Ómirdi ókinishsiz, dúrys ótkizuding manyzy ýlken ekeni belgili. Ruhany janghyrudyng búl manyzdy mәselenin dúrys týsinip, qabyldau ýshin әueli ómirding ne ekenine, ony dúrys ótkizuding negizgi shartyna, yaghny onyng tereng syryna  ýnile biluimiz kerek. Abay múrasyna kónil bóletin bolsaq, ómirdi ókinishsiz, dúrys ótkizu syrlaryn tolyq kóre alamyz.

Ómirding ne ekenin Abay otyz segizinshi sózinde bylay dep týsindiredi: «Ghúmyr ózi – Haqiqat. Qay jerde ghúmyr joq bolsa, onda kәmәlat joq». Arab tilinen engen «Ghúmyr» jәne «Haqiqat» degen sózder qazaq qoghamyna din arqyly kelgendikten, olardyng maghynasy fәniylik «ómir», «aqiqat» emes, ruhany dengeydegi býkil «Bolmysty», «Alla taghalany» bildiredi. Sondyqtan, Abaydyng búl tereng maghynaly sózinen úghatynymyz ghúmyrdyng ózi (yaghny bolmys) Haqiqat (Alla) kórinisi eken. Al ómir degenimiz bolmystyng bir bóligi. Sondyqtan, «ómirding ózi Haqiqattyn, yaghny Allanyng bir kórinisi» degen týsinik shyghady. Al ómir joq jerde kәmәlat, yaghni, jetilu de joq. Endeshe, ómirdi dúrys ótkizu ýshin eng әueli ruhany janghyru jolyna týsip, sana-sezimdi ósirip, oy órisin keneytu kerek.

Ári qaray Abay «Ghylym – Allanyng bir sipaty, ol – Haqiqat, oghan ghashyqtyq ózi de Haqlyq hәm adamdyq dýr» dep jazady.  Búl sózderden bilim men ómirding baylanysyn kóre alamyz. Ómir ghana emes, ghylym da Allanyng bir sipaty, yaghny onyng bir kórinisi eken. Osylay ómirding ózi ghylymnyng kórinisi ekenin, yaghni, ómir – ghylym-bilim búlaghy ekenin kóremiz. Ómirding ózi bilim kórinisi, bilim qazynasy. Ómirdi dúrys sezinip, qabylday biluimiz kerek, sebebi, ómirdi  qabyldau dengeyi bilim dәrejesin bildiredi.

Búrynghy qazaq «tektiden tekti tuady» dep adamnyng ata-tegine ýlken kónil bólgeni belgili. Sonymen birge, adamnyng ómirine tәrbiyening ýlken manyzy baryn bilemiz. Al Abay jannan shyghatyn jan qúmaryn bilu kerektigin eskertedi.

Sonymen,  jalpy alghanda, ómirdi qabyldau dengeyi, yaghny kәmәlatty bolu ýsh nәrsege baylanysty.  Olar – ata-tegi (genasy); ósken ortasy, yaghni, alghan tәrbiyesi; jәne jan qasiyetteri. Osy ýsheui joghary jәne ýilesimdi bolghanda adam sanasy joghary bolyp, ómiri de manyzdy, jәne sәtti bolyp ótedi. Ata-tegi men jan qasiyetteri balanyng tughanynan beriledi. Olardy ózgertuge bolmaydy. Al ósu ortasyn, yaghny tәrbiyesin ózgertuge bolady. Ómir jaghdaylary jangha әser etip, tәrbiyeleydi. Qorshaghan ortanyng jaghdayyn ózgertu arqyly tәrbiyeni ózgertuge bolady. Yaghni, ómirdi retteu ýshin qorshaghan ortany, yaghny tәrbiyeni dúrystau kerek.

Sonymen, bilimdi terendetip, ómir syrlaryn dúrys týsinip, baqytty ómir ornatu ýshin eng aldymen tәrbiyeni retteu kerek. Tәrbiyening tereng mәnin týsinudyng manyzy ýlken. Sebebi, tәrbie әriden, ana jatyrynan bastalady. Nәrestening alghashqy jetilui ana qúrsaghyndaghy jaghdaygha baylanysty. Onyng alghan qoregi, ananyng psihikalyq jaghdayy, sol siyaqty basqa da syrtqy jaghdaylar balanyng qalyptasuyna tikeley әser etip, keleshegin anyqtaydy. Búlardy eskermegende dýniyege «jarymjan» bala kelui mýmkin. Qazaqtyng «jarymjan» degen sózining ózi bala bolmysynyng dúrys, jәne tolyq qalyptaspaghanyn kórsetse kerek. Býgingi kýnderi osynday balalardyng dýniyege kelui az emes. Ayaghy auyr ana osyny eskerip, dúrys tamaqtanyp, úiqysyn, kónil-kýiin rettep, ómirding shyrghalanyna berilmey, jan tynyshtyghyn saqtap, nәrestening dúrys qalyptasuyna jaghday jasay bilui kerek.

Al jaryq dýniyege kelgennen keyin balanyng tәrbiyesi tughan ortagha baylanysty bolady. Tughan ortagha otbasynyn  jaghdayy, eldin, tabighat, zamana ózgeristeri t.b. ómir kórinisteri jatady.  Osylay, ómirdi qabyldap, ómirdi týsinip, jan ózining bilimin tolyqtyrady. Ómirding ózi bilim kózi bolghandyqtan, ómirdi qabyldau dәrejesine baylanysty adamnyng bilimi tómen, ne bolmasa joghary boluy mýmkin. Osylay, adamnyng bilimi onyng tәrbiyesimen tyghyz baylanysty ekenin kóremiz.

Tәrbiyening manyzyn jaqsy týsinip, Abay otyz jetinshi sózinde bylay dep jazady «Men eger zakon quaty qolymda bar kisi bolsam, adam minezin týzep bolmaydy degen kisining tilin keser edim». Búl óte manyzdy sóz. Qanday adam bolsa da tәrbie arqyly onyng minezin týzep, dúrys jolgha salugha bolady.  Keybir jaghdaylarda adam ózinin, ne bolmasa balanyng minezin týzetuge qúlqy bolmay, salghyrttyqqa salynady. Qajyrlyq kórsetip әreket arqyly týzetuding ornyna, syltau izdeydi. Búl, әsirese, tәrbiyemen ainalysatyndar ýshin óte manyzdy tújyrym.

Tәrbie de әrtýrli bolady. Tәrbiyening negizgi mәnin Abay bylay dep beredi: «Ústazdyq qylghan jalyqpas, Ýiretuden balagha». Búl sózding de ýlken maghynasy bar. Ústazdyq qylghan nege jalyqpaydy? Is jýzinde kerisinshe emes pe? Mekteptegi múghalimderdin, tipti joghary oqu oryndarynda dәris beretin ghalymdardyng ózderi osynday sózdi aita almaydy. Búl sózding maghynasy ruhany bilim men dýniyelik bilimning aiyrmashylyghynda jatyr. Ústaz ruhany bilim beredi. Ruhany bolmyspen baylanysqannyng barlyghy da ruhtanyp, ruhany әreketke ainaldy. Al ruhany әreket eshuaqytta jalyqtyrmaydy. Sebebi, ol sheksiz lәzzatti. Ústaz degen sózding alghashqy maghynasy ýiretushi emes, ruhany bilim beretin adamdy bildiredi. Ertedegi Grek oishyldarynyng «Bәrin aittym, kórsettim, týsindirdim, ózim týsindim. Al mening shәkirtterim әli týsingen joq» degen sózi oigha keledi. Ústazdyq qylghanda bala ghana emes, ústazdyng ózi de týsinip, jetiledi. Ruhany bilim beru – ruhany is. Ruhany is jan arqyly bolatyndyqtan, kimge bolsa da paydaly, ol adamdy eshuaqytta jalyqtyrmaydy. Bilim berudi ruhany dengeyge kótergen jaghdayda, barlyq әreket ruhanyp, ústaz jalyqpaydy, kerisinshe, ózi de janghyru jolyna týsip, jetiluding shynyna kóterile alady.  Býgingi mektep múghalimderi osyny jaqsy eskeruleri kerek. Olar nege jalyghady? Jalyqtyratyn – zattyq is-әreket. Múghalimderding jalyghu sebebi – olardyng isi zattyq dengeyde.

Tәrbie degenimiz –tughanynan berilgen tabighatyna bәikes adamnyng minez-qúlqyn qalyptastyru. Minez-qúlyq – adamnyng aldaghy taghdyryn qalyptastyrady.

Dúrys tәrbie beru ýshin adam ómirining kezenderin bilu kerek. Adam balasy tughannan keyin onyng ómiri tabighy ýsh kezennen ótedi. Dúrys tәrbie beru ýshin búl kezenderdi jaqsy bilu kerek. Pedagogikanyng negizi osy ýsh kezendi dúrys týsinip, dúrys paydalanuda jatyr.

Bala tәrbiyesindegi búl kezenderdi qazaq halqy jaqsy bilgen. «Jalpy qazaq halqynyng bala tәrbiyesinde: «Balandy bes jasqa deyin janynday jaqsy kór, on bes jasqa deyin qúlynday júmsa, bas aldyrmay ýiret, on besten asqan song biydey aqyldas» degen halyqtyq qaghidany ústanady» dep jazady Ayyp Nýsipqasúly. Búl sózderdegi «Janynday jaqsy kór» dep balagha tolyq erkindik berudi bildirse, «Qúlynday júmsa, bas aldyrmay ýiret» dep balagha tolyq ie boludy aitady, al «Biydey aqyldas» degenimiz oghan eshqanday qysym kórsetpey, qúrmetpen bilgenindi ýiret degen sóz.

Endi osy kezenderdi kenirek taratyp kórelik.

Birinshisi – bala tughannan bastap bes jasqa deyin. Ol – patsha. Balanyng is-әreketine shek qonggha bolmaydy. Ol tolyq erikti. Eshqanday shekteu joq. Búl kezende jan tabighy instinkt boyynsha qorshaghan ortamen sezimderi arqyly baylanysyp, ómirdi tanyp-biledi. Sezimder tabighatynan berilgen, biraq aqyl-es әli jetilmegen. Býkil hayuanat әlemi osy dengeyde. Hayuanattarda da jan bar jәne jan olardy tolyq basqarady, sondyqtan olar qatelik jasamaydy. Instinkt degenimiz osy bolsa kerek. Tipti olardyng estip-kóru qabyletteri adamnan da joghary. Mysaly, iyt-mysyq tәrizdilerding kóru, iyis bilu, estu, tәmdi bilu qabyletteri adamnan kóp artyq. Biraq olar osy dengeyden әri kóterile almaydy, aqyldary jetilmegen. Adamnyng olardan artyqshylyghy – jetilu mýmkindiginde. Sebebin Abay «Ázelde Qúday taghala hayuannyng janynan adamnyng janyn iri jaratqan» dep kórsetedi.

Sonymen, jan bes jasqa deyin qorshaghan ortany ózining sezimderi arqyly tanyp, biledi. «Ne kórse soghan talpynyp, jaltyr-júltyr etken bolsa, oghan qyzyghyp, auzyna salyp, dәmin tatyp qarap, tamaghyna, betine basyp qarap, syrnay-kerney bolsa, dauysyna úmtylyp» dep Abay balanyng osy minezin suretteydi. Ol búl jasynda әli aqyly jetilmegen, jaqsy men jamandy aiyra bilmeydi, sondyqtan kórgen nәrsesin ózine tartyp kórip, qiratady, shashady. Búl ýlkenderge únamasa, al oghan qyzyq. Oghan ómirding ishki syry emes, onyng sezimderimen qabyldanatyn syrtqy kórinisi kerek. Olardyng quanuy da, ashulanuy da onay, tez ózgeredi. Jylaghan bala oiynshyqtardy kórse, barlyq kónilin soghan audaryp, jylaghanyn da úmytyp ketedi.

Qúshtarlyghy arqasynda jan osy qysqa merzimde qorshaghan ortanyng syrtqy qúbylystaryn intinkt arqyly tez tanyp, kóptegen ómir qúbylystarymen tanysyp, qabyldaydy. Sondyqtan balanyng búl qúshtarlyghyna bóget bolmay, erik beru kerek. Tek qana bir nәrsege úrynyp, ózine ziyan keltirmes ýshin әreketin qadaghalap otyrsa boldy.

Ókinishke oray, kóptegen ata-ana bala tәrbiyesindegi búl kezenning manyzyn týsinbeydi. Balany ýiretemin dep onyng is-әreketine shek qoyady. «Ony isteuge bolmaydy», «múny isteuge bolmaydy» dep balanyng talpynysyn, bilimge degen qúmarlyghyn basady. Búlay tәrbiyelengen balanyng biluge degen qúmarlyghy jas kezinen joghalyp, yntasy shekteledi.

Ekinshi kezen – bes jastan on bes jasqa deyin. Bala – soldat. Búl kezende balanyng aqyly qalyptasa bastaydy. Ómirdi tanu ýshin jan endi sezimderdi ghana emes, aqyldy da paydalanady. Abaydyng «onan erjetinkiregende it ýrse de, mal shulasa da, bireu kýlse de, bireu jylasa da túra jýgirip, «ol nemene?», «búl nemene?» dep,... kózi kórgen, qúlaghy estigenning bәrin súrap, tynyshtyq kórmeydi» dep balanyng osy kezenin kórsetedi.

Bala jany sezimderimen ómir kórinisterin qabyldap, aqylymen búl aqparattyng ishki syryna ýniledi. Yaghny «búl nemene?» dep onyng maghynasyn, aqylyna salyp, mәn-mәnisin biluge úmtylady. Soghan baylanysty, aqylymen kerektisin, ne bolmasa kereksizin anyqtaydy. Osylay bala tabighat kórinisterining syrtqy beynesin ghana emes, onyng ishki syryn, qalay paydalanugha bolatynyn da bilip, bilimi tolygha týsedi.

Ne sebepten bala búl jasynda «soldat» boluy kerek?

Onyng sebebi aqyl men sezimning kýresinde jatyr. Sezimdi aqyl jenui kerek. Bala ósken sayyn onyng tәn qúmary, yaghny sezimi de ósedi. Jannyng ruhy býkil denege taraydy, sondyqtan adam bolmysynyng barlyq mýshelerinde sezim bar. Abay otyz segizinshi sózinde dene sezimin – syrtqy, al aqyl-esti – ishki sezimder dep ataydy. Jan qay sezimmen lәzzattansa, ózin sol mýshemen balaydy. Osylay jalghan ego payda bolyp, ózining jan ekenin úmytady. Jan ózining tәni arqyly lәzzattansa, tәn quat alyp, tәn qúmary jan qúmaryn biylep ketedi. Osynday jaghdaydy «Jan bizdi jas kýnimizde biylep jýr eken. Erjetken son, kýsh engen son, oghan biyletpedik. Jandy tәnge bas úrghyzdyq» dep týsindiredi Abay.

Sondyqtan, osy kezende tәn qúmary quat alyp ketpeu ýshin sezimdi auyzdyqtay bilu kerek. Aqyl sezimdi basqaruy kerek. Jas bala ómirdi aqylymen tanyp-týsinip, onyng qyzyghyn kórgisi keledi. Ol osylay sezimderining yqpalyna týsip qalady. Sondyqtan, sezimderge shek qoyyp, olardyng sheksiz lәzzattanularyna jol bermeu ýshin aqyldy tәrbiyeleu kerek. Al aqyl tәrbie almay, әrnening ólsheuin bilmegen jaghdayda, bala sezimderge ie bola almaydy. Osylay onyng nәpsisi ósip, sezimderi jýgensiz ketedi. Ol «aspandaghy aidy әper» deui de mýmkin. Osylay Abaysha aitqanda «Ólsheuinen asyrsa, boghy shyghady». Tәrbiyening búl kezeninde bala aqylymen ózining sezimderin basqarugha ýirenui kerek, yaghny әskerdegi soldat tәrizdi ata-anasynyng aitqanyn mýltiksiz oryndauy tiyisti. Osylay aqyl sezimderdi tejep ýirenedi. Bala sabyrly jәne aqyldy adam bolyp osylay tәrbiyelenedi.

Jeteksiz ósken nәpsini keyinnen tejeu mýmkin emes. Aqylyn tek qana nәpsi ýshin paydalanyp ósken bala keleshekte ózine de qorshaghan ortagha da kóp qasiret әkeledi.

Qazirgi zamanda mektep balalary әdemi kiyim-keshek kiige, úyaly telefon, smartfon tәrizdi qymbat nәrselerge әues bolyp, osylay qúrdastarynyng aldynda ózderining bedelin kóteruge úmtylady. Olar ózderining jalghan egosyn ósirip, keleshekte maqtanshaq, basqanyng qamyn oilamaytyn meyirimsiz, órkókirek adam bolyp shyghady. Qazirgi zamanda qoghamdy paraqorlyq, jemqorlyqtyng shyrmauy, әrkimning janyn qinamau ýshin jenilding asty, auyrdyng ýstimen jýruge úmtylatyny osynyng kórinisi. Olargha ruhany janghyru joly jabyq.

Balany ózining sezimderin aqylymen tejeuge ýiretuding osynday manyzy bar. Búryn qazaq óz balasyn «Eti – seniki, sýiegi – meniki» dep mollagha bergen. Mollanyng qatang tәrbiyesinde bala ruhany bilim alyp qana qoymay, ózining aqylyn qalay jetildirip, dúrys paydalanugha ýirenedi. Osylay ol sezimderin aqylgha jendirip, keleshekte qiyndyq kórmeydi.

Ýshinshi kezen – 15 jastan bastap ómirining sonyna deyin. Búl kezende bala – dos. Onyng aqyly tolghan, ózining sezimderin tejey biledi. Endi onyng esi qalyptasa bastaydy. Jan endi ózining aqylymen ómir kórinisining qanday, ne ýshin ekenin ghana bilip qoymaydy, onyng ótkeni men bolashaghyn týsinedi. Árbir qúbylystyng qalay payda bolatynyna jәne onyng qanday saldary baryna terenirek ýniledi. Búl «ol nege ýitedi?», «búl nege býitedi?» degen súraqtargha jauap izdeu kezeni. Árnening sebebi men onyng saldaryn bilu – esting mindeti. Osylay es qalyptasa bastaydy.

Kim bolsa da aqyl-sezimi arqyly alghan bilimin paydalanyp esin tolyqtyrady. Endi ol sezimderi arqyly alghan aqparatty aqylymen qorytyp, bilimdi esi arqyly qabyldaydy. Osylay ol ómirding tereng syryna ýniledi. Esi arqyly әrbir qúbylystyng sebebin týsinip, ol bolmystyng týpki syryna jetui mýmkin. Bolmystyng týpki syry – ruh, yaghny Jaratushy. Býkil әlemning týp iyesi – Bir Jaratushy jәne adam Onyng bir bóligi ekenin týsinip-sezingende jalghan ego naghyz egogha ainalady. Ol ózining ruhany bolmysyn sezinedi. Osylay ózin-ózi tanyghan adamgha bilim tolyq ashylyp, endi tanityn eshtene qalmaydy.

Ómir kórinisterining qalay payda bolatynyn jәne aldaghy uaqytta qanday saldary bolatynyn týsingen adam әlemde ne bar bolsa barlyghynyng ózindik sebebi baryna kóz jetkizedi. Bolmystyng әrbir mýshesi ózining ornynda belgili bir tәrtippen ornalasqan. Álemde artyq, ne kem nәrse joq, barlyghynyng ýilesimdi orny bar. Jan osylay ózining de sol әlemning bir mýshesi ekenine kózi jetedi. Abaydyng aitqan «Sen de bir kirpish dýniyege, ketigin tap ta, bar, qalan!» qaghidasyna sәikes, ómirdegi óz ornyn tauyp, bolmyspen biriguge mýmkindik tuady. Qazaq halqynyng kóshpendi tirshiligi osynday ýilesimdi ómir saltyn tudyrdy. Ómirding ózi sabaq boldy. Sondyqtan búrynghy qazaqqa esti bolu ýshin arnayy tәrbiyening qajeti joq edi.

Ruhany jetilu barysynda adam óz-ózin tanu shynyna kóteriledi.

Qazaqtyng «On beste – otau iyesi» degen sózi tegin aitylmaghan. Is jýzinde dýniyeni tanudyng negizgi kezeni – otau qúru. Osy kezennen bastap es qalyptasa bastaydy. Otau bolu ýshin ómirding aldy-artyn boljaugha ýirenu kerek. Sezimderi ósip, aqyldy dúrys paydalanugha ýirengen adamgha endi esti qalyptastyru ýshin shek qoyylmaydy. Ol erkin adam. Osy kezennen bastap ómirining sonyna deyin ol – dos. Dostyq qatynas teng adamdardyng arasynda ornaydy. Senim payda bolady. Ózara ten, syilastyq qarym-qatynas arqyly ghana jangha dúrys baghyt berip, dúrys ómir jolyn kórsetuge bolady.

Osylay, Abay múrasynan tәrbie negizderin de kóre alady ekenbiz.

Dosym Omarov,

Abaytanushy, teolog-ghalym

Abai.kz