Osydan ýsh jyl búryn sizding «Taltýs» atty romanynyzdy oqyghanmyn. Sizge súhbatqa kelerding aldynda taghy bir paraqtap shyqtym. Biraz búryn Asqar Altaydyng «Tuajatyn» tauystym. Jaqynda Jýsipbek Qorghasbekting «Ýlpildegin» oqyp shyqtym.  Búl ýsh romandy oqyrmannyn  kóbisining izdep jýrip oqyghanyn bayqadym. Alayda әdeby ortada atalmysh tuyndylar turaly pikir joq. Eshkim eshbir baspasózde aitpaydy. Sizding romanynyz kezinde «Soros Qazaqstan qorynyn» jýldesin jenip alghanyn bilemiz. Áytkenmen «Taltýsiniz» әdeby ortada layyqty baghalanyp, layyqty dengeyde taldandy dep oilaysyz ba?!

Osydan ýsh jyl búryn sizding «Taltýs» atty romanynyzdy oqyghanmyn. Sizge súhbatqa kelerding aldynda taghy bir paraqtap shyqtym. Biraz búryn Asqar Altaydyng «Tuajatyn» tauystym. Jaqynda Jýsipbek Qorghasbekting «Ýlpildegin» oqyp shyqtym.  Búl ýsh romandy oqyrmannyn  kóbisining izdep jýrip oqyghanyn bayqadym. Alayda әdeby ortada atalmysh tuyndylar turaly pikir joq. Eshkim eshbir baspasózde aitpaydy. Sizding romanynyz kezinde «Soros Qazaqstan qorynyn» jýldesin jenip alghanyn bilemiz. Áytkenmen «Taltýsiniz» әdeby ortada layyqty baghalanyp, layyqty dengeyde taldandy dep oilaysyz ba?!
– Ádeby ómir bey-bereket qazir. Árkim óz betinshe jazyp jatyr. Jazushylar әiteuir ishinara bolsa da bir-birin qadaghalap otyrady. Telefonmen bolsyn oqysa pikir aitady. Biraq basylymdargha jazatyndary siyrek. Shygharmashylyqta Jýsipbek Qorghasbek býgin ghana jazyp jýrgen adam emes. Asqar Altay da solay. Jýsipbek alghashqy әngimesimen-aq júrtty tanghaldyrdy, sodan keyin ylghy jaqsy jazdy. Jýsipbek, Asqarlardyng qatary kileng jaqsy jazushylar. Núrghaly Oraz, Roza Múqanovalar tamasha jazushylar der edim. Sen aityp otyrghan romandardyng talqylanyp, tym bolmasa synalyp, ózindik baghasyn almay jatuy búrynghyday «Ádeby jyl qorytyndysynyn» joqtyghynan shyghar. Búryndary bir jyl boyyna jazylghan shygharmalar Odaqta taldanatyn, saralanatyn. Qazir ol ýrdis joq... Bayandama jasau ýshin belgili adamdargha tapsyrma berilip, olar jyl boyghy shygharmalardy oqyp, saralaytyn. Resmy sezde bolsa da, әiteuir jazushy jazghan shygharmasyna pikir estiytin. Al qazir әdeby ómir ózgerip ketti. Basqasyn aitpaghanda, ózim Astanagha qonys audarghaly beri әdeby ómirden qol ýzip qaldym. Jazushylar Odaghynyng Astanada bólimshesi bar. Anda-sanda bolatyn is-sharalaryna qatysyp qoyghanymyz bolmasa, búrynghyday jyl qorytyndysy degen bar ma, joq pa bilmeymin tipti. Bir joly tipti gazetten habarlasqan jigitterge ashuym kelip, úrsyp ta tastadym. Bir jurnalist: «Qazir bizde nege syn joq, osy taqyrypta saualnama úiymdastyryp jatyr edik, jauap berinizshi», – dep habarlasady. Búl súraqqa men totyqús qúsap qayta-qayta qaytalap, jauap berumen-aq kelemin. Gazetke jaqsy synshylar tartyp, olargha qalamaqysyn jaqsylap tólegende ghana әdeby syn qalyptasady emes pe?  Bizding qazirgi jaghdayymyz «Qazirgi qazaq әdebiyetinde nege syn joq?» degen mәselede jylyna eki-ýsh ret saualnama jýrgizip, saualnamany gazette berumen ghana shektelip otyr.  Bizdegi әdeby ómir batystyng әdeby ómirine úqsap ketti. Batysta  belgili bir assosasiyalyq úiymdardyn, jazushylyq ýiirmelerding ainalasynda pikirles, mýddeles jazushylar jinalyp, bir-birine pikir aityp, azghantay shoghyrmen bolsa da, әrkim ózinshe, jeke-jeke әdeby orta qalyptastyrady. Bylayynsha Batysta memleket tarapynan úiymdastyrylyp jatqan ýlken әdeby prosess joq. Bizde de jaghday osynday. Ádeby proseske memleket aralasyp, kitaptardyng taralymyn, nasihatyn, layyqty baghalanuyn jolgha qoymayynsha, әdeby orta sen aitqanday selt etpeytin, búiyghy bolyp qala beredi. «Mәdeniyet» telearnasyndaghy Jýsipbekting «Kitaphana» baghdarlamasy ýzdik shygharmalardy taldap, gazettik núsqasyn senderding gazetterine basqany jaqsy bastama boldy. Mún әdebiyet ólmesin, jaqsy tuyndylar nasihattalyp, búqaralyq sipat alsyn degen maqsatta jasalghan talpynys dep bilemin.
– «Árkim ózinshe, jeke-jeke әdeby orta qalyptastyrady, pikirles, ýndes adamdar bir topqa manaylasady» dep qaldynyz ghoy, syrttay zerdelegende sizdi әdebiyet synshysy Áliya Bópejanova, mәdeniyettanushy  Múrat Áuezov, jazushylardan Didar Amantay, Madina Omarovalarmen pikirles, ýndes ekeninizdi bayqaymyz. Búl adamdarmen birge jýruinizdin, pikirles boluynyzdyng syry nede?
– Ádebiyet bolghannan keyin top bolady. Mýddeles adamdar bir toptyng manayyna toptasady.  Áliya, Didarlarmen meni taghdyrdyng ózi jaqyndastyrdy. Madina ózimning shәkirtim, oghan  QazPIY-de sabaq bergenmin, mening tobymda oqydy. Áliyamen ejelden dospyz. Didarmen 1996 jyly tanysyp, birden dos bolyp kettik. Óitkeni jap-jas bola túra, sonshama bilimdi, naghyz erudit adamdy búghan deyin kórgen emespin.
– Sizderding toptyng bir ereksheligi – Asqar Sýleymenovti, Zeynolla Serikqaliyevti pir tútatyn bolyp kórinesizder. Súhbattarynyzda, jýrgen jerlerinizde Asqar Sýleymenovti aldygha salyp sóileysizder. Sodan ba, key tústa Asqarday ýlken jazushyny menshiktegendey kórinip qalatyndarynyz bar...
– Asqar Sýleymenovti iyemdenip, enshilep alghan eshtenem joq. Ol kisi jayly basqalar jazam dese, jaza bersin. Áytse de, 1973 jyly alghash tanysyp, óle-ólgeninshe qasynda jýrsem, ol kisi turaly men jazbaghanda kim jazady? Ol kisi maghan ónerdegi joldy kórsetip,  sarayymdy ashqan adam. Asekeng maghan jýieli oqudy, az uaqyttyng ishinde kóp bilim iygerudi ýiretti. Qyl ayaghy kitaphanada katalogpen júmys isteuge deyin kórsetti. Sonyng arqasynda men az uaqyttyng ishinde kóp mәlimet jinaudyng joldaryn mengerdim. Ol kisi bir últtyng boyyna syimaytyn, әlemdik dengeydegi adam. Ilgeride Asqar Sýleymenov turaly kólemdi esse jazdym. Maqalam shyqqannan keyin «Talasbek búghan deyin jazsa qayda qalypty?» degender de tabyldy. Sonda men Asqar Sýleymenov turaly maqala jazu ýshin elden rúqsat súrauym kerek pe eken?! Ol әngimelerdi kimderding aitqanyn da bilemin. Asekeng jayly neshe jyldan keyin jazsam bolady, qashan jaryqqa shygharayyn dep  men eshkimnen jón joba súramaymyn. Ol kisi turaly kónilge týigenderim sanamda pisip jetilgende baryp jazdym. Asekenmen on alty jyl aralasyppyn. Kóp adam «Oy, ol biz biletin Asqar edi ghoy» degen maghynadaghy әngimeler aitty. Asekenning ereksheligi әngimeni janyndaghy adamnyng ynghayyna layyqtap órbitetin. Sóilesip otyrghan adamy orta dengeyli bolsa, orta dengeydegi әngimeler aitatyn. Al teren, aqyl-parasaty bar kisi bolsa, quanatyn, ol kezde ýlken óredegi әngimelerin aitatyn. Mening talapty ekenimdi kórgennen keyin, janyna ertip jýrdi, sonyng arqasynda men bilimdi adam bolyp shyqtym.
– Siz Múhtar Maghauinmen de kóp uaqyt birge jýrdiniz emes pe? Tәrbiyesin kórdiniz degendey...
– Men Maghauinnen eshqanday tәrbie alghan joqpyn. QazPIY-de biraz uaqyt bizge sabaq berdi, baspada bir-eki jyl ol kisining qolastynda birge istedim. Sosyn «Júldyz» jurnalynda birge qyzmet atqardyq.   Biraq men  Maghauinning tәrbiyesin alghan joqpyn, men Asqar Sýleymenovting tәrbiyesin boyyma sinirdim. Maghauinning arghy atalary Bayjigit degen kýishi bolghan. Ol kisige Bayjigitting kýiin tartyp berdim, ol kisi mening kýitabaqtarymnyng shyghuyna kómektesti, teledidargha shyghuyma sebepshi boldy. Bar aralastyghymyz osy ghana. Menimen etene aralasqan, pikirles bolghan, janyna ertip jýrip tәrbiyelegen Asqar Sýleymenov.  
– Týsinikti. Ilgeride sizding «Kәri at» degen әngimenizdi oqyp edim. Ángimenizde kóp jyl shiderleuli, túsauly jýrgen jylqynyng túsaudan qútylghan song da eski әdetimen, shoqyraqtaytynyn, erkin jýre almaytynyn suretteysiz. Osy әngimening astarynan otarlaudyng qamytynan qútylsa da, qazaq әli kýnge qorqaq, kósile almaydy, shiderlengen at syndy degen oidy aitqynyz kelgenin úqtym. Búl sizding ilgeride, osydan talay jyl búryn jazghan әngimeniz. Qazir qazaq turaly pikiriniz ózgerdi me?
– Shygharmashylyqta eki әngime degen prinsip bar. Alghashqy әngimede belgili bir mәsele tónireginde súraq qoyasyng da, ekinshi әngimede sol súraqqa jauap izdeysin. «Kәri at» ta eki bólimdi әngime. Birinshi әngimede kandidattyq dissertasiya jazghan adamnyng júmysyn Mәskeu moyyndaydy da, jergilikti ghylymy orta moyyndamay qoyady. Orystardyng «Jaluet sari, no ne jaluet psari» degen maqaly bar. Yaghny patsha rúqsat etkenimen, tómende otyrghan qúl rúqsat etpeydi degen maghynada.  Sol syndy «Mәskeu moyyndaghan janalyqty elimizde nege qabyldamaydy?» dep qayran qalady әlgi ghalym. Ekinshi әngimede men osy súraqqa jauap berdim. «Kәri attaghy» Toranghyl qasqa siyaqty qazaqqa da kisen ótip ketken. Toranghyl qasqany bala kezimde kórgenmin. Shoqyraqtap jýrgenin alystan bayqap, túsauly eken ghoy dep janyna barsam, joq, túsalmaghan, biraq túsauly attay shoqyraqtap jýredi. Múnyng sebebin atamnan súrasam, ol kisi: «Kәri at túsamysqa ýirenip ketken, ózin túsausyz elestete almaydy, túsalmasa da solay jýredi» dedi. Osy oqigha maghan súmdyq әser etti. Búl әngimening astarynda aitpaq oiymda dúrys angharghansyn. Qazaq turaly mening búl pikirim eshqashan ózgermeytin de shyghar... Óitkeni qazaq әli kýnge jaltaq, qorqaq.
– Agha, osynday pikirlerinizben óz qazaghynyzgha jaqpay qalamyn dep qoryqpaysyz ba? «Soghys pen ashtyq» atty maqalanyzda: «Qazaqtyng deni soghys pen ashtyq, qiyan keski úrys jyldarynda qyrylyp ketti. 1456 jyldan bastap bes ghasyr keskiles barysynda biz biologiyalyq eng tekti, taza, ghazizlegen qanymyzdan airyldyq», – deysiz...
– Búl pikirdi aityp jýrgen jalghyz men emespin. Mening aityp jýrgenderim ghylymy týrde dәleldengen nәrse. Men qazaq týkke túrmaytyn halyq degenim joq. Qazaqtyng túqymy bes ghasyr boyghy ýzdiksiz soghystarda azyp-tozyp, әlsirep ketken degendi ghana aittym. Eger soghys bolmay, osynday beybit ómir túraqtaytyn bolsa, qazaq ózining bayaghy asyl túqymdy dәrejesine qaytadan keledi dep jazdym maqalamnyng sonynda. Men óz halqymdy jaqsy kóremin, qazaqty jamandyqqa qimaymyn. Ózim qazaqpyn óitkeni.
– Súhbattan kelerden búryn sizdi tanityndardan pikir jiyp, siz jayly syr suyrtpaqtaghanymda: «Talasbekte jankeshtilik bar.  Shygharmashylyq tempin joghaltpau ýshin ýnemi audarmalar jasaydy. Onyng bos otyrghanyn kórmeppin. Ózin stilidik jaghynan mashyqtandyryp, qalamyn suytyp almau ýshin de audarmamen ainalysady» degendi estip edim. Osy ras pa?
– Stili saqtap, jazu mashyghynnan aiyrylmas ýshin audarmanyng paydasy zor. Formada jýru ýshin de bos uaqytymda audarmamen ainalysatynym ras. Ári audarmany aqsha ýshin, bala-shaghanyng qamy ýshin de jasaysyn. 2006 jyldan beri, mine, 7 jyl boldy ýide júmyssyz otyrmyn. Bos otyrmas ýshin aqsha bolsyn dep audarmamen ainalysamyn, basylymdardyng әrtýrli tapsyrystaryn oryndaymyn, ssenariyler jazamyn.
– Sizding shygharmashylyghynyzda dәstýrli әdebiyet pen janashyl әdebiyet toghysqanday әser beredi. Qazir postmodernistik baghyt dep, eksperiyment týrindegi shygharmalar jazyp, týsiniksizdikke úrynyp jatqan jazushylarymyz da bar. Al siz dәstýrli baghyt pen janashyl baghytty әngimelerinizde, romanynyzda jymdastyryp, qabystyryp otyrasyz. Siz qay mezgilde, tәulikting qay saghatynda ónimdi jazasyz?
– Men әlem әdebiyetin kóp aqtarghan qazaqpyn. Áriyne, býkil әlem әdebiyetin qadaghalap, qaldyrmay oqyp otyru mýmkin emes. Óitkeni әlemdik әdebiyet kýn sayyn jana shygharmalarmen tolyghyp jatyr. Men әlem әdebiyetining negizgi iydeal ústanymdary qalyptasqan orta ghasyrlyq kezendi, odan keyin XVIII-XX ghasyrdaghy әdebiyetting negizgi baghyt-baghdary qalyptasqan kezendegi eng ýlken últtyq әdebiyetterding eng myqty shygharmalaryn oqydym. Álemdik jetekshi әdebiyetterden: japon, nemis, Fransiya, Italiya, Ispaniya, orys әdebiyetining jauHarlaryn  kóp paraqtadym. Shetel әdebiyetin qazaqqa qansha payda keltiruge bolady degen maqsatta ghana aqtardym. Shetelding әdebiyetine bas iyemin, moyyndaymyn, biraq qazaqtyng әdebiyetin bәribir joghary qoyamyn. Álemdik әdebiyetti ozyq ýlgi ýshin, jazudyng týrlerin ýirenu ýshin oqydym. Óitkeni, qazaqtyng jazu mәneri janasha qalyptasuy kerek, men sol jolda jýrgen jazushymyn. Beyneleuding jana tilin qalyptastyruymyz qajet. Búl jolda dosym Didar Amantay jaqsy eksperiymentterge baryp jýr. Synshylar tili jútan, tildi dúrys qoldanbaydy dep Didardy ylghy tómpeshteydi. Ádebiyet tilding baylyghyna baylanysty emes, sózdi qiystyrugha baylanysty der edim. Al súraghyna baylanysty aitarym: men 1990 jyly kóktemde Leningradqa (qazirgi Sankt-Peterburg. IY.Q) bardym. Onda Saltykov Shedrin atyndaghy memlekettik kitaphana bar. Men sol kitaphananyng qúpiya qoljazbalar bólimine kiruge mýmkindik aldym. Onda dýniyejýzining tarihyna qatysty 26 dәpter bar eken. Búl kitaphanagha kirgende KGB-nyng ókilderi janynda qarap otyrady. Kserokóshirme jasap, fotogha týsiru bylay túrsyn, qúpiya qoljazbalar bólimindegi mәlimetterdi dәpterge jazyp alugha da bolmaydy. Tek oqyp, migha toqyp shyghasyn. Bir jarym tәulikte 26 dәpterding 14-in oqyp ýlgerdim. Oqyghan materialdarymnyng negizinde «Qondygerding bir-aq bettik tarihy...» atty sensasiyalyq maqalam jazyldy. Qanlylar turaly búl maqalany sol qúpiya qoljazbalardan alghan mәlimetterge sýienip jazdym.  Bizding arghy babalarymyz skifter men qanlylar turaly mәlimetter kóp kitaphanada. Qazaqtyng tarihyna qatysty da dýniyeler jeterlik dep oilaymyn, biraq oqyp shyghugha uaqytym jetpedi.  Mening endigi armanym – qúpiya qoljazbalar qoymasynda otyryp tapqan materialdardyn  negizinde topan su basqangha deyin dýnie qanday bolghany, odan keyin adamzattyng dәstýri qalay kýiregeni, qazirgi tarihtyng qalay qalyptasqany jayynda kitap jazghym keledi. Ómirimning basty maqsaty da osy. Ózimning basty kitabymnyng osy bolatynyna da senimdimin.
– Sizdi bilimdi, kóp oqyghan adam retinde bilemiz. Osy uaqytqa deyin óz mýmkindiginizdin, jighan biliminizding qansha payyzyn paydalandym dep oilaysyz?
– Bilmeymin... Jazyp-aq jatyrmyz ghoy. Biraq bilgenimning bәrin paydalanyp ýlgermeytin shygharmyn. Óitkeni men ashqaraq adam tәrizdi materialdy kóp jinaghan adammyn. Meshkeylikpen jinaghan dýniyelerimdi iske asyra almay ketemin be dep qorqamyn. Bilgenimning jartysyn da aita almaytyn shygharmyn...
– Agha, әlem әdebiyetining negizgi shygharmalaryn oqyghanynyzdy aittynyz ghoy. Al qazaq әdebiyetinen sýisinip oqityn, qaytalap oqityn jazushynyz bar ma?
– Didar Amantaydy kóp oqimyn. Aqyndardan Múqaghalidy jii paraqtaymyn. Elding bәri Múqaghalidyng ólenderin keremet dep maqtaydy, biraq keremettigi ne sebepti ekenin týsindire almaydy. Armanym –  Múqaghaly turaly ýlken enbek jazu. Júmeken Nәjimedenovting shygharmashylyghy turaly da jazghym keledi. Jazushylardan M.Maghauiyn, Q.Ysqaq, S.Múratbekov, Á.Kekilbaevtardyn  shygharmalaryn әr kez oqyp otyramyn. Al qazirgi әdebiyetten Marhabat Bayghúttyng shygharmalaryn jibermey oqugha tyrysamyn. Ol óte jaqsy jazushy bola túra, ózine tiyesili ataq-abyroygha ie bolmaghan, layyqty baghasyn ala almay jýrgen adam. Ilgeride Tobyq Jarmaghambetov degen jazushy bolghan. Sonyng «Otamaly» degen romanyn keremet sýisinip oqydym.
– Al әdebiyettegi jastardyng shygharmashylyghymen tanyssyz ba?
– Shynymdy aitsam, jastardy qadaghalap oqugha uaqytym joq. Onyng ýstine kóz janarym da әlsirep ketti. Jastargha taghatyn bir ghana kinәm bar. Jastar ýlken janrdy, roman jazudy mengere almay keledi. Didarlardan keyin roman jazghan jastar siyrek. Qazir poeziyagha qaraghanda, proza shabandap qaldy.