlekettik me­ke­meler men ghylymy instituttarda barlyq is-qaghazdary, hattar, esepter men jobalar әli memlekettik tilge qosa jaghalasa orys tilinde jýrgizilip keledi. Búl – miniys­trlikting talaby. Bizge Elbasy da, Memle­kettik hatshy da qazaq tilining mәrtebesin kóteru jayly aityp jatqanda, biz nege qazaq tiline ýnemi audarma jasap jýremiz? Búl jerde әngime tek ministrlik talap ete­tin is-qaghazdary jayynda, al ghalymdardyng ghylymy zertteuleri qay tilde jazylsa da, tipti shet tilderinde jazylsa, qúba-qúp. Ol bizding ghalymdarymyzdyng enbekterining keni­nen tanyluyna ýlken mýmkindik. Al is­qaghazdaryn ýnemi qazaq tilinen orysshagha, orys tilinen qazaqshagha audarumen qyzmet­kerlerding negizgi júmys uaqyttary ótedi. Ol ýshin arnayy audarmashy alugha ministr­likten qarajat qarastyrylmaghan, biraq ta­lap eki tilde jazylu kerek. Eger qújat mem­lekettik tilde jazylghanda, Qazaqstannyng óz ishindegi mekemeler arasynda bolghanda audarma jasaudyng ne qajettigi bar? Memle­ketaralyq nemese halyqaralyq dengeydegi qújattar bolsa әriyne, týsinikti. 

Biz qazaq tilin Qazaqstan halqynyng bar­lyghyna ortaq til jasau ýshin әrbir mә­selege nemqúrayly qaramauymyz kerek de­gen oidamyn.

Memlekettik hatshynyn: «Úly Jibek jo­lynyn, әsirese, onyng bizding el aumaghy arqyly ótetin bóligining – Dala jolynyng diplomatiyalyq jәne sauda-ekonomikalyq róli qanday edi? Ol jol mәdeniyetterding ózara kirigui men birin-biri bayytuyna, Orta­lyq Aziya men Euraziyanyng basqa da memleketterinin, әsirese, Shyghys elderining mәdeniy-órkeniyettik qarym-qatynasyna qalaysha septesken?»degen joldardan biz tarihymyzgha qatysty elderding barlyghymen aradaghy әrtýrli qarym-qatynastar men baylanystardy qarastyruymyz qajet ekenin týsinuge bolady. 

IYә, onyng ishinde әsirese, Shyghys elderi­men aradaghy mәdeniy-órkeniyettik baylanys­targha mәn beru kerektigin atap ótti. Bizde jylyna shyghystanu mamandyghy boyynsha qanshama mamandar joghary oqu ornyn tamamdaydy. Yaghny qytay, arab, parsy, urdu, t.b. tilderi men tarihynan mamandar bitirip shyghady, biraq búl mamandyqpen jú­mys tappay, basqa salalargha ketedi. Óitkeni bizde R.B. Sýleymenov atyndaghy Shyghystanu instituty ghana ghylymiy-zertteumen aina­lysady, basqa jekelegen ghalymdar bolsa, joghary oqu orndary tek bilim beru, maman­dandyrumen ghana shúghyldanady jәne onda Qazaqstan tarihyna qatysty derekter­men ainalysu mәselesi oqu baghdarlamasynda joq. Sondyqtan da shyghystanushy maman­dyghy boyynsha bitirip shyqqan mamandar Qazaqstan tarihyna qatysty derektanu, tarihnama salasynan dayyndyghy az bolyp shyghady. Biz tek shetel kompaniyalary men Syrtqy ister ministrligine ghana mamandar dayarlap qoymay, Qazaqstan tarihyn zert­teuge qajetti mamandardy dayyndaudy qa­ras­tyruymyz qajet siyaqty. Yaghny shyghys­tanushy mamandyghymen oqyp jatqan stu­dentterding biraz bóligin osyghan maman­dandyrsaq, qytay, arab, parsy, t.b. til­der­degi qoljazba men ortaghasyrlyq kitaptardan óz tarihymyzgha qajetti derekterdi jinaugha mol mýmkinshilik tuar edi. Óitkeni býkil bir Respublika ýshin jalghyz Shyghystanu ins­tiy­tuty azshylyq bolar. Ashylmay jatqan derekter men mol maghlúmattardyng baryna kýmәn joq. «Barlyq osy derekter, iydeyalar, oqighalar jýieli әri obektivti baghagha ie boluy tiyis. Biraq búl әdettegi kezekti bayan­daudy emes, bayypty ghylymy taldaudy qajet etedi. Mening oiymsha, búl – bizding ta­riyh­shylarymyzdyng aldynda túrghan min­detting manyzdy bóligi».

Mine, Memlekettik hatshynyng osy sózderin basshylyqqa ala otyryp, júmys isteu әrbir tarihshygha jýktelgen mindet. Sonday-aq Memlekettik hatshy sózinen týietin taghy bir mәsele tәuelsizdik alghannan keyingi jyldardaghy Qazaqstan jayly tek Batys sayasatkerlerining ghana pikirleri men jazghandaryn esepke alyp qoymay, kórshiles Orta Aziya men Shyghys elderinde jazylghan mәlimetter men derekterdi de Qazaqstan tarihyn jazuda kәdege jaratu.

Sonymen, otandyq tarihty oqytushylar men ghalymdardyng aldynda auqymy ýlken mindetter túr. Últtyq tarihymyzdy zert­teude últtyq qúndylyqtarymyzdy saqtay otyryp, janasha júmys isteu qajettiligi tuyndady.

"Ayqyn" gazeti