Qúrmetti Ermúrat Bapiyúly!

Biz, Qazaqstan qoghamynyng azamaty, filosof, dintanushy ghalymdar retinde Qazaqstan Resublikasyndaghy islamdyq diniy-psihologiyalyq klimatqa alandaushylyq bildiremiz!

Sizding osy ahualgha qatysty qozghap jýrgen mәseleleriniz, súhbattarynyz t.b. tolyqtay habardamyz jәne oghan qoldau bildiremiz, aitqan pikirleriniz ben qozghaghan mәselelerinizding óte ózekti ekendigine esh kýmәn joq.

Qazirgi Qazaqstandaghy islam dinine qatysty jaghday barynsha kýrdeli jәne búl aldyn-alu sharalaryn zandyq-qúqyqtyq, sayasi-iydeologiyalyq negizde jýrgizudi qajet etetin jaghymsyz mәndegi qúbylys bolyp otyr.

Beleng alyp otyrghan sәlәfittik, madhalittik, qúranidtik t.b.  radikaldy qozghalystar elimizge dendep enip, jastardyng psihologiyasyna keri әser etu ýstinde.

Elimizdegi keybir diny adamdar tarapynan: «Hanifitshildik atyn jamylghan – salafizm», «islamdandyru atyn jamylghan – arabtandyru»,  «sharighat atyn jamylghan – antiqazaqshyldyq», «diny sauattandyru atyn jamylghan – ghylymgha, ónerge degen qarsy shyghushylyq», «namaz oqu atyn jamylghan – zúlymdyqqa da alyp bara alatyn adamgha sheksiz erkindik berushilik», «sadaqa men qayyrymdylyq atyn jamylghan – diny kәsipkerlik», «dintanushy atyn jamylghan – missionerlik»,  «kózin ashu atyn jamylghan – sanany túmshalaushylyq», «diny toleranttylyq atyn jamylghan – teris pighylmen ishten tynu», «tarihy túlghalardy әigileu atyn jamylghan – tek dindi qorghaushylyq», «Imam atyn jamylghan – әulie sezinu», «Molda atyn jamylghan – kýnkórushilik pen pendeshildik», «Uaghyz atyn jamylghan – piarshyldyq pen tanymaldanu, manipulyasiya men aldau», «Hidjapshyldyq atyn jamylghan – jәlepshildik», «Talaq atyn jamylghan – donjuandyq», «Pәtua atyn jamylghan – diny monopoliya», «Alla atyn jamylghan – ýrey tudyru, qorqytu, qúldyq sana ornatushylyq», «Júmaq atyn jamylghan – ómirge belsendilikti joyshylyq pen pessimizm ornatu», «diny aghartushylyq atyn jamylghan – dýmshelik», «zayyrlylyq atyn jamylghan – «ashyq uaghyzdyng jana formasy men jana mýmkindikterin jasau», «Dintanu atyn jamylghan – islamtanu», «Kәpir atyn jamylghan – el tútastyghyna iritki salu», «Erkekting qabyrghasynan jaratylghan atyn jamylghan – әielderdi qorlau»   t.b. beleng alyp kele jatqandyghy jasyryn emes.

Biz qazirgi islam dinin negizge alghan jat baghyttaghy radikaldy toptardyng shet elden qarjylandyryluy siyaqty irgeli sayasi-iydeologiyalyq maqsat qoyghan maghlúmattargha naqty dәiektememiz ben dәlelderimiz bolmaghandyqtan, tek zertteushi ghalymdar retinde Qarjylandyru kózderi mәselesine tereng boylay almaymyz.

Búl tústaghy manyzdy mәsele, diny zayyrlylyq, diny tózimdilik qaghidalarynyng búrmalanuynyng ózi jasyryn, astyrtyn týrde jýzege asyp keledi. Óitkeni, búl ýderis jappay beleng alghandyghy sonshalyq,  Respublika aumaghyndaghy islamdyq diny tanymdy tútas qamtyghan deuge de bolatyn siyaqty. Shyndyghynda, (júmsartyp aitqanda) keybir QMBD ókilderi men basshylary,  imamdar men «moldalar instituty» tútastay alghanda, kóp jaghdayda diny zayyrlylyqtan ada jәne mýmkindikteri bolsa, din salasyndaghy arabtandyru ghana emes, Halifat ornatudy kókseytin pighyldarmen qarulanyp otyrghandyghy da shyndyq.

Óitkeni, bizding kóp jylghy praktikalyq zertteulerimiz (әngimelesuler, syrttan baqylaular) nәtiyjesi boyynsha, «Zayyrly» dep ataugha bolatyn eshqanday da Imamdy kezdestire almaghandyghymyz bolyp otyr.

Birinshi qater, olardyng aqparat qúraldaryndaghy diny iydeologiya men nasihattar, tipti, QMBD «ghúlamalar kenesi» shygharghan pәtualar t.b. tútastay derlik jat baghyttaghy diny aghymdardyng ústanymdaryna ynghaylastyrylghandyghynda bolyp otyr. Sayyp kelgende, myndaghan jyldar boyy qalyptasqan, tәjiriybe synaghynan ótkizilgen, ómir sýruding iygilikti jәne «dúrys» qaghidattary bolyp sanalghan әdet-ghúryp pen salt-dәstýr institutymyzgha, últtyq ónerimizge, últtyq dilimizge, últtyq kodymyzgha degen agressiyashyl shabuyldar ýdep keledi. Ashyq shabuyldardy sanamaghanda, «shabuyldaghysy keletin pighyldar» da búl tústa sonshalyqty manyzdy bolyp otyr.

Salafizm, qúranidtter, uahabshyldyq t.b. pighyldary ashyq bolatyn antiqazaqshyldyq kýreskerler bolsa, sonymen qatar, tútas islamdyq instituttyng jabyq, kýngirtteu,  jasyryn jýrgiziletin ózderin «zayyrly» dep baghalaytyn QMBD ókilderi tarapynan bolyp otyrghan nasihattar oghan kuә bola alady.

Búl bizding barlyq dinge qatysty BAQ-yndaghy aqparattargha kóp jyldyq kontent-analizdik zertteuler jýrgizuimizding nәtiyjesinen tuyndaghan oi-pikirler.

Ekinshi bir qaterli qyry, teolog, diny mamandar, din salasymen shúghyldanatyn dintanushy ghalymdardyng kópshiligi diny apalogetikamen (dindi aqtap alushylar), diny nasihattarmen, diny uaghyzdarmen belsendi týrde shúghyldanugha qaray bet búrghan. Olar islam dinining ghylymy jaqtaryna emes, onyng nasihattyq-iydeologiyalyq qyryna manyz beredi jәne ózderi onyng praktikterine de ainalyp ýlgergen, sóitip,  «zansyz missionerlik qyzmet» atqaryp keledi. Olar ózderining ataq-jónderin ontayly paydalana otyryp, otandyq tarihty, últtyq mәdeniyet tarihyn, últtyq ónerdi búrmalap týsindirip, tútas qazaq ruhaniyatyn islamdandyrugha (arabtandyru) belsene kirskendikteri de bayqalady.

Olardyng enbekteri shyndyghynda «ghylymi» emes (kvazinauka), ýgit nasihattardan qúralyp, jastardy fanattyqqa baulidy. Al biylik basyndaghylar ózderi dintanushy-teolog, islamtanushy maman bolmaghandyqtan, olardyng búl kózqarastaryna, iydeyalaryna senip qaluy da mýmkin.

Ýshinshi bir qaterli qyry – diny bilim beru oryndaryndaghy diny fanattyqqa baulu ýderisi. Ol qarapayym mektepte oqytylatyn  «Dintanu» (qazir Dintanu jәne zayyrlylyq) pәninen bastau alady. Bastapqyda búl pәn diny sanadaghy tózimdilik pen zayyrlylyqty oqytudy maqsat etse, qazir kerisinshe, diny fanatyqqa nasihattaudyng qúralyna ainalghan. Mekeptegi búl pәnnen sabaq beretin múghalimderdin  diny biliminng tayyzdyghymen qatar, ózderining Bilip-Bilmey jýrgizip otyrghan fanattyq pen әsiredinshildikti ýiretuge degen qúshtarlyqtary da bayqalady.

Ony biz keybir mektepten keyingi oqugha kelgen studentterding diny kózqarastarynan jii bayqadyq.

Joghary oqu oryndaryndaghy dintanu, islamtanu, teologiya mamandyqtarynda oqityn studentterding kópshiliginin  kózqarastary da zayyrlylyqtan mýldem alshaq, diny radikaldy baghyt ústanady.      

Tórtinshi bir qaterli jaghy – «zansyz diny islamdyq missonerliktin»  órkendep otyrghany. Qazirgi tanda Tiyk-Tok, Vatsap, Feysbuk t.b. aqparattyq  jelilerde ashyqtan-ashyq diny nasihattar qaulap keledi. Olardy kimning jýrgizip otyrghandyghyna eshqanday Tekserulerden ótkizilmeydi. Osy tústa: «Týlkiden din ýirensen, tauyq úrlaghan sauap bolady» degen Azerbayjan maqaly esimizge týsedi. Al әldeqanday zertteuler men tekseruler bolghannyng ózinde, diny zayyrlylyq pen radikaldyqty ajyratatyn ekspertterding kózqarastary da kýdik tughyzady.

Ony dintanushy sarapshylardyng kópshiligining pikirlerinen bayqaugha bolady. Búl «qasqyrgha qoy baqtyrghannyn» keri bolyp otyr.    

Besinshi bir qaterli qyry qazirgi tandaghy qoghamdyq sanadaghy, keybir biyliktegilerding de «Qúdaydan qorqudan imamnan qorqugha» auysyp ketkendigi bolyp otyr. Áriyne, sayasy qyzmetker, sheneunikter, qúqyq qorghau organdary qyzmetkerleri t.b.  dindi zertteushi, dintanushy bolugha t.b. mindetti de emes. Biraq «IMAMOFOBIYa» dep ataugha boolatyn qúbylys islam dinine tikeley-tikeley emes  qatysty qoghamdyq ómirding barlyq salasyn qamtyghan. Imamnyng Ózimiz siyaqty qarapayym jan ekendigi eskerilmey qalghandyqtan,  ony «jerdegi Qúdaymen baylanys ornatatyn ókil», «Aq degeni alghys, qara degeni qarghys», «barlyq aqiqatty mengergen, dinge qatysty aitqandarynyng barlyghy absolutti dúrys», «Kýdikti, senimsiz bolghan kýnning ózinde de oghan esh qarsy keluge bolmaytyn» t.b. qasiyetti adam, saf altynday taza túlgha degen týsinik qalyptasqan. Búnday IMAMOFOBIYaLYQ sanamyzdy tazartpay, biz kez-kelgen jalghan, arghy jaghy tayyz, jastardyng sanasyn ulaytyn uaghyzdar legin ózimiz de tyndap, boyymyzgha sinire beremiz. Sondyqtan, key sәtterde olargha tyiym saludan Qorqu payda bolghan. Óitkeni, ol uaghyzshylar «Allanyng qarghysy» arqyly ýrey tudyrudyng tehnologiyasyn mengergen.

Altynshy qaterli qyry dinning etikalyq qyzmetining búrmalanuy.  Biz búl jerde qazirgi Qazaqstandaghy diniy-psiholgiyalyq klimat turaly bayandap otyrghanymyzdy atap ótemiz. Fenomenologiyalyq әdis boyynsha bir nәrseni zertteu onyng ózin emes, sanadaghy kórinisin manyzdy dep sanaydy. Mәselen, islamnyng ruhany kózderi bolyp sanalatyn Qúran, Hadister, músylman dinining tarihy, ondaghy túlghalar t.b. emes, naqty «biz islam dinin qalay týsinip jýrmiz»  degen elimizdegi diny sanagha betbúrys manyzdy.  Búl tústaghy jaghymsyz qyrlarynyng biri – islam dinin óz maqsatyna paydalanu, mәselen, zúlymdyq jasaugha, әdiletsiz bolugha, qylmys ta jasaugha, tipti adamdy da óltiruge bolady, óitkeni, ol namaz oqidy, «Qúday bәrin de keshiredi» degen jeleu bar. Búl asa qauipti betalys. Deputat Rinat Zayytovtyng da namaz oqiytyndardyng 80  payyzy alayaqtar  dep aityp jýrgeni de osy mәsele.

Búghan әriyne, statistikalyq, әleumettanulyq zertteuler jýrgizu kerek, mýmkin adam qaytys bolghan qaraly ýiden aqsha jinaytyn imamdardy qosqanda, odan da kóp shyghar.

Demek, key tústarda, islam dini qazir qazaqtar arasynda ózining zúlymdyqtaryn, qatelikterin, alayaqtyqtaryn aqtap aludyng qúralyna ainalghan. «Namazshyldyq» beyne bir Bәrine de jol ashatyn ózining «Rúqsat qaghazy» ispettes bolyp ketken (Orta ghasyrdaghy Papanyng induligensiyalary (gramotalary eske týsedi).

Búl mәselege bey-jay qaraugha bolmaytyndyghyn  elimizdegi biylik basshylaryna da aitqymyz keledi. Óitkeni, strategiyalyq túrghydan qaraytyn bolsaq, búl Sizderding de nemelereleriniz ben shóberelerinizge qater tóndiretin qúbylys.

Qoryta kele, mynaday sharalardy jýzege asyrudy úsynamyz:

1. QMBD mýshelerin tolyqtay ratifikasiyalau qajet jәne diny zayyrlylyq boyynsha týbegeyli reformasiya jasaluy tiyis: onyng әrbir mýshesin qatang testileuden ótkizu kerek, biraq «nasihattaudy jany qalap túratyn eng zayyrly dep sanalghan dintanushy teologtar» emes, bilikti, dinge beytarap әleumettanushy, sayasattanushy, filosof, psiholog ghalymdar sol testileu komissiyasynyng qúramyna engizilui tiyis. Sonymen qatar, pәtua shygharatyn «Ghúlamalar kenesi» dep atalatyn organdaryna zayyrly, diny beytarap ghalymdardy da mýshelikke (50 payyzdan kem emes mólsherde) tartu kerek.

2. Imamdar institutyndaghy «zansyz diny kәsipkerlik» dep ataugha bolatyn qúbylysqa tiym salu kerek. Ol «qaraly ýiden janaza shygharu» arqyly týsetin paydadan, әr týrli diny negizde qúrylghan «qayyrymdylyq qorlarynan», «pitir sadaqalardan» t.b. jinalatyn qarjynyng baqylausyzdyghynan tuyndap otyr. Shyndyghynda, key jaghdayda, qazirgi imamdyq institut aghartushylyq, qoghamdy gumanitarlandyru t.b. qyzmetinen auytqyp, biznes pen jemqorlyq qúrylymdaryna ainalyp ketken tәrizdi.

3. Tek pozitivti túrghydan ghana úsynylatyn: «Diny zayyrlylyq», «Erkin oy sana», «Dialektikalyq teologiya» t.b. salalar boyynsha irgeli zertteuler jýrgizu kerek jәne osy sala boyynsha granttar úiymdastyryluy tiyis. Memleket tarapynan atalghan osy ýsh baghyt boyynsha konkurstar úiymdastyryp, qarjy bólinui tiyis. Sәikesinshe, ol ainalyp kelip, qaytadan islamdy uaghyzdaytyn instrumentter týrinde emes, kerisinshe, qoghamdyq sanagha diny tózimdilik pen zayyrlylyqty kóbirek uaghyzdaytyn mazmúndy ghana qamtuy tiyis.

4. Barlyq diny iydeologiyalargha shekteu qoiymyz qajet. Aqparattyq jelilerdegi «zansyz missionerler» zang jolymen qudalanuy tiyis. Qazirgi tandaghy mektep, kolledj, uniyversiytet t.b. bilim beru oryndaryndaghy islamdyq diny nasihattargha shekteuler qoi kerek. Ol nasihattardyng kópshiligi jogharyda aitylghanday, «zayyrlylyq atyn jamylghan uahabittik» sipat alyp otyrghandyghy jasyryn emes. Shyndyghynda, búnday zayyrlylyqqa ýndeytin kózqarastardy diny nasihattyq sanamen qarulanbaghan ghalymdar (әsirese, filosoftar men psihologtar) jýrgizui tiyis.

Dindi shekten tys uaghyzdau Sózsiz fanattyq alyp baratyndyghyn (búdan basqa jol boluy mýmkin emes) qatang eskeru kerek. Qazaq dalasynda diny dýmshelikpen kýresting birneshe jýz jyldyq tarihy bar. HIH ghasyrdaghy qazaq ziyalylary men HH ghasyr basyndaghy Qazaq ziyalylary ýshin de  búl mәsele ózekti bolghandyghynyng dәleldep te keregi joq. Sonda biz, 150 jyl boyy «bayaghy jartas bir jartas» retinde kórinis tapqan, memleket tarapynan onay sheshimin tabatyn mәselege nelikten nýkte qoya almaymyz degen saual tuyndaydy.

Demek, kez-kelgen zayyrly memleket dindi óte qatang baqylauda ústauy tiyis, ony tym bosansytyp jiberuge bolmaydy. «Jiberip tartu – jiberip tartu – jiberip tartu...» qaghidasy qolgha alynuy qajet. Mәselen, qazirgi Ózbekstandaghy diny elementterdi qatang baqylaugha alu sharalary, kezindegi Kemal Atatýrikting iydeologiyasy t.b. osy qaghidagha sýienelgen. Al búl qaghidagha sýienbegen memleketter Aughanstan, Siriya t.b. ekendigin ómirding ózi kórsetip otyr.

Shyndyghynda, eger de qatang baqylau bolmasa, shekten shyghyp ketetindigi búl islam dinning tabighatyna tәn,  ony kóne Áli-Faraby (babamyzdy keybir fanattar eretiyk, dinbúzar sanaghan) zamanynan jalghasqan dәstýrlerden kóruge bolady.

5. QMBD-ny «monopoliyalyq mәrtebeden» aiyru kerek. (Mәselen, ekonomikada da monopoliya sheksiz ýstemdikke ie bolady). Qazirgi tanda ol, memleketimiz zayyrlylyq ústanymda bolghandyghyna qaramastan, qoghamdyq ómirding barlyq salasyna dendep enip keledi. QMBD sheshimderi esh balamasyz, pikirtalassyz, talghausyz, súryptausyz mýltiksiz «Dúrys» bolyp qabyldanady (synausyz nәrse qashanda qatelikke alyp barady, al synau ony jetildire týsedi). Sondyqtan da, «ózin monopoliya sezinu sindromyn» joi ýshin, olardyng barlyq sheshimderin saraptamadan ótkizetin ghylymy kenester boluy tiyis. Áriyne, búl tústa da, keybir dintanushy ghalymdarymyzdyng kózqarastary da asa jaghymdy emes ekendigin eskerip, olardyng ózin súryptau kerek. Jogharyda aitqanday, elimizde «dintanushy atyn jamylghan islam missionerleri» de az emes.

Berik Atash – Filosofiya ghylymdarynyng doktory, QazÚU oqytushysy

Eskertu: Abai.kz erkin aqparat alany. Múnday oy jarystyryp, pikir talastyrugha Qazaqstannyng kez kelgen azamyt qúqyly. Maqalada aty atalyn jekelegen adamdar men qoghamdyq úiymdar redaksiyamyzgha jauap beruge erikti bolsa, olardyng da jauabyn úsynugha әzirmiz.

Abai.kz