تاريحتى زەرتتەۋدە ءتىل ماماندارى اسا قاجەت
اراي وماروۆا، ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى، ارابتانۋشى-ەتنوگراف
– ۇلتتىق تاريحتى زەردەلەۋ جونىندەگى ۆەدومستۆالىق جۇمىس توبىنىڭ كەڭەيتىلگەن وتىرىسىندا مەملەكەتتىك حاتشى مارات ءتاجيننىڭ جاساعان بايانداماسىنىڭ باسىندا-اق ءسوز ەتكەن ءتىل – ۇلتتىڭ نەگىزگى قۇندىلىعى ەكەنى بارشاعا ءمالىم. ءتىلسىز ەشبىر ۇلت جاسامپاز بولماسى انىق. سوڭعى جىلداردا پرەزيدەنت ن.نازارباەۆ مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋگە تىكەلەي باس-كوز بولىپ، ءوزىنىڭ «قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا» تىلگە ايرىقشا كوڭىل ءبولىپ، ايتىپ كەتتى. قازاقستان حالقى ءبىرتۇتاس قازاق تىلىندە سويلەۋى ءۇشىن ءاربىر ازامات وزىنەن باستاۋى قاجەت ەكەنىن ۇلگى رەتىندە ەل باسىنىڭ ءوزى كورسەتىپ، سوڭعى حالىقارالىق ماجىلىستەر مەن كەزدەسۋلەردى پرەزيدەنت مەملەكەتتىك تىلدە جۇرگىزىپ ءجۇر. بۇل ءبىزدىڭ ەل باسقارۋشى اعالارىمىزدىڭ ءبىرازىنا مەملەكەتتىك تىلدە، ياعني قازاق تىلىندە سويلەۋىنە قوزعاۋ بولعان سياقتى. تەك سويلەپ قانا قويماي، مەملەكەتتىك ءتىلدى جوعارى دەڭگەيگە كوتەرۋدىڭ ءبىر قۇرالى – رەسمي ءىس قاعازدارىنىڭ دا سول تىلدە جازىلۋىندا.
اراي وماروۆا، ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى، ارابتانۋشى-ەتنوگراف
– ۇلتتىق تاريحتى زەردەلەۋ جونىندەگى ۆەدومستۆالىق جۇمىس توبىنىڭ كەڭەيتىلگەن وتىرىسىندا مەملەكەتتىك حاتشى مارات ءتاجيننىڭ جاساعان بايانداماسىنىڭ باسىندا-اق ءسوز ەتكەن ءتىل – ۇلتتىڭ نەگىزگى قۇندىلىعى ەكەنى بارشاعا ءمالىم. ءتىلسىز ەشبىر ۇلت جاسامپاز بولماسى انىق. سوڭعى جىلداردا پرەزيدەنت ن.نازارباەۆ مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋگە تىكەلەي باس-كوز بولىپ، ءوزىنىڭ «قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا» تىلگە ايرىقشا كوڭىل ءبولىپ، ايتىپ كەتتى. قازاقستان حالقى ءبىرتۇتاس قازاق تىلىندە سويلەۋى ءۇشىن ءاربىر ازامات وزىنەن باستاۋى قاجەت ەكەنىن ۇلگى رەتىندە ەل باسىنىڭ ءوزى كورسەتىپ، سوڭعى حالىقارالىق ماجىلىستەر مەن كەزدەسۋلەردى پرەزيدەنت مەملەكەتتىك تىلدە جۇرگىزىپ ءجۇر. بۇل ءبىزدىڭ ەل باسقارۋشى اعالارىمىزدىڭ ءبىرازىنا مەملەكەتتىك تىلدە، ياعني قازاق تىلىندە سويلەۋىنە قوزعاۋ بولعان سياقتى. تەك سويلەپ قانا قويماي، مەملەكەتتىك ءتىلدى جوعارى دەڭگەيگە كوتەرۋدىڭ ءبىر قۇرالى – رەسمي ءىس قاعازدارىنىڭ دا سول تىلدە جازىلۋىندا.
الايدا بىزدە كوپتەگەن مەملەكەتتىك مەكەمەلەر مەن عىلىمي ينستيتۋتتاردا بارلىق ءىس-قاعازدارى، حاتتار، ەسەپتەر مەن جوبالار ءالى مەملەكەتتىك تىلگە قوسا جاعالاسا ورىس تىلىندە جۇرگىزىلىپ كەلەدى. بۇل – مينيسترلىكتىڭ تالابى. بىزگە ەلباسى دا، مەملەكەتتىك حاتشى دا قازاق ءتىلىنىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋ جايلى ايتىپ جاتقاندا، ءبىز نەگە قازاق تىلىنە ۇنەمى اۋدارما جاساپ جۇرەمىز؟ بۇل جەردە اڭگىمە تەك مينيسترلىك تالاپ ەتەتىن ءىس-قاعازدارى جايىندا، ال عالىمداردىڭ عىلىمي زەرتتەۋلەرى قاي تىلدە جازىلسا دا، ءتىپتى شەت تىلدەرىندە جازىلسا، قۇبا-قۇپ. ول ءبىزدىڭ عالىمدارىمىزدىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ كەڭىنەن تانىلۋىنا ۇلكەن مۇمكىندىك. ال ىسقاعازدارىن ۇنەمى قازاق تىلىنەن ورىسشاعا، ورىس تىلىنەن قازاقشاعا اۋدارۋمەن قىزمەتكەرلەردىڭ نەگىزگى جۇمىس ۋاقىتتارى وتەدى. ول ءۇشىن ارنايى اۋدارماشى الۋعا مينيسترلىكتەن قاراجات قاراستىرىلماعان، بىراق تالاپ ەكى تىلدە جازىلۋ كەرەك. ەگەر قۇجات مەملەكەتتىك تىلدە جازىلعاندا، قازاقستاننىڭ ءوز ىشىندەگى مەكەمەلەر اراسىندا بولعاندا اۋدارما جاساۋدىڭ نە قاجەتتىگى بار؟ مەملەكەتارالىق نەمەسە حالىقارالىق دەڭگەيدەگى قۇجاتتار بولسا ارينە، تۇسىنىكتى.
ءبىز قازاق ءتىلىن قازاقستان حالقىنىڭ بارلىعىنا ورتاق ءتىل جاساۋ ءۇشىن ءاربىر ماسەلەگە نەمقۇرايلى قاراماۋىمىز كەرەك دەگەن ويدامىن.
مەملەكەتتىك حاتشىنىڭ: «ۇلى جىبەك جولىنىڭ، اسىرەسە، ونىڭ ءبىزدىڭ ەل اۋماعى ارقىلى وتەتىن بولىگىنىڭ – دالا جولىنىڭ ديپلوماتيالىق جانە ساۋدا-ەكونوميكالىق ءرولى قانداي ەدى؟ ول جول مادەنيەتتەردىڭ ءوزارا كىرىگۋى مەن ءبىرىن-ءبىرى بايىتۋىنا، ورتالىق ازيا مەن ەۋرازيانىڭ باسقا دا مەملەكەتتەرىنىڭ، اسىرەسە، شىعىس ەلدەرىنىڭ مادەني-وركەنيەتتىك قارىم-قاتىناسىنا قالايشا سەپتەسكەن؟»دەگەن جولداردان ءبىز تاريحىمىزعا قاتىستى ەلدەردىڭ بارلىعىمەن اراداعى ءارتۇرلى قارىم-قاتىناستار مەن بايلانىستاردى قاراستىرۋىمىز قاجەت ەكەنىن تۇسىنۋگە بولادى.
ءيا، ونىڭ ىشىندە اسىرەسە، شىعىس ەلدەرىمەن اراداعى مادەني-وركەنيەتتىك بايلانىستارعا ءمان بەرۋ كەرەكتىگىن اتاپ ءوتتى. بىزدە جىلىنا شىعىستانۋ ماماندىعى بويىنشا قانشاما ماماندار جوعارى وقۋ ورنىن تامامدايدى. ياعني قىتاي، اراب، پارسى، ۋردۋ، ت.ب. تىلدەرى مەن تاريحىنان ماماندار ءبىتىرىپ شىعادى، بىراق بۇل ماماندىقپەن جۇمىس تاپپاي، باسقا سالالارعا كەتەدى. ويتكەنى بىزدە ر.ب. سۇلەيمەنوۆ اتىنداعى شىعىستانۋ ينستيتۋتى عانا عىلىمي-زەرتتەۋمەن اينالىسادى، باسقا جەكەلەگەن عالىمدار بولسا، جوعارى وقۋ ورندارى تەك ءبىلىم بەرۋ، مامانداندىرۋمەن عانا شۇعىلدانادى جانە وندا قازاقستان تاريحىنا قاتىستى دەرەكتەرمەن اينالىسۋ ماسەلەسى وقۋ باعدارلاماسىندا جوق. سوندىقتان دا شىعىستانۋشى ماماندىعى بويىنشا ءبىتىرىپ شىققان ماماندار قازاقستان تاريحىنا قاتىستى دەرەكتانۋ، تاريحناما سالاسىنان دايىندىعى از بولىپ شىعادى. ءبىز تەك شەتەل كومپانيالارى مەن سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە عانا ماماندار دايارلاپ قويماي، قازاقستان تاريحىن زەرتتەۋگە قاجەتتى مامانداردى دايىنداۋدى قاراستىرۋىمىز قاجەت سياقتى. ياعني شىعىستانۋشى ماماندىعىمەن وقىپ جاتقان ستۋدەنتتەردىڭ ءبىراز بولىگىن وسىعان مامانداندىرساق، قىتاي، اراب، پارسى، ت.ب. تىلدەردەگى قولجازبا مەن ورتاعاسىرلىق كىتاپتاردان ءوز تاريحىمىزعا قاجەتتى دەرەكتەردى جيناۋعا مول مۇمكىنشىلىك تۋار ەدى. ويتكەنى بۇكىل ءبىر رەسپۋبليكا ءۇشىن جالعىز شىعىستانۋ ينستيتۋتى ازشىلىق بولار. اشىلماي جاتقان دەرەكتەر مەن مول ماعلۇماتتاردىڭ بارىنا كۇمان جوق. «بارلىق وسى دەرەكتەر، يدەيالار، وقيعالار جۇيەلى ءارى وبەكتيۆتى باعاعا يە بولۋى ءتيىس. بىراق بۇل ادەتتەگى كەزەكتى بايانداۋدى ەمەس، بايىپتى عىلىمي تالداۋدى قاجەت ەتەدى. مەنىڭ ويىمشا، بۇل – ءبىزدىڭ تاريحشىلارىمىزدىڭ الدىندا تۇرعان مىندەتتىڭ ماڭىزدى بولىگى».
مىنە، مەملەكەتتىك حاتشىنىڭ وسى سوزدەرىن باسشىلىققا الا وتىرىپ، جۇمىس ىستەۋ ءاربىر تاريحشىعا جۇكتەلگەن مىندەت. سونداي-اق مەملەكەتتىك حاتشى سوزىنەن تۇيەتىن تاعى ءبىر ماسەلە تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى جىلدارداعى قازاقستان جايلى تەك باتىس ساياساتكەرلەرىنىڭ عانا پىكىرلەرى مەن جازعاندارىن ەسەپكە الىپ قويماي، كورشىلەس ورتا ازيا مەن شىعىس ەلدەرىندە جازىلعان مالىمەتتەر مەن دەرەكتەردى دە قازاقستان تاريحىن جازۋدا كادەگە جاراتۋ.
سونىمەن، وتاندىق تاريحتى وقىتۋشىلار مەن عالىمداردىڭ الدىندا اۋقىمى ۇلكەن مىندەتتەر تۇر. ۇلتتىق تاريحىمىزدى زەرتتەۋدە ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى ساقتاي وتىرىپ، جاڭاشا جۇمىس ىستەۋ قاجەتتىلىگى تۋىندادى.
"ايقىن" گازەتى
