Búl kisi bitip jatqan dәuir jýikesin jan-tәnimen sezinedi. Onyng kenis pen uaqyttaghy jana men úmytylghan eskini ashuynda - shek joq. Onyng dýniyeni sezui – tarihtyn, filosofiya men әdebiyetting aralasqan qan-jynynan tabylady. Búl kisimen әngimelesu sózding terendigimen, sóz saptauymen, kәduilgi nәrselerge degen onyng qarabayyrlyqpen jәne әrip mýjumen janaspaytyn, erekshe de mýldem jana kózqarasymen qayran qaldyrady. Ol – auyzekini jazbashagha qotaru qabyletin joghaltpaghan kisi. Jәne de uaqytty óksheleuden sharshamaytyn adam. Ol ylghy da jana oimen shyghyp, eskirmeytin jan. Múrat Áuezov – mәdeniyettanushy, qytaytanushy, oishyl. Jalghastyra beruge bolady…

– Múrat agha, kәsipqoy qytaytanushy retinde sizden Qytay turasynda súramay otyra almaymyn.Ýlken kórshi tarapynan qater qanshalyqty, qytay qateri – әfsana emes pe? 

– Shynyn aitsam, men jaghdaydy baqylap otyrghan joqpyn. Jәne de búl turasynda sonshalyqty uayymdamaymyn da. Men ózimdi klassiyk-qytaytanushy qataryna jatqyzbaymyn, qytay tilin KSRO-daghy eng ozat oqu orny – MMU janyndaghy Shyghys tilderi institutynan oqysam da. Onda biz lingvistikalyq bilimdi ghana emes, el jayynda solayymen zerdelegenbiz. Men qytaydyng әskery terminologiyasyn jaqsy mengerdim, óitkeni, institutta myqty әskery kafedra bolghan edi…

Búl kisi bitip jatqan dәuir jýikesin jan-tәnimen sezinedi. Onyng kenis pen uaqyttaghy jana men úmytylghan eskini ashuynda - shek joq. Onyng dýniyeni sezui – tarihtyn, filosofiya men әdebiyetting aralasqan qan-jynynan tabylady. Búl kisimen әngimelesu sózding terendigimen, sóz saptauymen, kәduilgi nәrselerge degen onyng qarabayyrlyqpen jәne әrip mýjumen janaspaytyn, erekshe de mýldem jana kózqarasymen qayran qaldyrady. Ol – auyzekini jazbashagha qotaru qabyletin joghaltpaghan kisi. Jәne de uaqytty óksheleuden sharshamaytyn adam. Ol ylghy da jana oimen shyghyp, eskirmeytin jan. Múrat Áuezov – mәdeniyettanushy, qytaytanushy, oishyl. Jalghastyra beruge bolady…

– Múrat agha, kәsipqoy qytaytanushy retinde sizden Qytay turasynda súramay otyra almaymyn.Ýlken kórshi tarapynan qater qanshalyqty, qytay qateri – әfsana emes pe? 

– Shynyn aitsam, men jaghdaydy baqylap otyrghan joqpyn. Jәne de búl turasynda sonshalyqty uayymdamaymyn da. Men ózimdi klassiyk-qytaytanushy qataryna jatqyzbaymyn, qytay tilin KSRO-daghy eng ozat oqu orny – MMU janyndaghy Shyghys tilderi institutynan oqysam da. Onda biz lingvistikalyq bilimdi ghana emes, el jayynda solayymen zerdelegenbiz. Men qytaydyng әskery terminologiyasyn jaqsy mengerdim, óitkeni, institutta myqty әskery kafedra bolghan edi…

– Demek, sizding oquynyzda qosalqy taghy bir syr bolghan eken ghoy?

– IYә, sol sebepti qytaydyng әskery sózdik qoryna ýlken mәn berildi. Sebebi, bizdi soghys jaghdayyndaghy tilmashtyq pen audarmagha dayyndap edi.  

– Sonda siz ekijaqty maqsatqa oqyghan student bolghan ekensiz ghoy…

– Solay bolghany. Men Qytayda elshi bolghanymda, әskery terminder jóninen maghynasy orys tilinde týsiniksiz әskery terminderdi keltirip, әngimelesterimdi qayran qaldyratynmyn...

– Múrat agha, Qytaydan bastayyq. Songhy kezderi onyng Qazaqstangha qatysty syrtqy sayasattaghy әngime auany qalay ózgerdi?

– Men qytay qoghamyndaghy óz kýshterin sezinuding nyghaya týskenin andap otyrmyn. Qytayda diplomatiyalyq dengey asa joghary, ol әlemdik gegemondargha ghana emes,  eng әueli qytay halqynyng ózine baghyttalyp otyr. Men Shynjanda da, Beyjinde de bolyp jýrmin. Qytaylardyng ishki bolmysyn sezinui shúghyl ózgergen. Aspanasty elinde ózining kýshine,tipti artyq ekendigine degen baysaldy da senim kýsheygen. Býgingi qytaylar ózderin taghy da dýniyening kindigi sezinedi.

– Bir jaghynan – qazaq-qytay dostyghy. Basqa jaghynan – bizde kórshini mazalau men jynyna tii joq. Al endi halqymyz syrtqy qater jóninde eshtene bilmeydi. Tipti, obektivti jaghdaydy biletindey, oghan uәj aitatynday da pikiri joq... sonda qalay?!

– Mine, sol sebepti de Qazaqstangha Qytaytanu instituty kerek. Biz kórshimizdi zerdelep, zertteuimiz qajet. Jәne de onda ne bolyp jatqanyn úghugha tiyispiz.

– Onda Resey men AQSh instituttaryn da qúru kerek qoy!

– Eng qúryghanda Resey men Qytay instituttary boluy kerek! Búlar bizding jaqyn kórshilerimiz әri strategiyalyq seriktester. Bizge búl elderdi zertteytin mamandardy dayarlaytyn jýieli dayyndyq kerek.  

– Búl ýshin bizding óz mamandarymyz jete me?

–Ghalymdar ghana emes, elding basshylyghyna qajetti úsynymdar men qanday da bir el turasynda jan-jaqty zerdeleu ýshin arnayy qyzmettik aqparattar da kerek. Sol kezde qoghamymyz dúrys baghdargha týsedi. Qauipsizdikti oilastyratyn jaghdaydy qamtymasaq, bәri de karton ýy sekildi opyrylyp týsui kәdik. Kórshilerimiz turasynda oilanbas búryn, ózimizge mynaday súraq qoyuymyz kerek: biz ózi kimbiz? Halyqaralyq shou-tanystyrymdar ýshin emes,  gamburgtyq eseppen aiqyndalghanymyz jón.

– Búrynyraqta siz «Shynjandaghy jaghday – Orta Aziya men Qazaqstangha jasalatyn joryqtyng әzirlik alany» degensiz. Ne aitqynyz keldi sonda, qanday oqigha oryn aluy mýmkin?

– Búl jerde әskery terminologiya qoldanylghan joq. Ol manda әsker men qaru-jaraq shoghyrlanyp jatyr degen sóz emes. Joq. Shynjanda hansu júrty mol shoghyrlanuda, Qytaydyng ishki manaylarynan bizding shekaragha keltirilude. Keremet qalalar men joldar salynuda. Búlar milliondaghan adamdar. Olardyng óndiristik-qúrylys brigadasy bir tәulikte Qytaydyng kәsipqoy әskery bólimshelerine ainalyp shygha kele alady. Olardyng jalpy sany – shamamen býgingi Qazaqstan halqynyng sanyna tayau, tikeley Beyjinge qaraydy.

– Al qazaqtar men úighyrlardyng qytaygha sinui she?

–Shynyn aitsaq, biz búl kýreste zoryghyp boldyq deuge bolady. Búl jayynda ne aitsaq ta, bizding qanday renishimizge de kórshimiz býlk etetin emes!  Qazaqstan eshqashan da qatang mәlimdeme jasaghan emes. Dauly aumaq boyynsha da, shekaralas ózender boyynsha da.

– Siz elshi bolghanda búl mәsele tarapyna birdene isteldi me?

– Qytaylar ylghy da búl mәselening zerdelenip jatqandyghyn aitumen shekteletin.  Szyani Szemini Qazaqstangha kelgende, ol әlgi ózenderding Qytay paydasyna qoldanylu kerektigin qúpiya týrde núsqaghany bar.

– Eger ol núsqau qúpiya bolsa, siz qalay bildiniz?

–Maghan búl qújattardy Qytaydan berip jiberdi. Jәne de men shekaralyq ózender mәselesin QHR-dyng sheshuge qúlqy joqtyghyn halyqqa jariyalaghanymda, bizding arnayy qyzmet ókilderi maghan jetip keldi.

– Olar sizden ne alghysy keldi?

–Áriyne, qújat alghysy keldi! Men búlardyng kóshirmesin ÚQK qyzmetkerlerine berdim. Búl qújattarda Qytaydyng juyq arada shekaralas ózender mәselesin sheshpeytindigi keltirilgen. Endi  qytaylar Qara Ertisti auyzdyqtap orasan su qoymasyn salyp tastady jәne Ilening suyn da bógedi. Qytay diqandary ýlken kólemde pestisid qoldanuda. Búlar sumen Ilege qúiylady. Endi Qapshaghaydyng nege ainalyp kele jatqanyna nazar audarynyz.

– Nege ainalyp bara jatyr?

–Shayyndygha. Biraq Qazaqstan ýnsiz. Al bizge Ýndistan men Bangladesh sekildi Qytaydan keletin su kólemi men sapasyn kelisuimiz kerek.

– Múrat Múqtarúly, sizshe Qytaydyng Qazaqstandaghy negizgi mýddesi qanday?

– Áriyne, Qytaygha býgin bizding múnay men gaz kerek. Biraq, bastysy, oghan Qazaqstangha ózining tyrp etkizbestey yqpaly qajet. Qytayda irgeli kópsandy halyq mәselesi bar. Jәne de Qazaqstandaghy qytaylar sany biz aityp jýrgennen әldeqayda kóp.  Búl jerde qytaygha degen jek kóru mәselesi emes.  Biz ózimizdi ózimiz qúrmettep, óz mýddemizdi qorghauymyz kerek. Qytay oqulyqtarynda ashyqtan ashyq Qazaqstannyng bir bóligi «әdiletti týrde» ósip kele jatqan Qytaygha berilui kerek degen uәj keltiriledi. Al әzirshe búghan Qazaqstan tarapynan qolgha alynyp otyrghan sharalar men әreketter sәikes emestigin ghana keltiremiz.  Al bizding azuly BAQ-tarymyz qayda?

–Taghy da jurnalister kinәli me?

– Jogha, әriyne…

– Al siz arnayy qyzmet ókilderine bergen  qújattan keyingi resmy tirlik ne boldy?

–Kórip túrsyz ghoy, eshqanday da…

– Qazaqstannyng Ortalyq Aziya elderimen qatynasyna qaraghanda, әrkim ózimen ózi sekildi әser bar.  Biraq búl qyzyq qoy, bir ghana shekaralas ózenderding mәselesi qanday. Sizding oiynyzsha, búl elderding ózimen ózining bolu sebebi nede, әlde búl sonshalyqty mәsele emes pe?

– Biyl Ystyq kólde «Soghys jәne Úly Jibek joly jadyndaghy beybitshilik» degen seminar ótkizemiz. Oghan myqty qatysushylar barmaq. Biz yqpaldy da bedeldi adamdardy jinaymyz. Osy seminarda búl baylanystar nege ýzilude ekendigin taldaymyz, geosayasy jaghdaydy talqylaymyz.

– Búl kezdesuding mәni ne sonda?

–Biz Ortalyq Aziyany ógey oiynshylardyng nysany retinde emes, qazirgi gesosayasy jaghdaydaghy birikken qauqarly subekt retinde kórgimiz keledi. Jәne de múny úghatyn kóptegen yqpaldy adamdardyng qyzyghuyn kórip otyrmyz. Búl ýnimizdi memleket basshylary estip, jeke ambisiyalarynan asa alar degen ýmittemiz. Biyl SIM belgili bir mýddelik tanytyp, búl kezdesuge Ortalyq Aziya elderining  ngNESKO isi boyynsha últtyq komissiyalarynyng bas hatshylarynyng da qatysatyndyghyn bekitti.

– Al Qazaqstan qytaydyng evraziyalyq kenistiktegi ekonomikalyq basqynynan  qútyla ma, ol ýshin ne isteu kerek?

–Osy jerde әlgi Qytay instituty kerek. Qazaqstan eng әueli óz mәselesin sheshse, onda kez kelgen mәseleni de sheshe alady. Biz butafor-memleket bolghymyz kelmeytin shyghar. Azattyq pen egemendik – úly qúndylyqtar. Qazaqstan halqy búghan talay zorlyqty bastan keship jetti. Qazirgi әlemde halqynnyng sany milliard pa, әlde 16 million ba, onyng memelket ýshin mәni joq. Tayvanda tipti  17-ghasyrdaghy karta boyynsha Qytaydyn  9-gha jiktelui kerek dep esepteydi. Onda Qytay qorqytushy alpauyt boludan qalar edi.

Súhbattasqan: Dmitriy BASIYEV,  Anastasiya OMELChENKO

"Megopoliys" gazeti.

Orysshadan yqshamdalyp audaryldy.

Abai.kz