«Estilgen nәrseni úmytpastyqqa tórt týrli sebep bar: әueli, kókiregi baylauly berik bolmaq kerek. Ekinshi, sol nәrseni estigende, ya kórgende ghibratlanu kerek, kónildenip, túshynyp, yntamen úghynu kerek. Ýshinshi, sol nәrseni ishinen birneshe uaqyt qaytaryp oilanyp, kónilge bekitu kerek. Tórtinshi, oy keseldi nәrselerden qashyq bolu kerek. Eger oy kez bolyp qalsa, salynbau kerek. Oy keselderi: uayymsyz, salghyrttyq, oiynshy-kýlkishildik, ya bir qayghygha salynu, ya bir nәrsege qúmarlyq payda bolu sekildi. Búl tórt nәrse - kýlli aqyl men ghylymdy tozdyratúghyn nәrseler».
            Abaydyng búl әngimelerining kim ýshin bolsa da, tәrbiyelik mәni zor. Áytse de bilimge úmtylushy jastar ýshin airyqsha qúndy. Óitkeni ghylym da, óner de jastar ýshin. Adamnyng qolyn baqytqa jetkizetin ilim-bilimdi iygeru de jastardyng ghana qolynan keletin is. Qartayghan adam qansha úmtylsa da, óndireri az bolmaq. Sondyqtan bilimge úmtylghan jastar úly aqynnyng búl aitqandaryn berik este saqtauy qajet.

«Estilgen nәrseni úmytpastyqqa tórt týrli sebep bar: әueli, kókiregi baylauly berik bolmaq kerek. Ekinshi, sol nәrseni estigende, ya kórgende ghibratlanu kerek, kónildenip, túshynyp, yntamen úghynu kerek. Ýshinshi, sol nәrseni ishinen birneshe uaqyt qaytaryp oilanyp, kónilge bekitu kerek. Tórtinshi, oy keseldi nәrselerden qashyq bolu kerek. Eger oy kez bolyp qalsa, salynbau kerek. Oy keselderi: uayymsyz, salghyrttyq, oiynshy-kýlkishildik, ya bir qayghygha salynu, ya bir nәrsege qúmarlyq payda bolu sekildi. Búl tórt nәrse - kýlli aqyl men ghylymdy tozdyratúghyn nәrseler».
            Abaydyng búl әngimelerining kim ýshin bolsa da, tәrbiyelik mәni zor. Áytse de bilimge úmtylushy jastar ýshin airyqsha qúndy. Óitkeni ghylym da, óner de jastar ýshin. Adamnyng qolyn baqytqa jetkizetin ilim-bilimdi iygeru de jastardyng ghana qolynan keletin is. Qartayghan adam qansha úmtylsa da, óndireri az bolmaq. Sondyqtan bilimge úmtylghan jastar úly aqynnyng búl aitqandaryn berik este saqtauy qajet.
            Abaydyng «Altynshy», «Segizinshi», «On birinshi» sózderi jogharghy ilim-bilimge úmtylugha bóget jasaytyn nadandyq, maqtanshaqtyq minezderdi sheneuge arnalady. «Birlik, tirlik» degen sóz úghymdarynyng mәnin asha kelip, «Altynshy sózinde» Abay: «Birlik - aqylgha birlik, malgha birlik emes», - dese, sol әngimesining ekinshi jerinde: «Yrys aldy - tirlik» deydi. Ol qay tirlik? Ol osy jan keudeden shyqpaghandyq pa? Joq, onday tirlik itte de bar... Janyn qorghalap jaudan qashyp, qorqaq atanyp, enbek qyludan, qyzmet qyludan qashyp, erinshek atanyp, ez atanyp, dýniyede әlgi aitylghan yrysqa dúshpan bolady... Tirlik olar emes, kókiregi, kónili tiri bolsa, sony aitady, ózing tiri bolsang da, kókireging óli bolsa, aqyl tabugha sóz úgha almaysyn. Al enbekpen erinbey mal tabugha jiger qyla almaysyz.
 
Keseldi jalqau, qyljaq bas,
Ázir tamaq, әzir as,
Syrtyng pysyq, ishing nas,
Artyn oilap úyalmas, -
 
bolyp jýrip, tirimin deme, onan da alla jibergen aq búiryqty ólimning ózi artyq», - deydi. Úly aqyn osy pikirin «Ýshinshi», «On birinshi» sózderinde de tolyqtyryp, úshtay týsedi. Mal ýshin ar-namysyn satu, birining ýstinen biri aryz berip pәleleu, auyzbirlikting bolmauy tәrizdi minezderding bәri de nadandyqtan, mәdeniyetsizdikten, jalqaulyqtan, enbeksizdikten tuatynyn dәleldey kelip, aqyn ózining oqyrmandaryn búl minezderden qashyq bolugha tәrbiyeleydi. Búl әngimelerding iydeyalyq mazmúny da, keyingi úrpaqtar ýshin qúndylyghy da osynda.
            Abaydyng bir aluan әngimeleri óz kezindegi el biyleushi, ýstemdik etushilerdi synaugha, sheneuge arnalady. Avtor búl mәselede de ózining shyn mәninde realistigin kórsetedi. Synau әrtýrli. Keyde aqyn-jazushylar sol taptyng jyrshysy bola otyryp, óz taby ókilderining kemshilikterin sol óz tabynyng kózqarasy túrghysynan synap, sol syny arqyly kemshilikterin joyyp, onyng ýstemdigin bekite týsuge ózinshe at salysudy, kómektesudi nysana etedi.
            Abay óz kezindegi ýstem tap ókilderining minez-qúlyq, is-әreketin synaghanda, mәselege halyq kózqarasy túrghysynan qaraydy. Eldi el etu ýshin bóget bolyp otyrghan jayttardy, olardy qalay joy kerektigin jәne qanday sharalar qoldanu qajet degen súraulargha jauap izdeydi.
            Ózining ólenderindegi tәrizdi qara sózderinde de úrlyq, paraqorlyq, pәleqorlyq, partiyagerlik, mansapqorlyq, taghy basqalar elding el boluyna zor bóget ekendigin aita kelip, «Qyryq birinshi sózinde» Abay eki nәrse úsynady: birinshisi - «Bek zor ýkimet», ekinshisi - qarjy. Ýkimetting kýshimen qazaqtyng úl, qyzdaryn eriksiz týrde mektepke berip, olardy ghylymnyng әr salasynan mamandandyryp, oi-sanasyn janasha tәrbiyelep, búrynghylardan mýlde ózge psihologiya, ózgeshe nanym-senimdegi adamdar etip shygharsa, sonda ghana elding týzeletindigin aitqan.
            Biraq júrttyng bәrin qorqytyp, zorlaugha, ne ýgit arqyly týsindiruge mýmkin emes. Sondyqtan olardyng birqataryna aqshanyng kýshi arqyly balalaryn oqugha tartugha jaghday jasau kerek. Múnyng ekeui de mýmkin emes, «endi ne qyldyq, ne boldyq?» dep, aqyn túiyqqa tireledi. Abay kezinde oqugha bala beruding ózi qazaqta ýlken mәsele bolatyn. Balghoja by tәrizdi zaman aghymyn týsinushiler, ne Abaydyng ózi tәrizdi biren-saran kózi ashyqtar bolmasa, jalpy kópshilik oryssha mektepte bala oqytugha úmtylmaytyn. Balalary auyldaghy dýmshe, nadan moldalardan oqyp til syndyrsa, «Imanshartty» oqy bilse, sol da jaraydy dep qanaghattanatyn. Búghan eki týrli sebep boldy. Birinshisi - mal sharuashylyghy, kóshpelilikpen kýn kórgen qazaq elining ghasyrlar boyy mәdeniyetten keyin qalushylyghy bolsa, ekinshisi - orys mәdeniyetinen góri, el ishine búrynyraq taralghan jәne bir kezde patsha ókimetining ózi qoldaghan qadem oquy, dinshildikting kertartpalyghy. Qazaq halqyna islam dinin keng janggha tyrysqan qoja, moldalardyng da búl mәselede tiygizgen ziyany az emes. Olar oryssha oqyghan adam dinnen shyghady, kәpir ótedi dep, halyqty qorqytu, shoshytu júmystaryn jýrgizdi. Osy jaghdaylardyng barlyghyn óz kózimen kórip, olardyng syry men qyryn tereng týsingen Abay ózining ólenderinde de, qara sózderinde de qazaqtyng yntymaqty el boluy ýshin mәdeniyetke ilesui, oqugha, ghylymgha úmtyluy kerektigin dúrys týsinip, jogharghy aitylghan san bógetterdi aghartu júmystarynyng kýshi arqyly jong, sóitip óz halqyn basqa mәdeniyetti elderding qataryna jetkizudi arman etti. Abaydyng kóptegen qara sózderi osy iydeyany ýndeuge arnalady.
            Áriyne, jalan, tek qana aghartushylyq arqyly barlyq is býtindelmeydi. Áytse de Abaydyng ómir sýrgen kezin, onyng ósken ortasyn, sol dәuirdegi qazaqtyng jaghdayyn eske alsaq, Abay úsynghan joldardyng progressivtik ýlken mәni barlyghyn moyyndamasqa bolmaydy.
            Abaydyng «On jetinshi sózi» qayrat, aqyl, jýrek, ghylymgha arnalady. Aldynghy ýsheui adam ýshin ózderining atqaratyn júmystaryn aita kelip, әrqaysysy ózin birinshi oryngha qoyyp talasady da, ghylymgha tórelikke jýginedi. Ghylym ýsheuining de jaqsyly, jamandy qasiyetterin dәl sipattap, әdil synaydy. Jeke-jeke ýsheuinde de kemshilik bar. «...Osy ýsheuing basyndy qos, onyng ishin de jýrekke biylet», - dep ýkim shygharady. «Eger ýsheuing ala bolsan, men jýrekti jaqtaymyn», - deydi olargha ghylym.
            Búl mәseleler Abaydyng osy әngimesinde ghana emes, kóptegen ólenderinde de sóz bolady. «Áuelde bir suyq múz, aqyl, zerek» degen óleninde Abay:
 
Aqyl, qayrat, jýrekti birdey ústa,
Sonda tolyq bolasyng elden bólek.
Jeke-jeke bireui jarytpaydy,
Jolda joq jarym esti «jaqsy» demek.
Aqyl da, ashu da joq, kýlki de joq,
Tulap, qaynap bir jýrek qylady әlek.
Bireuining kýni joq, bireuinsiz,
Ghylym - sol ýsheuining jónin bilmek.
 
            Qara әngimesi men myna ýzindining mazmúny bir. Ekeuinde de aqyl, qayrat, jýrek, ghylym sóz bolady. Áriyne, әngime tek sóz boluynda ghana emes, aqynnyng olargha qalay qarauynda. Eger biz mәselege osy túrghydan kelsek, Abaydyng óz iydeyasyna beriktigin, qanday problemany kóterse de, mәseleni jýieli týrde qoyyp, qalayda ony oqyrmandarynyng oi-sanalaryna jetkizudi oilaytyndyghyn, alghan nysanasynan qyl eli taymaytyndyghyn kóremiz. Abay iri gumanist aqyn dedik. Ol ózi ómirining iygiligin, óz boyyndaghy bary men nәrin halyq ýshin, adam ýshin jalpy adam balasynyng baqyty ýshin júmsaugha tyrysty. «Ákesining balasy - adamnyng dúshpany, adam balasy - bauyryn» deytin sózderi onyng shygharmalarynyng negizgi iydeyasynyng biri boldy. Demek búl әngimesinde de Abay jýrekti, yaghny adam - adamdy sýy, adam ýshin qyzmet etudi birinshi oryngha qoyady. Biraq ghylym boyynsha da, Abaysha da eng iydeal nәrse - osy ýsheuining birligi. «Osy ýsheui (aqyl, qayrat, jýrek) bir kiside mening aitqanymday tabylsa, tabanynyng topyraghyn kózge sýrterlik qasiyetti adam sol», - deydi. Bizshe, búl әngimening filosofiyalyq terendigi óz aldyna, әsirese jastar ýshin tәrbiyelik mәni zor.
            Tap osy tәrizdi, taghy bir ýlken mәseleni qozghaytyn shygharmasy - «Otyz altynshy sózi». Ángime úyat turaly.
            Óz kezindegi әrtýrli úyattan, ardan bezgenderli synay kelip, úyat, onyng týrlerin sóz etedi. Úyattyng bir týri - adamnyng jas kezinde, balalyq dәuirinde bolatyn tabighy qúbylysta, ekinshisi - jasyqtyq, ynjyqtyqpen baylanysty. «Úyalmas nәrseden úyalghan úyalu - aqymaqtyq, jamandyq», - dey kelip, shyn mәnindegi úyat qanday bolu kerek degen súraqqa jauap beredi.
            «Úyat degen - adamnyng óz boyyndaghy adamshylyghy, ittigindi ishinnen óz moynyna salyp, sógip, qylghan qylmysynyng aty. Ol uaqytta tilge sóz de týspeydi, kónilge oy da týspeydi. Kózding jasyn, múrynnyng suyn sýrtip alugha da qolyng tiymeydi, bir it bolasyn. Kózing kisi betine qaramaq týgil, esh nәrseni kórmeydi. Múndaylyqqa jetip úyalghan adamgha ókpesi bar adam keshpese, yaky onyng ýstine taghy ayamay órtendirip sóz aitqan kisining ózining de adamshylyghy joq dese bolar», - deydi. «Osy kýnde mening kórgen kisilerim úyalmaq týgil, qyzarmaydy da», - dep qorytady aqyn.
            Úyat - adam bolghan jerde bola beretin mәngilik nәrse. Qanday qogham bolsa da, әdep, әrken, minez-qúlyq, jýris-túrys is-әreketterding sol qogham qúrylysynyng zanyna baghynynqy belgili bir normasy (ólshem-shegi) bolady. Sol normalardy búzu - úyat. Keyde úyattyng jalpy adam balasyna ortaq týri bolmaq. Qay halyqty alsaq ta, úyatqa ýlken mәn bergen. Dinshilder, tipti úyattyng bir jaghyn dinge tirep, úyatty saqtaudy paryz dәrejesine deyin kótergen. «Qazaqta «Úyat kimde bolsa, iman sonda» degen maqal da úyatqa ýlken mәn bergendigin kórsetedi. Úyatsyzdyq - ómirdegi eng bir súrqiya qylyq. Sondyqtan da úly aqynymyz Abay búl mәselege airyqsha kónil bólip, úrpaqtarynyng ar-úyattaryn taza saqtauyn arman etken. Búl әngimesining kýni býginning ózinde de tәrbiyelik mәni zor.
            Abaydyng keybir qara sózderi qazaqtyng maqal-mәtelderin taldaugha, mәnin ashugha arnalady. Mysaly, «Besinshi sózi», «Jiyrma toghyzynshy sózi». Búl sózderinde aqyn qazaqtyng maqal-mәtelderining ishindegi eng teris degenderinin, jaqsylyqqa emes, jamandyqqa tәrbiyeleytinderining astarly synyn  ashady.
            «Mal - adamnyng bauyr eti», «Týstik ómiring bolsa, kýndik mal jiy», «Maldynyng beti jaryq, malsyzdyng beti sharyq», «Erding maly elde, erikkende qolda», «Ózinde joq bolsa, әkeng de jat», taghy basqa maqaldardy keltiredi de, olargha tómendegishe taldau beredi.
            «Búl maqaldardan ne shyqty? Mәlim boldy: qazaq tynyshtyq ýshin, ghylym ýshin, bilim ýshin, әdilet ýshin qam jemeydi eken, biraq mal ýshin qam jeydi eken, biraq bar bilgeni maldylardy aldap almaq, yaky maqtap almaq eken, bermese, onymenen jaulaspaq eken. Maldy bolsa, әkesin jaulaudy da úyat kórmeydi eken. Áyteuir úrlyq, súmdyq, tilenshilik, soghan úqsaghan qylyqtyng qaysysyn bolsa da qylyp jýrip, mal tapsa, jazaly demesek kerek», - dey kelip, «Jiyrma toghyzynshy sózinde»: «Qazaqtyng maqaldarynyng kóbining iske tatyrlyghy da bar, iske tatymaq týgil, ne qúdayshylyqqa, ne adamshylyqqa jaramaytúghyny da bar. Áueli «Jarly bolsan, arly bolma», - deydi. Ardan ketken son, tiri bolyp jýrgeni qúrysyn. «Qalauyn tapsa, qar janady», «Súrauyn tapsa, adam balasynyng bermeytini joq» degen - eng baryp túrghan qúday úrghan sóz osy. Súrauyn tabamyn, qalauyn tabamyn dep jýrip, qorlyqpen ómir ótkizgenshe, maldy ne jerden súrau kerek, ne terden súrau kerek qoy...
            «Ata-anadan mal tәtti, altyn ýiden jan tәtti» deydi. Ata-anasynan mal tәtti kórinetúghyn ant úrghannyn  janynan da maly qymbat eken. Ata-anasyn malgha satpaq eng arsyzdyng isi emes pe?»
Qanday mәselege bolsyn, Abaydyng syn kózimen qarap, tereng tolghaytyn da adam ekendigin osy maqal-mәtelderge jasaghan taldauynyng ózinen de anyq kóruge bolady. Birinshi, oghan sheyin «Jyltyraghannyng bәri altyn» dep, qazaqtyng maqal-mәtelderin júrt sol kýii týgel qabyldaumen kelse, Abay búl turaly tyng pikir úsyndy. Maqal-mәtelderding bәri birdey dúrys, bәrin birdey qoldana beruge bolatyn halyqqa paydaly sózder emes ekendigin birinshi ret betin ashty. Ekinshi, Abay qanday mәselede bolsyn, bir bet, bir baghytynan taymaydy. Ózining kózdegen negizgi nysanasynan shyghudy oilaydy. Osy keltirilgen maqal-mәtelderdi synauynyng týp-tamyry aqyn shygharmalarynyng negizgi iydeyalyq mazmúnymen úshtasyp jatyr. Sayyp kelgende, Abay mәdeniyetsizdikke, jalqaulyqqa, súm-súrqiyalyq, arsyz, úyatsyzdyqqa qarsy shyghyp, búl maqaldar ol tәrizdi onbaghan minez-qúlyqtardy jongha kómektespeytindigin, qayta órshite týsetindigin asha týsip, olargha qarsy enbekti, ghylymdy, ónerdi, adamgershilikti úsynady.
            Áriyne, búl aitylghandardan Abay qazaqtyng maqal-mәtelderining bәrine qarsy eken degen úghym tumasqa kerek. «Bizding qazaq maqaldarynyng kóbining iske tatyrlyghy bar», - dep ózi aitqan jәne kerektilerin óz tuyndylarynda iske tatytqan da.
            Eng aldymen Abay, qazaqtyng maqal-mәtelderin paydalanu arqyly ózining sózdik qoryn bayytty. Olardyng ishinen kerektilerin alyp paydalandy, aitayyn degen iydeyasyn dәleldeu, oqushylaryn sendiru ýshin tirek etti. «Birlik mәselesin sóz etkende: «By ekeu bolsa, dau tórteu bolady», «Ózin ar tútqan, jattan zar tútady», «Yrys baqqan - dau baqpas» degen maqaldardy dúrys sanap, óz shygharmalarynda sol kýiinde paydalandy. Keyde halyq maqaldarynyng negizin ala otyryp, maqal, aforizmdik sóz tizbekterin qúrdy. Mysaly, «Enbek etseng - emersin» degen halyq maqalynyng negizine sýienip, Abay:
 
Enbek qylsang erinbey,
Toyady qarnyng tilenbey, -
 
deydi. Múnyng mazmúnynda aldynghy maqaldan ózgeshelik joq. Biraq Abaydyng sóz tirkesinde, erinbey enbek etudi tilenshilikke qarsy qon, halyq maqalyn tolyqtyra týsu, ólenge ainaldyryp, jaynaqylandyru bar. Sol tәrizdi «Qolyng kótere almaytyn shoqpardy beline qystyrma», «Álin bilmegen - әlek» degen maqal-mәtelderding ýlgisin ala otyryp:
 
Azat basyng bolsyn qúl,
Qoldan kelmes iske úmtyl, -
 
dep, halyqtyng maqal-mәtelderin baghalay da, paydalana da, synay da bilgen.
            Abaydyng ólenderi de, qara sózderi de naqyl sózderge (aforizmderge) meylinshe bay keledi. Olardyng keybireuleri halyq maqalyna ainalyp ketti. Mysaly, «Enbek etseng erinbey, toyady qarnyng tilenbey», «Jetim qozy tas bauyr, týniler de otyghar» degen siyaqty sózderi auyzdan-auyzgha tarap, halyq múrasyna ainaldy. Búl onyng naqyl sózderining el tilegimen qabysqandyghyn, týri jaghynan kórkem, jatyq, mazmúny jaghynan teren, maghynaly ekendigin dәleldeydi.
            Aqynnyng naqyl sózderining de týiini óleninde bolsyn, qara sózderinde bolsyn enbekke, ghylymgha, ónerge, adamgershilikke, әdildikke ýndeu iydeyasymen úshtasyp jatady.
 
Enbek qylsang erinbey,
Toyady qarnyng tilenbey.
 
Nemese:
 
Baqpen asqan patshadan,
Miymen asqan qara artyq.
Saqalyn satqan kәriden,
Enbegin satqan bala artyq, -
 
dep, aqyn oqushylaryn erinbey enbek etip, sol enbek arqyly ómirden keregindi izde, adam balasynyng kýn kórisi ýshin de, adam bolyp júrt qataryna qosyluy ýshin de, eline qyzmet etu ýshin de eng birinshi kerek nәrse enbek degen qorytyndy shygharady. Ásirese songhy pikirin aqyn basa aitty. Enbekting adam balasynyng keregi ýshin júmsaluyn óz oiynyng qazyghy etedi. «Ózing ýshin enbek qylsan, ózi ýshin ottaghan aiuannyng biri bolasyn. Adamdyqtyng qaryzy ýshin enbek qylsan, allanyng sýigen qúlynyng biri bolasyn», - deydi.
            «Ákesining balasy - adamnyng dúshpany, adam balasy - bauyryn» dep, ózimshildik, jeke basynyng qamyn ghana oilaytyn, órisi tar meshandyq kózqarasqa ayausyz soqqy berip, eldi adamgershilik qasiyetke baulidy.
            Qazaqtyng eski feodaldyq qoghamynyng kertartpa kózqarasy «Auru qalsa da, әdet qalmaydy», «Sýiekke singen minezdi jóndeuge bolmaydy» deytin. Pedagogika ghylymy, jer jýzining iri-iri pedagogteri minez-qúlyqty týzeuge bolatyndyghyn da, týzeuding kerektigin de ghylym jolymen dәleldep berdi. Ádetti de tәrbie arqyly qaldyrugha bolatyndyghyn kórsetti. Búl mәseleni keninen tolghap, tereng týsingen jәne sol jónindegi progrestik iydeyagha ýndegen adamnyng biri - Abay. Abaydyn: «Men eger zakon quaty qolymda bar kisi bolsam, adam minezin týzep bolmaydy degen adamnyng tilin keser edim», - degen sózi minez-qúlyqty jóndeuge tәrbie júmysynyng ýlken mәni barlyghyn qoldaushy adam bolghandyghyn aiqyndaydy.
            Abaydyng naqyl sózderining qaysysy bolsyn, ýlken oi, tereng mazmúndy, halyqtyng naqyl sózderimen de, shetelding aqyl iyesi, úly adamdarynyng naqyl sózderimen de teng týsedi. Basqalaryn bylay qoyghanda, Abaydyng «Kónildegi kórikti oy auyzdan shyqqanda óni qashady» deytin sózi - asqan qúndy pikir de, qorytylghan ómir shyndyghy. Abaydyng naqyl sózderining ishinde býgingi jastardy tәrbiyeleu ýshin de paydaly jaqtary kóp. Onyng qara sózderindegi enbek, ghylym, adamgershilik, әdildik, t.b. jónindegi pikirleri býgingi tәrbie júmystaryna naqtyly qúral bolugha jaraydy. 

(Jalghasy bar)

Abai.kz