«ەستىلگەن نارسەنى ۇمىتپاستىققا ءتورت ءتۇرلى سەبەپ بار: اۋەلى، كوكىرەگى بايلاۋلى بەرىك بولماق كەرەك. ەكىنشى، سول نارسەنى ەستىگەندە، يا كورگەندە عيبراتلانۋ كەرەك، كوڭىلدەنىپ، تۇشىنىپ، ىنتامەن ۇعىنۋ كەرەك. ءۇشىنشى، سول نارسەنى ىشىنەن بىرنەشە ۋاقىت قايتارىپ ويلانىپ، كوڭىلگە بەكىتۋ كەرەك. ءتورتىنشى، وي كەسەلدى نارسەلەردەن قاشىق بولۋ كەرەك. ەگەر وي كەز بولىپ قالسا، سالىنباۋ كەرەك. وي كەسەلدەرى: ۋايىمسىز، سالعىرتتىق، ويىنشى-كۇلكىشىلدىك، يا ءبىر قايعىعا سالىنۋ، يا ءبىر نارسەگە قۇمارلىق پايدا بولۋ سەكىلدى. بۇل ءتورت نارسە - كۇللى اقىل مەن عىلىمدى توزدىراتۇعىن نارسەلەر».
            ابايدىڭ بۇل اڭگىمەلەرىنىڭ كىم ءۇشىن بولسا دا، تاربيەلىك ءمانى زور. ايتسە دە بىلىمگە ۇمتىلۋشى جاستار ءۇشىن ايرىقشا قۇندى. ويتكەنى عىلىم دا، ونەر دە جاستار ءۇشىن. ادامنىڭ قولىن باقىتقا جەتكىزەتىن ءىلىم-ءبىلىمدى يگەرۋ دە جاستاردىڭ عانا قولىنان كەلەتىن ءىس. قارتايعان ادام قانشا ۇمتىلسا دا، وندىرەرى از بولماق. سوندىقتان بىلىمگە ۇمتىلعان جاستار ۇلى اقىننىڭ بۇل ايتقاندارىن بەرىك ەستە ساقتاۋى قاجەت.

«ەستىلگەن نارسەنى ۇمىتپاستىققا ءتورت ءتۇرلى سەبەپ بار: اۋەلى، كوكىرەگى بايلاۋلى بەرىك بولماق كەرەك. ەكىنشى، سول نارسەنى ەستىگەندە، يا كورگەندە عيبراتلانۋ كەرەك، كوڭىلدەنىپ، تۇشىنىپ، ىنتامەن ۇعىنۋ كەرەك. ءۇشىنشى، سول نارسەنى ىشىنەن بىرنەشە ۋاقىت قايتارىپ ويلانىپ، كوڭىلگە بەكىتۋ كەرەك. ءتورتىنشى، وي كەسەلدى نارسەلەردەن قاشىق بولۋ كەرەك. ەگەر وي كەز بولىپ قالسا، سالىنباۋ كەرەك. وي كەسەلدەرى: ۋايىمسىز، سالعىرتتىق، ويىنشى-كۇلكىشىلدىك، يا ءبىر قايعىعا سالىنۋ، يا ءبىر نارسەگە قۇمارلىق پايدا بولۋ سەكىلدى. بۇل ءتورت نارسە - كۇللى اقىل مەن عىلىمدى توزدىراتۇعىن نارسەلەر».
            ابايدىڭ بۇل اڭگىمەلەرىنىڭ كىم ءۇشىن بولسا دا، تاربيەلىك ءمانى زور. ايتسە دە بىلىمگە ۇمتىلۋشى جاستار ءۇشىن ايرىقشا قۇندى. ويتكەنى عىلىم دا، ونەر دە جاستار ءۇشىن. ادامنىڭ قولىن باقىتقا جەتكىزەتىن ءىلىم-ءبىلىمدى يگەرۋ دە جاستاردىڭ عانا قولىنان كەلەتىن ءىس. قارتايعان ادام قانشا ۇمتىلسا دا، وندىرەرى از بولماق. سوندىقتان بىلىمگە ۇمتىلعان جاستار ۇلى اقىننىڭ بۇل ايتقاندارىن بەرىك ەستە ساقتاۋى قاجەت.
            ابايدىڭ «التىنشى»، «سەگىزىنشى»، «ون ءبىرىنشى» سوزدەرى جوعارعى ءىلىم-بىلىمگە ۇمتىلۋعا بوگەت جاسايتىن ناداندىق، ماقتانشاقتىق مىنەزدەردى شەنەۋگە ارنالادى. «بىرلىك، تىرلىك» دەگەن ءسوز ۇعىمدارىنىڭ ءمانىن اشا كەلىپ، «التىنشى سوزىندە» اباي: «بىرلىك - اقىلعا بىرلىك، مالعا بىرلىك ەمەس»، - دەسە، سول اڭگىمەسىنىڭ ەكىنشى جەرىندە: «ىرىس الدى - تىرلىك» دەيدى. ول قاي تىرلىك؟ ول وسى جان كەۋدەدەن شىقپاعاندىق پا؟ جوق، ونداي تىرلىك يتتە دە بار... جانىن قورعالاپ جاۋدان قاشىپ، قورقاق اتانىپ، ەڭبەك قىلۋدان، قىزمەت قىلۋدان قاشىپ، ەرىنشەك اتانىپ، ەز اتانىپ، دۇنيەدە الگى ايتىلعان ىرىسقا دۇشپان بولادى... تىرلىك ولار ەمەس، كوكىرەگى، كوڭىلى ءتىرى بولسا، سونى ايتادى، ءوزىڭ ءتىرى بولساڭ دا، كوكىرەگىڭ ءولى بولسا، اقىل تابۋعا ءسوز ۇعا المايسىڭ. ال ەڭبەكپەن ەرىنبەي مال تابۋعا جىگەر قىلا المايسىز.
 
كەسەلدى جالقاۋ، قىلجاق باس،
ءازىر تاماق، ءازىر اس،
سىرتىڭ پىسىق، ءىشىڭ ناس،
ارتىن ويلاپ ۇيالماس، -
 
بولىپ ءجۇرىپ، ءتىرىمىن دەمە، ونان دا اللا جىبەرگەن اق بۇيرىقتى ءولىمنىڭ ءوزى ارتىق»، - دەيدى. ۇلى اقىن وسى پىكىرىن «ءۇشىنشى»، «ون ءبىرىنشى» سوزدەرىندە دە تولىقتىرىپ، ۇشتاي تۇسەدى. مال ءۇشىن ار-نامىسىن ساتۋ، ءبىرىنىڭ ۇستىنەن ءبىرى ارىز بەرىپ پالەلەۋ، اۋىزبىرلىكتىڭ بولماۋى ءتارىزدى مىنەزدەردىڭ ءبارى دە ناداندىقتان، مادەنيەتسىزدىكتەن، جالقاۋلىقتان، ەڭبەكسىزدىكتەن تۋاتىنىن دالەلدەي كەلىپ، اقىن ءوزىنىڭ وقىرماندارىن بۇل مىنەزدەردەن قاشىق بولۋعا تاربيەلەيدى. بۇل اڭگىمەلەردىڭ يدەيالىق مازمۇنى دا، كەيىنگى ۇرپاقتار ءۇشىن قۇندىلىعى دا وسىندا.
            ابايدىڭ ءبىر الۋان اڭگىمەلەرى ءوز كەزىندەگى ەل بيلەۋشى، ۇستەمدىك ەتۋشىلەردى سىناۋعا، شەنەۋگە ارنالادى. اۆتور بۇل ماسەلەدە دە ءوزىنىڭ شىن مانىندە رەاليستىگىن كورسەتەدى. سىناۋ ءارتۇرلى. كەيدە اقىن-جازۋشىلار سول تاپتىڭ جىرشىسى بولا وتىرىپ، ءوز تابى وكىلدەرىنىڭ كەمشىلىكتەرىن سول ءوز تابىنىڭ كوزقاراسى تۇرعىسىنان سىناپ، سول سىنى ارقىلى كەمشىلىكتەرىن جويىپ، ونىڭ ۇستەمدىگىن بەكىتە تۇسۋگە وزىنشە ات سالىسۋدى، كومەكتەسۋدى نىسانا ەتەدى.
            اباي ءوز كەزىندەگى ۇستەم تاپ وكىلدەرىنىڭ مىنەز-قۇلىق، ءىس-ارەكەتىن سىناعاندا، ماسەلەگە حالىق كوزقاراسى تۇرعىسىنان قارايدى. ەلدى ەل ەتۋ ءۇشىن بوگەت بولىپ وتىرعان جايتتاردى، ولاردى قالاي جويۋ كەرەكتىگىن جانە قانداي شارالار قولدانۋ قاجەت دەگەن سۇراۋلارعا جاۋاپ ىزدەيدى.
            ءوزىنىڭ ولەڭدەرىندەگى ءتارىزدى قارا سوزدەرىندە دە ۇرلىق، پاراقورلىق، پالەقورلىق، پارتياگەرلىك، مانساپقورلىق، تاعى باسقالار ەلدىڭ ەل بولۋىنا زور بوگەت ەكەندىگىن ايتا كەلىپ، «قىرىق ءبىرىنشى سوزىندە» اباي ەكى نارسە ۇسىنادى: ءبىرىنشىسى - «بەك زور ۇكىمەت»، ەكىنشىسى - قارجى. ۇكىمەتتىڭ كۇشىمەن قازاقتىڭ ۇل، قىزدارىن ەرىكسىز تۇردە مەكتەپكە بەرىپ، ولاردى عىلىمنىڭ ءار سالاسىنان مامانداندىرىپ، وي-ساناسىن جاڭاشا تاربيەلەپ، بۇرىنعىلاردان مۇلدە وزگە پسيحولوگيا، وزگەشە نانىم-سەنىمدەگى ادامدار ەتىپ شىعارسا، سوندا عانا ەلدىڭ تۇزەلەتىندىگىن ايتقان.
            بىراق جۇرتتىڭ ءبارىن قورقىتىپ، زورلاۋعا، نە ۇگىت ارقىلى تۇسىندىرۋگە مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان ولاردىڭ بىرقاتارىنا اقشانىڭ كۇشى ارقىلى بالالارىن وقۋعا تارتۋعا جاعداي جاساۋ كەرەك. مۇنىڭ ەكەۋى دە مۇمكىن ەمەس، «ەندى نە قىلدىق، نە بولدىق؟» دەپ، اقىن تۇيىققا تىرەلەدى. اباي كەزىندە وقۋعا بالا بەرۋدىڭ ءوزى قازاقتا ۇلكەن ماسەلە بولاتىن. بالعوجا بي ءتارىزدى زامان اعىمىن تۇسىنۋشىلەر، نە ابايدىڭ ءوزى ءتارىزدى بىرەن-ساران كوزى اشىقتار بولماسا، جالپى كوپشىلىك ورىسشا مەكتەپتە بالا وقىتۋعا ۇمتىلمايتىن. بالالارى اۋىلداعى دۇمشە، نادان مولدالاردان وقىپ ءتىل سىندىرسا، «يمانشارتتى» وقي بىلسە، سول دا جارايدى دەپ قاناعاتتاناتىن. بۇعان ەكى ءتۇرلى سەبەپ بولدى. ءبىرىنشىسى - مال شارۋاشىلىعى، كوشپەلىلىكپەن كۇن كورگەن قازاق ەلىنىڭ عاسىرلار بويى مادەنيەتتەن كەيىن قالۋشىلىعى بولسا، ەكىنشىسى - ورىس مادەنيەتىنەن گورى، ەل ىشىنە بۇرىنىراق تارالعان جانە ءبىر كەزدە پاتشا وكىمەتىنىڭ ءوزى قولداعان قادەم وقۋى، دىنشىلدىكتىڭ كەرتارتپالىعى. قازاق حالقىنا يسلام ءدىنىن كەڭ جايۋعا تىرىسقان قوجا، مولدالاردىڭ دا بۇل ماسەلەدە تيگىزگەن زيانى از ەمەس. ولار ورىسشا وقىعان ادام دىننەن شىعادى، كاپىر وتەدى دەپ، حالىقتى قورقىتۋ، شوشىتۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدى. وسى جاعدايلاردىڭ بارلىعىن ءوز كوزىمەن كورىپ، ولاردىڭ سىرى مەن قىرىن تەرەڭ تۇسىنگەن اباي ءوزىنىڭ ولەڭدەرىندە دە، قارا سوزدەرىندە دە قازاقتىڭ ىنتىماقتى ەل بولۋى ءۇشىن مادەنيەتكە ىلەسۋى، وقۋعا، عىلىمعا ۇمتىلۋى كەرەكتىگىن دۇرىس ءتۇسىنىپ، جوعارعى ايتىلعان سان بوگەتتەردى اعارتۋ جۇمىستارىنىڭ كۇشى ارقىلى جويۋ، ءسويتىپ ءوز حالقىن باسقا مادەنيەتتى ەلدەردىڭ قاتارىنا جەتكىزۋدى ارمان ەتتى. ابايدىڭ كوپتەگەن قارا سوزدەرى وسى يدەيانى ۇندەۋگە ارنالادى.
            ارينە، جالاڭ، تەك قانا اعارتۋشىلىق ارقىلى بارلىق ءىس بۇتىندەلمەيدى. ايتسە دە ابايدىڭ ءومىر سۇرگەن كەزىن، ونىڭ وسكەن ورتاسىن، سول داۋىردەگى قازاقتىڭ جاعدايىن ەسكە الساق، اباي ۇسىنعان جولداردىڭ پروگرەسسيۆتىك ۇلكەن ءمانى بارلىعىن مويىنداماسقا بولمايدى.
            ابايدىڭ «ون جەتىنشى ءسوزى» قايرات، اقىل، جۇرەك، عىلىمعا ارنالادى. الدىڭعى ۇشەۋى ادام ءۇشىن وزدەرىنىڭ اتقاراتىن جۇمىستارىن ايتا كەلىپ، ارقايسىسى ءوزىن ءبىرىنشى ورىنعا قويىپ تالاسادى دا، عىلىمعا تورەلىككە جۇگىنەدى. عىلىم ۇشەۋىنىڭ دە جاقسىلى، جاماندى قاسيەتتەرىن ءدال سيپاتتاپ، ءادىل سىنايدى. جەكە-جەكە ۇشەۋىندە دە كەمشىلىك بار. «...وسى ۇشەۋىڭ باسىڭدى قوس، ونىڭ ءىشىن دە جۇرەككە بيلەت»، - دەپ ۇكىم شىعارادى. «ەگەر ۇشەۋىڭ الا بولساڭ، مەن جۇرەكتى جاقتايمىن»، - دەيدى ولارعا عىلىم.
            بۇل ماسەلەلەر ابايدىڭ وسى اڭگىمەسىندە عانا ەمەس، كوپتەگەن ولەڭدەرىندە دە ءسوز بولادى. «اۋەلدە ءبىر سۋىق مۇز، اقىل، زەرەك» دەگەن ولەڭىندە اباي:
 
اقىل، قايرات، جۇرەكتى بىردەي ۇستا،
سوندا تولىق بولاسىڭ ەلدەن بولەك.
جەكە-جەكە بىرەۋى جارىتپايدى،
جولدا جوق جارىم ەستى «جاقسى» دەمەك.
اقىل دا، اشۋ دا جوق، كۇلكى دە جوق،
تۋلاپ، قايناپ ءبىر جۇرەك قىلادى الەك.
بىرەۋىنىڭ كۇنى جوق، بىرەۋىنسىز،
عىلىم - سول ۇشەۋىنىڭ ءجونىن بىلمەك.
 
            قارا اڭگىمەسى مەن مىنا ءۇزىندىنىڭ مازمۇنى ءبىر. ەكەۋىندە دە اقىل، قايرات، جۇرەك، عىلىم ءسوز بولادى. ارينە، اڭگىمە تەك ءسوز بولۋىندا عانا ەمەس، اقىننىڭ ولارعا قالاي قاراۋىندا. ەگەر ءبىز ماسەلەگە وسى تۇرعىدان كەلسەك، ابايدىڭ ءوز يدەياسىنا بەرىكتىگىن، قانداي پروبلەمانى كوتەرسە دە، ماسەلەنى جۇيەلى تۇردە قويىپ، قالايدا ونى وقىرماندارىنىڭ وي-سانالارىنا جەتكىزۋدى ويلايتىندىعىن، العان نىساناسىنان قىل ەلى تايمايتىندىعىن كورەمىز. اباي ءىرى گۋمانيست اقىن دەدىك. ول ءوزى ءومىرىنىڭ يگىلىگىن، ءوز بويىنداعى بارى مەن ءنارىن حالىق ءۇشىن، ادام ءۇشىن جالپى ادام بالاسىنىڭ باقىتى ءۇشىن جۇمساۋعا تىرىستى. «اكەسىنىڭ بالاسى - ادامنىڭ دۇشپانى، ادام بالاسى - باۋىرىڭ» دەيتىن سوزدەرى ونىڭ شىعارمالارىنىڭ نەگىزگى يدەياسىنىڭ ءبىرى بولدى. دەمەك بۇل اڭگىمەسىندە دە اباي جۇرەكتى، ياعني ادام - ادامدى ءسۇيۋ، ادام ءۇشىن قىزمەت ەتۋدى ءبىرىنشى ورىنعا قويادى. بىراق عىلىم بويىنشا دا، ابايشا دا ەڭ يدەال نارسە - وسى ۇشەۋىنىڭ بىرلىگى. «وسى ۇشەۋى (اقىل، قايرات، جۇرەك) ءبىر كىسىدە مەنىڭ ايتقانىمداي تابىلسا، تابانىنىڭ توپىراعىن كوزگە سۇرتەرلىك قاسيەتتى ادام سول»، - دەيدى. بىزشە، بۇل اڭگىمەنىڭ فيلوسوفيالىق تەرەڭدىگى ءوز الدىنا، اسىرەسە جاستار ءۇشىن تاربيەلىك ءمانى زور.
            تاپ وسى ءتارىزدى، تاعى ءبىر ۇلكەن ماسەلەنى قوزعايتىن شىعارماسى - «وتىز التىنشى ءسوزى». اڭگىمە ۇيات تۋرالى.
            ءوز كەزىندەگى ءارتۇرلى ۇياتتان، اردان بەزگەندەرلى سىناي كەلىپ، ۇيات، ونىڭ تۇرلەرىن ءسوز ەتەدى. ۇياتتىڭ ءبىر ءتۇرى - ادامنىڭ جاس كەزىندە، بالالىق داۋىرىندە بولاتىن تابيعي قۇبىلىستا، ەكىنشىسى - جاسىقتىق، ىنجىقتىقپەن بايلانىستى. «ۇيالماس نارسەدەن ۇيالعان ۇيالۋ - اقىماقتىق، جاماندىق»، - دەي كەلىپ، شىن مانىندەگى ۇيات قانداي بولۋ كەرەك دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرەدى.
            «ۇيات دەگەن - ادامنىڭ ءوز بويىنداعى ادامشىلىعى، يتتىگىڭدى ىشىڭنەن ءوز موينىڭا سالىپ، سوگىپ، قىلعان قىلمىسىنىڭ اتى. ول ۋاقىتتا تىلگە ءسوز دە تۇسپەيدى، كوڭىلگە وي دا تۇسپەيدى. كوزدىڭ جاسىن، مۇرىننىڭ سۋىن ءسۇرتىپ الۋعا دا قولىڭ تيمەيدى، ءبىر يت بولاسىڭ. كوزىڭ كىسى بەتىنە قاراماق تۇگىل، ەش نارسەنى كورمەيدى. مۇندايلىققا جەتىپ ۇيالعان ادامعا وكپەسى بار ادام كەشپەسە، ياكي ونىڭ ۇستىنە تاعى اياماي ورتەندىرىپ ءسوز ايتقان كىسىنىڭ ءوزىنىڭ دە ادامشىلىعى جوق دەسە بولار»، - دەيدى. «وسى كۇندە مەنىڭ كورگەن كىسىلەرىم ۇيالماق تۇگىل، قىزارمايدى دا»، - دەپ قورىتادى اقىن.
            ۇيات - ادام بولعان جەردە بولا بەرەتىن ماڭگىلىك نارسە. قانداي قوعام بولسا دا، ادەپ، اركەن، مىنەز-قۇلىق، ءجۇرىس-تۇرىس ءىس-ارەكەتتەردىڭ سول قوعام قۇرىلىسىنىڭ زاڭىنا باعىنىڭقى بەلگىلى ءبىر نورماسى (ولشەم-شەگى) بولادى. سول نورمالاردى بۇزۋ - ۇيات. كەيدە ۇياتتىڭ جالپى ادام بالاسىنا ورتاق ءتۇرى بولماق. قاي حالىقتى الساق تا، ۇياتقا ۇلكەن ءمان بەرگەن. دىنشىلدەر، ءتىپتى ۇياتتىڭ ءبىر جاعىن دىنگە تىرەپ، ۇياتتى ساقتاۋدى پارىز دارەجەسىنە دەيىن كوتەرگەن. «قازاقتا «ۇيات كىمدە بولسا، يمان سوندا» دەگەن ماقال دا ۇياتقا ۇلكەن ءمان بەرگەندىگىن كورسەتەدى. ۇياتسىزدىق - ومىردەگى ەڭ ءبىر سۇرقيا قىلىق. سوندىقتان دا ۇلى اقىنىمىز اباي بۇل ماسەلەگە ايرىقشا كوڭىل ءبولىپ، ۇرپاقتارىنىڭ ار-ۇياتتارىن تازا ساقتاۋىن ارمان ەتكەن. بۇل اڭگىمەسىنىڭ كۇنى بۇگىننىڭ وزىندە دە تاربيەلىك ءمانى زور.
            ابايدىڭ كەيبىر قارا سوزدەرى قازاقتىڭ ماقال-ماتەلدەرىن تالداۋعا، ءمانىن اشۋعا ارنالادى. مىسالى، «بەسىنشى ءسوزى»، «جيىرما توعىزىنشى ءسوزى». بۇل سوزدەرىندە اقىن قازاقتىڭ ماقال-ماتەلدەرىنىڭ ىشىندەگى ەڭ تەرىس دەگەندەرىنىڭ، جاقسىلىققا ەمەس، جاماندىققا تاربيەلەيتىندەرىنىڭ استارلى سىنىن  اشادى.
            «مال - ادامنىڭ باۋىر ەتى»، «تۇستىك ءومىرىڭ بولسا، كۇندىك مال جي»، «مالدىنىڭ بەتى جارىق، مالسىزدىڭ بەتى شارىق»، «ەردىڭ مالى ەلدە، ەرىككەندە قولدا»، «وزىڭدە جوق بولسا، اكەڭ دە جات»، تاعى باسقا ماقالداردى كەلتىرەدى دە، ولارعا تومەندەگىشە تالداۋ بەرەدى.
            «بۇل ماقالداردان نە شىقتى؟ ءمالىم بولدى: قازاق تىنىشتىق ءۇشىن، عىلىم ءۇشىن، ءبىلىم ءۇشىن، ادىلەت ءۇشىن قام جەمەيدى ەكەن، بىراق مال ءۇشىن قام جەيدى ەكەن، بىراق بار بىلگەنى مالدىلاردى الداپ الماق، ياكي ماقتاپ الماق ەكەن، بەرمەسە، ونىمەنەن جاۋلاسپاق ەكەن. مالدى بولسا، اكەسىن جاۋلاۋدى دا ۇيات كورمەيدى ەكەن. ايتەۋىر ۇرلىق، سۇمدىق، تىلەنشىلىك، سوعان ۇقساعان قىلىقتىڭ قايسىسىن بولسا دا قىلىپ ءجۇرىپ، مال تاپسا، جازالى دەمەسەك كەرەك»، - دەي كەلىپ، «جيىرما توعىزىنشى سوزىندە»: «قازاقتىڭ ماقالدارىنىڭ كوبىنىڭ ىسكە تاتىرلىعى دا بار، ىسكە تاتىماق تۇگىل، نە قۇدايشىلىققا، نە ادامشىلىققا جارامايتۇعىنى دا بار. اۋەلى «جارلى بولساڭ، ارلى بولما»، - دەيدى. اردان كەتكەن سوڭ، ءتىرى بولىپ جۇرگەنى قۇرىسىن. «قالاۋىن تاپسا، قار جانادى»، «سۇراۋىن تاپسا، ادام بالاسىنىڭ بەرمەيتىنى جوق» دەگەن - ەڭ بارىپ تۇرعان قۇداي ۇرعان ءسوز وسى. سۇراۋىن تابامىن، قالاۋىن تابامىن دەپ ءجۇرىپ، قورلىقپەن ءومىر وتكىزگەنشە، مالدى نە جەردەن سۇراۋ كەرەك، نە تەردەن سۇراۋ كەرەك قوي...
            «اتا-انادان مال ءتاتتى، التىن ۇيدەن جان ءتاتتى» دەيدى. اتا-اناسىنان مال ءتاتتى كورىنەتۇعىن انت ۇرعاننىڭ  جانىنان دا مالى قىمبات ەكەن. اتا-اناسىن مالعا ساتپاق ەڭ ارسىزدىڭ ءىسى ەمەس پە؟»
قانداي ماسەلەگە بولسىن، ابايدىڭ سىن كوزىمەن قاراپ، تەرەڭ تولعايتىن دا ادام ەكەندىگىن وسى ماقال-ماتەلدەرگە جاساعان تالداۋىنىڭ وزىنەن دە انىق كورۋگە بولادى. ءبىرىنشى، وعان شەيىن «جىلتىراعاننىڭ ءبارى التىن» دەپ، قازاقتىڭ ماقال-ماتەلدەرىن جۇرت سول كۇيى تۇگەل قابىلداۋمەن كەلسە، اباي بۇل تۋرالى تىڭ پىكىر ۇسىندى. ماقال-ماتەلدەردىڭ ءبارى بىردەي دۇرىس، ءبارىن بىردەي قولدانا بەرۋگە بولاتىن حالىققا پايدالى سوزدەر ەمەس ەكەندىگىن ءبىرىنشى رەت بەتىن اشتى. ەكىنشى، اباي قانداي ماسەلەدە بولسىن، ءبىر بەت، ءبىر باعىتىنان تايمايدى. ءوزىنىڭ كوزدەگەن نەگىزگى نىساناسىنان شىعۋدى ويلايدى. وسى كەلتىرىلگەن ماقال-ماتەلدەردى سىناۋىنىڭ ءتۇپ-تامىرى اقىن شىعارمالارىنىڭ نەگىزگى يدەيالىق مازمۇنىمەن ۇشتاسىپ جاتىر. سايىپ كەلگەندە، اباي مادەنيەتسىزدىككە، جالقاۋلىققا، سۇم-سۇرقيالىق، ارسىز، ۇياتسىزدىققا قارسى شىعىپ، بۇل ماقالدار ول ءتارىزدى وڭباعان مىنەز-قۇلىقتاردى جويۋعا كومەكتەسپەيتىندىگىن، قايتا ورشىتە تۇسەتىندىگىن اشا ءتۇسىپ، ولارعا قارسى ەڭبەكتى، عىلىمدى، ونەردى، ادامگەرشىلىكتى ۇسىنادى.
            ارينە، بۇل ايتىلعانداردان اباي قازاقتىڭ ماقال-ماتەلدەرىنىڭ بارىنە قارسى ەكەن دەگەن ۇعىم تۋماسقا كەرەك. «ءبىزدىڭ قازاق ماقالدارىنىڭ كوبىنىڭ ىسكە تاتىرلىعى بار»، - دەپ ءوزى ايتقان جانە كەرەكتىلەرىن ءوز تۋىندىلارىندا ىسكە تاتىتقان دا.
            ەڭ الدىمەن اباي، قازاقتىڭ ماقال-ماتەلدەرىن پايدالانۋ ارقىلى ءوزىنىڭ سوزدىك قورىن بايىتتى. ولاردىڭ ىشىنەن كەرەكتىلەرىن الىپ پايدالاندى، ايتايىن دەگەن يدەياسىن دالەلدەۋ، وقۋشىلارىن سەندىرۋ ءۇشىن تىرەك ەتتى. «بىرلىك ماسەلەسىن ءسوز ەتكەندە: «بي ەكەۋ بولسا، داۋ تورتەۋ بولادى»، «ءوزىن ار تۇتقان، جاتتان زار تۇتادى»، «ىرىس باققان - داۋ باقپاس» دەگەن ماقالداردى دۇرىس ساناپ، ءوز شىعارمالارىندا سول كۇيىندە پايدالاندى. كەيدە حالىق ماقالدارىنىڭ نەگىزىن الا وتىرىپ، ماقال، افوريزمدىك ءسوز تىزبەكتەرىن قۇردى. مىسالى، «ەڭبەك ەتسەڭ - ەمەرسىڭ» دەگەن حالىق ماقالىنىڭ نەگىزىنە سۇيەنىپ، اباي:
 
ەڭبەك قىلساڭ ەرىنبەي،
تويادى قارنىڭ تىلەنبەي، -
 
دەيدى. مۇنىڭ مازمۇنىندا الدىڭعى ماقالدان وزگەشەلىك جوق. بىراق ابايدىڭ ءسوز تىركەسىندە، ەرىنبەي ەڭبەك ەتۋدى تىلەنشىلىككە قارسى قويۋ، حالىق ماقالىن تولىقتىرا ءتۇسۋ، ولەڭگە اينالدىرىپ، جايناقىلاندىرۋ بار. سول ءتارىزدى «قولىڭ كوتەرە المايتىن شوقپاردى بەلىڭە قىستىرما»، «ءالىن بىلمەگەن - الەك» دەگەن ماقال-ماتەلدەردىڭ ۇلگىسىن الا وتىرىپ:
 
ازات باسىڭ بولسىن قۇل،
قولدان كەلمەس ىسكە ۇمتىل، -
 
دەپ، حالىقتىڭ ماقال-ماتەلدەرىن باعالاي دا، پايدالانا دا، سىناي دا بىلگەن.
            ابايدىڭ ولەڭدەرى دە، قارا سوزدەرى دە ناقىل سوزدەرگە (افوريزمدەرگە) مەيلىنشە باي كەلەدى. ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرى حالىق ماقالىنا اينالىپ كەتتى. مىسالى، «ەڭبەك ەتسەڭ ەرىنبەي، تويادى قارنىڭ تىلەنبەي»، «جەتىم قوزى تاس باۋىر، تۇڭىلەر دە وتىعار» دەگەن سياقتى سوزدەرى اۋىزدان-اۋىزعا تاراپ، حالىق مۇراسىنا اينالدى. بۇل ونىڭ ناقىل سوزدەرىنىڭ ەل تىلەگىمەن قابىسقاندىعىن، ءتۇرى جاعىنان كوركەم، جاتىق، مازمۇنى جاعىنان تەرەڭ، ماعىنالى ەكەندىگىن دالەلدەيدى.
            اقىننىڭ ناقىل سوزدەرىنىڭ دە ءتۇيىنى ولەڭىندە بولسىن، قارا سوزدەرىندە بولسىن ەڭبەككە، عىلىمعا، ونەرگە، ادامگەرشىلىككە، ادىلدىككە ۇندەۋ يدەياسىمەن ۇشتاسىپ جاتادى.
 
ەڭبەك قىلساڭ ەرىنبەي،
تويادى قارنىڭ تىلەنبەي.
 
نەمەسە:
 
باقپەن اسقان پاتشادان،
ميمەن اسقان قارا ارتىق.
ساقالىن ساتقان كارىدەن،
ەڭبەگىن ساتقان بالا ارتىق، -
 
دەپ، اقىن وقۋشىلارىن ەرىنبەي ەڭبەك ەتىپ، سول ەڭبەك ارقىلى ومىردەن كەرەگىڭدى ىزدە، ادام بالاسىنىڭ كۇن كورىسى ءۇشىن دە، ادام بولىپ جۇرت قاتارىنا قوسىلۋى ءۇشىن دە، ەلىنە قىزمەت ەتۋ ءۇشىن دە ەڭ ءبىرىنشى كەرەك نارسە ەڭبەك دەگەن قورىتىندى شىعارادى. اسىرەسە سوڭعى پىكىرىن اقىن باسا ايتتى. ەڭبەكتىڭ ادام بالاسىنىڭ كەرەگى ءۇشىن جۇمسالۋىن ءوز ويىنىڭ قازىعى ەتەدى. «ءوزىڭ ءۇشىن ەڭبەك قىلساڭ، ءوزى ءۇشىن وتتاعان ايۋاننىڭ ءبىرى بولاسىڭ. ادامدىقتىڭ قارىزى ءۇشىن ەڭبەك قىلساڭ، اللانىڭ سۇيگەن قۇلىنىڭ ءبىرى بولاسىڭ»، - دەيدى.
            «اكەسىنىڭ بالاسى - ادامنىڭ دۇشپانى، ادام بالاسى - باۋىرىڭ» دەپ، وزىمشىلدىك، جەكە باسىنىڭ قامىن عانا ويلايتىن، ءورىسى تار مەششاندىق كوزقاراسقا اياۋسىز سوققى بەرىپ، ەلدى ادامگەرشىلىك قاسيەتكە باۋليدى.
            قازاقتىڭ ەسكى فەودالدىق قوعامىنىڭ كەرتارتپا كوزقاراسى «اۋرۋ قالسا دا، ادەت قالمايدى»، «سۇيەككە سىڭگەن مىنەزدى جوندەۋگە بولمايدى» دەيتىن. پەداگوگيكا عىلىمى، جەر ءجۇزىنىڭ ءىرى-ءىرى پەداگوگتەرى مىنەز-قۇلىقتى تۇزەۋگە بولاتىندىعىن دا، تۇزەۋدىڭ كەرەكتىگىن دە عىلىم جولىمەن دالەلدەپ بەردى. ادەتتى دە تاربيە ارقىلى قالدىرۋعا بولاتىندىعىن كورسەتتى. بۇل ماسەلەنى كەڭىنەن تولعاپ، تەرەڭ تۇسىنگەن جانە سول جونىندەگى پروگرەستىك يدەياعا ۇندەگەن ادامنىڭ ءبىرى - اباي. ابايدىڭ: «مەن ەگەر زاكون قۋاتى قولىمدا بار كىسى بولسام، ادام مىنەزىن تۇزەپ بولمايدى دەگەن ادامنىڭ ءتىلىن كەسەر ەدىم»، - دەگەن ءسوزى مىنەز-قۇلىقتى جوندەۋگە تاربيە جۇمىسىنىڭ ۇلكەن ءمانى بارلىعىن قولداۋشى ادام بولعاندىعىن ايقىندايدى.
            ابايدىڭ ناقىل سوزدەرىنىڭ قايسىسى بولسىن، ۇلكەن وي، تەرەڭ مازمۇندى، حالىقتىڭ ناقىل سوزدەرىمەن دە، شەتەلدىڭ اقىل يەسى، ۇلى ادامدارىنىڭ ناقىل سوزدەرىمەن دە تەڭ تۇسەدى. باسقالارىن بىلاي قويعاندا، ابايدىڭ «كوڭىلدەگى كورىكتى وي اۋىزدان شىققاندا ءوڭى قاشادى» دەيتىن ءسوزى - اسقان قۇندى پىكىر دە، قورىتىلعان ءومىر شىندىعى. ابايدىڭ ناقىل سوزدەرىنىڭ ىشىندە بۇگىنگى جاستاردى تاربيەلەۋ ءۇشىن دە پايدالى جاقتارى كوپ. ونىڭ قارا سوزدەرىندەگى ەڭبەك، عىلىم، ادامگەرشىلىك، ادىلدىك، ت.ب. جونىندەگى پىكىرلەرى بۇگىنگى تاربيە جۇمىستارىنا ناقتىلى قۇرال بولۋعا جارايدى. 

(جالعاسى بار)

Abai.kz